Læknablaðið : fylgirit - 01.12.1994, Blaðsíða 58

58
LÆKNABLAÐIÐ 1994; 80
stöðu þess. Við teljum það einnig sjálfsagðan
hlut, að ríkir og fátækir eigi sama rétt á sömu
þjónustu í sams konar veikindum. Samt tel ég
alveg nauðsynlegt að fara í gegnum þessar vanga-
veltur, áður en við getum snúið okkur að þriðju
og erfiðustu spurningunni: Hvernig tryggjum við
réttláta útdeilingu takmarkaðra úrræða?
Að tryggja réttláta útdeilingu —
hvað er óréttlátt?
Ef við eigum að geta rætt þetta vandamál, er
nauðsynlegt að rýna í hugtakið réttlæti og ég er
hræddur um, að nú verði ég að bregða fyrir mig
heimspeki. Mjög mikilvægt er að gera sér Ijóst, að
„hið réttláta“ er í siðfræðinni jákvætt orð, en mjög
illa skilgreint og að það stendur jafnfætis „hinu
góða“ eða „hinu rétta“. Öll eru þessi hugtök nán-
ast samheiti við hið siðferðilega ásættanlega. Pau
tjá okkur að eitt eða annað sé innan siðferðilegra
marka, en alls ekki hvers vegna.
Við notum oft orðið „gott“, þegar við ræðum
afleiðingar gerða okkar. Við getum sagt, að í
siðrænu tilliti hafi eitt eða annað góðar afleiðing-
ar. Aftur á móti notum við fremur orðið „réttur",
þegar við fjöllum um það sem við gerum: Þetta er
réttur gerningur.
Á svipaðan hátt kjósum við orðið „réttlátur",
þegar við miðum eitt við annað og hér verðum við
að greina að tvenns konar réttlæti.
Annars vegar er rætt um skilyrðislaust réttlæti.
Við segjum, að það sé óréttlátt ef saklaus maður
er dæmdur og réttlæti án skilyrða er oft það sama
og réttlæti í skilningi laganna. Við segjum að það
sé óréttlátt, að sá saklausi hafi verið dæmdur sek-
ur, ef við höfum þá hugsjón — þá hugmynd um
hið fullkomna — að einungis hinir seku skuli
hljóta dóm.
En það er alls ekki þetta form réttlætis, sem ég
ætla að tala um. Ég ætla að tala um afstætt rétt-
læti, það er að segja samanburðinn á meðferð hjá
ólíku fólki. Afstætt réttlæti verður þá réttlæti út-
deilingarinnar eða félagslegt réttlæti.
Nú reynist það ávallt erfitt að skilgreina jákvæð
orð, vegna þess að þá þarf að skilgreina hugsjón.
Ég ætla því að snúa hlutunum alveg við og ræða
það, hvað ber að felast í því að eitthvað sé órétt-
látt og ég ætla að setja fram eftirfarandi skilgrein-
ingu:
Sagt er að óréttlæti hafi verið framið, ef við
komumst að raun um það, að meðhöndlun nokk-
urra mannvera sé siðferðilega ótæk — það er að
segja utan siðferðilegra marka, þegar sú meðferð
cr borin saman við þá meðhöndlun, sem annað
fólk nýtur.
Þá vaknar spurningin: Hvað er siðferðilega
ótækt? og ég ætla að gefa nokkur dæmi.
*Það er óréttlátt, ef tvær mannverur, sem vinna
hlið við hlið á sama vinnustað og gera nákvæm-
lega það sama, fá mismikið í launaumslagið. Þetta
hafa menn nefnt meginreglu um jafnrétti.
*Það er óréttlátt, ef ókvæntur maður, barnlaus
og ógift kona með þrjú börn fá sömu upphæð hjá
félagsmálastofnuninni, þar sem þarfir þeirra eru
mismunandi. Þetta hafa menn nefnt meginreglu
um þarnr.
*Að lokum má nefna, að það er óréttlátt, ef
iðinn maður og annar húðlatur, sem vinna á sama
stað fá sama kaup. Okkur finnst að öðrum beri
meira en hinum, enda leggur hann meira af mörk-
um. Þetta hafa menn nefnt meginreglu um verð-
leika.
Standi ég nú frammi fyrir flóknu úrlausnarefni,
geta þessar meginreglur auðveldlega rekist á.
Taka verður tillit til þeirra allra og þegar jafnvægi
er milli þeirra, höfum við tryggt réttlæti, eins og
það gerist best. Það er þó sjaldan, sem við náum
að láta hugsjónina rætast. Nú ætla ég að reyna
að færa þessar hugmyndir yfir á heilbrigðisþjón-
ustuna og við munum komast að raun um það, að
þar gilda meginreglurnar þrjár, þó í misjöfnum
mæli sé.
Þrjár meginreglur
Ég get byrjað á meginreglunni um verðleika.
Hún kemur upp á yfirborðið, þegar menn mæla
fyrir því, að þeir sem eru með lifrarskorpnun af
völdum áfengisneyslu, eigi ekki að fá leyfi til þess
að láta græða í sig lifur, jafnvel þó þeir séu hættir
að drekka. Að minnsta kosti eigi að setja þá aftast
á biðlistann. Þeir hafi valdið eigin sjúkdómi.
Ég fer ekki ofan í saumana á þessu, en vil
aðeins segja það að flestir læknar eru fráhverfir
þessari afstöðu. Hugmyndin um sök byggir á
trúnni um frjálsan vilja, en þó svo við viðurkenn-
um þá trú, höfum við uppi efasemdir um það,
hversu frjáls vilji okkar er. Við vitum í sem stystu
máli aldrei, hvers vegna Jeppi á Fjalli drekkur og
þó svo að Jeppi sé fundinn sekur, hljótum við að
spyrja hvort líf hans sé minna virði af þeirri
ástæðu.
Jafnvel þó við hugsum á þennan hátt, getum við
aldrei að fullu ýtt meginreglunni um verðleika út
úr umræðunni um forgangsröðun í heilbrigðis-
þjónustunni, en ekki er nokkur vafi á því, að það
eru hinar meginreglurnar, sem hafa mesta þýð-
ingu í þessu samhengi.
Meginreglan um jafnrétti skiptir miklu máli og
fram að þessu þessu hefir ein grunnreglan í heil-
brigðisþjónustunni verið sú, að allir skuli hafa