Fréttatíminn - 10.12.2010, Blaðsíða 32

D esembermánuður hentar einstaklingum einkar vel sem vilja fylla upp í tóma-
rúmið innra með sér með utanað-
komandi hlutum,“ segir Páll Ein-
arsson sálmeðferðarfræðingur. „Í
desember verður það þjóðfélagslega
samþykkt að versla mikið. Sumir
nota það sem leið til að komast í
breytt ástand og flýja erfiðar tilfinn-
ingar, eins og tómleikatilfinningu
og einmanaleika. Þeir kaupa sér
eitthvað,“ segir hann. Fólk getur,
að hans sögn, náð nýjum hæðum í
kaupfíkn sinni í desember. „Hlutir
rata þá á vísakortið sem hafa aldrei
ratað þangað áður og kaupin eru
réttlætt með því að allir séu að
versla.“
En hvað er til ráða þegar jólaand-
inn leiðir til kreditkortavanda? Páll
segir að fólk sem hefur fundið hnút-
inn yfir fjárhagslegum bakreikningi
jólanna þurfi að skoða hvort þörf-
in sem það telji sig vera að upplifa
með kaupgleði sé raunveruleg eða
tilbúin.
„Fólk þarf að rýna í sögu sína til
að sjá hvort hlutir sem það hefur
keypt hafi í raun komið að notum,“
segir Páll. „En það sem gerir þetta
erfitt er að markaðshyggjan gengur
út á að búa til þarfir og fólk finnur
fyrir þjóðfélagslegu samþykki. En
þegar það er komið með átján pör á
skóm og tólf handtöskur eða annað
þvíumlíkt þarf klárlega að staldra
við.“ Þótt Páll taki dæmi um skó og
töskur segir hann tilbúna kaupþörf
ekki aðeins eiga við um konur.
Von um að uppfylla tómleika
„Við karlar erum oft og tíðum mik-
ið fyrir að undirbúa framkvæmdir
eða til dæmis skipta um bíl; allt til
 jólamánuðurinn Hömluleysi um jól
Allir eru
að versla
Yfirgengileg innkaupaþörf, áfengisdrykkja og
ofát. Sleppir fólk tökum og leyfir sér hömluleysi í
kringum jól? „Ég á þetta skilið, ég á rétt á þessu
enda að koma jól“-hugarfarið grípur andann þegar
debet- og kreditkortin eru dregin upp og rennt um
slíður posanna. Svo á að taka á vandanum á nýju
ári. Hvernig fer jólahátíðin í fólk sem berst við sjálft
sig? Gunnhildur Arna Gunnarsdóttir ræðir við sér-
fræðingana Þórarin Tyrfingsson, Pál Einarsson
og Jónu Hrönn Bolladóttur.
*Breytt
neyslumynstur
landsmanna milli
september og
októbermánaða
annars vegar og
nóvember og
desember hins
vegar 2009.
Byggt á tölum
Hagstofunnar um
veltu samkvæmt
virðisaukaskatts-
skýrslum, án VSK.
Áfengiskaup í krónum
sept/okt. 3,915 milljónir króna
nóv/des. 4,848 milljónir króna
Velta stórmarkaða
sept/okt. 18.555 milljónir króna
nóv/des. 21.937 milljónir króna
Snyrtivöru- og sápuverslun
sept/okt. 154 milljónir króna
nóv/des. 255 milljónir króna
Skó- og leðurvöruverslun
sept/okt. 353 milljónir króna
nóv/des. 430 milljónir króna
Smásala m. heimilistækjum
sept/okt. 1,041 milljónir króna
nóv/des. 1.565 milljónir króna
Smásala á blómum, gjafavöru o.fl.
sept/okt. 2.050 milljónir króna
nóv/des. 3.069 milljónir króna
Fataverslun
sept/okt. 2.607 milljónir króna
nóv/des. 3.815 milljónir króna
24%
66%
50%
18%
22%
50%
46%
þess að ná í þessa jákvæðu tilfinn-
ingu sem slær á djúpstæðan ein-
manaleika.“ Páll segir að þótt fólk
átti sig oft á því að það sé ekki að
kaupa nauðsynjar staldri það ekki
við. „Það skautar heldur yfir það af
því að löngunin í að komast í breytt
ástand er svo sterk. Kaup geta hjá
einstaka einstaklingum veitt algjöra
vímu. Það getur jafnast á við að fara
á stefnumót að fara í Kringluna að
versla. Tilfinningin er svo jákvæð
og spennandi.“ Páll segir þá sem nú
reyni að losa sig við einmanaleikann
með kaupum hafi hér áður fyrr oft
fest í dagdraumum, jafnvel í lestri
ástarsagna, þar sem áhrifin geti
verið svipuð.
„Vonin er að fylla upp í tómleika
og finna leið til að komast í breytt
ástand,“ segir hann og að hegðunin
taki á sig mynd ákveðins flótta til-
finninga sem eigi sér djúpar rætur.
„Oft eru það gömul bernskusár
og/eða neikvæð sjálfsmynd. Fólk
er óánægt með sjálft sig sem býr til
þessar oft erfiðu tilfinningar. Við
kunnum ekki að bregðast við þeim
og þær eru þrálátar,“ segir hann og
að slíkar tilfinningar geti skilað sér
í kvíðaröskun, þunglyndi og jafnvel
fíkn. „Þá er fíknin notuð til að finna
lausnina,“ segir hann og að fólk af-
neiti því að það berjist við fíkn því
það vilji ekki láta af henni og þeirri
fróun sem henni fylgi: „Þannig að
lausnin sem lagt var af stað með til
þess að búa til betra líf verður stóra
vandamálið.“
Ég hlýt að eiga rétt á þessu
„Já, nú er desember og jól; ég hlýt
að eiga rétt á þessu,“ segir Þórar-
inn Tyrfingsson, yfirlæknir á Vogi,
í léttum dúr spurður hvort hömlu-
leysi grípi fíkla af meiri krafti um
hátíðarnar. „Frá okkar bæjardyr-
um séð er desember þannig erfið-
ur okkar skjólstæðingum að meiri
krafa er gerð til fólks. Fjölskyldur
Jólainnkaupin Hvenær er komið nóg og kaupgleðin hefur tekið völdin? Kaupum við óþarflega mikið og meira en við ráðum við? Ljósmyndir/Hari
gera það og börnin. Allt á að vera
fallegra, allir glaðir og góðir og gefa
gjafir og af sér. Það er jú allt í lagi
að vera geðstirður í mars en ekki á
jólum,“ segir hann. „Áfengissýki er
oftast þannig að hún hamlar manni í
skyldum manns við fjölskylduna og
þegar allt fer úr böndunum og vænt-
ingarnar eru ekki uppfylltar verður
tilfinningaskaðinn meiri.“
Þórarinn segir fólk forðast áfeng-
is- og vímuefnameðferðir í desemb-
er. „Sérstaklega konurnar, þær geta
alls ekki komið í meðferð á jólum.“
Álagið aukist því um áramótin. „Þá
kemur nýtt fólk sem vill hefja nýtt
ár með góðum fyrirheitum því það
er vont að fá skellinn um jól; standa
uppi eftir tíu daga túr og muna ekk-
ert eftir jólum og áramótum,“ segir
hann.
„Desember er einstakur mánuður
– eins og allir mánuðir – en þessi
getur verið átakanlegur ef illa fer,“
segir hann og áhrifin geti skilið eft-
ir sig ör. „Margir eru með jólakvíða
og margt fólk með óljósan kvíða fyr-
ir hátíðunum, sem á rætur að rekja
til óraunhæfra væntinga sem hafa
brostið vegna þess að pabbi fór að
drekka eða mamma og allt fór í rúst
um jólin. Svo stendur maður uppi
sem fullorðin manneskja og fortíðin
fer í mann.“
Með leyfi til að vera heima
Þessa lýsingu Þórarins Tyrfings-
sonar þekkir séra Jóna Hrönn
Bolladóttir í Vídalínskirkju í Garða-
bæ vel og segir slíkar sögur bera
á góma í sálgæsluviðtölum. Spurð
um samspil markaðshyggju og jóla,
sem hafi fylgst að hönd í hönd hér
á landi síðustu áratugi, bendir hún
á að í raun sé aðventan tími föstu
og aðhalds. „Það má eiginlega segja
að Íslendingum og mörgum jarð-
arbúum hafi tekist að snúa inntaki
þessa tíma við. Öll þurfum við að
lifa föstu, að því leyti að við skoðum
sjálf okkur og líf okkar og hvernig
við getum verið öðrum farvegur lífs-
gæða. Þetta er sá tími þegar við eig-
um að staldra við og þess vegna er
svolítið átakanlegt að sjá jólaföstuna
verða neyslunni að bráð.“
Jóna Hrönn nefnir að smæð þjóð-
arinnar hafi sín áhrif. „Við búum í
litlu landi og fylgjumst grannt með
náunganum og berum okkur saman
við hann. Það gerðist því í hinum
meinta fjárhagslega uppgangi að
fólk spennti bogann um of og var
í miklum samanburði hvert við
annað og yfirgaf jafnvel lífshætti
sem höfðu verið þýðingarmiklir til
þess að taka þátt í þessu lífsgæða-
kapphlaupi.“ Hún hafi til að mynda
hitt unga konu fyrir jólin 2008 sem
fannst hún allt í einu hafa leyfi til
þess að vera heima og föndra með
börnum sínum en þurfa ekki að vera
í Kringlunni. „Hún hafði upplifað
pressu um að hlaupa á eftir dóti og
mæta á skipulagða dagskrá í Kringl-
unni og Smáralind ,“ segir Jóna
Hrönn og bætir við: „Fjölskyldan er
tjúnuð upp í að vera þarna allar helg-
ar á sama tíma og hún getur einmitt
gert miklu þýðingarmeiri hluti inni
á heimilum sínum. Kreppan gerði
það þó að verkum að fólk hægði á.“
En hvað þarf þá til að fólk stoppi
sjálft sig í neyslu? „Ég heyrði um
daginn að ef allir jarðarbúar ætluðu
að neyta eins og við Íslendingar
þyrftum við níu jarðheima. Það er
sláandi. Þrátt fyrir að við séum hröð
þjóð og býsna kappsfull býr í okkur
mikil samkennd með öðrum og því
merkilegt að heyra að fólk sé gjaf-
mildara núna en á uppgangstímun-
um. Í kreppunni virðist fólk vera að
forgangsraða öðruvísi og að því leyti
er hún þroskandi og löngu kominn
tími til að gildismatið breyttist.
Það er mín tilfinning að spennan í
samfélaginu sé minni en að sama
skapi séu fleiri fjölskyldur að glíma
við fátækt. Þess vegna þurfum við
sem aldrei fyrr að gá að aðstæðum
samferðamanna og við sem erum af-
lögufær höfum augu til að sjá með.
Ég vona að þessi minnkandi spenna
hafi þau áhrif að neysla, eins og til
dæmis neysla vímuefna og áfengis,
minnki því hún er í svo hrópandi
mótsögn við inntak jólanna.“
Gunnhildur Arna Gunnarsdóttir
gag@frettatiminn.is
Jóna Hrönn Bolladóttir, sóknarprestur í
Vídalínskirkju í Garðabæ.
Páll Einarsson, sálmeðferðarfræðingur.
Margir eru
með jólakvíða
og margt fólk
með óljósan
kvíða fyrir
hátíðunum,
sem á rætur
að rekja til
óraunhæfra
væntinga sem
hafa brostið
vegna þess
að pabbi fór
að drekka
eða mamma
og allt fór í
rúst um jólin.
Svo stendur
maður uppi
sem fullorðin
manneskja og
fortíðin fer í
mann. – Þórarinn
Tyrfingsson
32 úttekt Helgin 10.-12. desember 2010