Sagnir - 01.06.2003, Blaðsíða 91

SAGNFRÆÐI OG LISTIR
♦ ♦ Sagnfrœði og listir ♦ ♦
Páll Bjömsson ríður á vaðið og ritar grein um „Svikmyndir?”
og kvikmyndasagnrýni, hvorttveggja áhugaverð nýyrði, og mun
fýrst hafa komið fram, væntanlega á ensku, í tímaritinu American
Historical Review árið 1989. Kvikmyndasagnrýni er þó ekki
alveg óþekkt fyrirbæri hér og minnist ég blaðaskrifa prófessora
í sagnfræði þegar þeir hafa neyðst til að leiðrétta „sögulegar"
kvikmyndir innlendra kvikmyndagerðarmanna. Allir hljóta
að taka undir að kvikmyndir hafa mikinn áhrifamátt og em
tilvahnn miðill til að koma sagnfiræðirannsóknum á framfæri á
tiltölulega sársaukalausan hátt. En því miður, eins og Páll bendir
á, er það ekki aldeilis alltaf raunin. Kvikmyndagerðarmenn
mistúlka iðulega söguna að mati sagnfræðinga og gera því oft
meiri skaða en gagn. Hins vegar lýtur hst öðrum lögmálum.
Kvikmyndagerðarmenn em nú farnir að leita til sérfræðinga og
leggja t.d. metnað í að hafa búninga og sviðssetningu í takt við
tímabil kvikmyndarinnar.
Kvikmyndanámskeið em vinsæl í Háskóla Islands. Aðsókn
nemenda er góð (einkum hef ég þar í huga námskeið Eggerts Þórs
Bernharðssonar og Guðna Elíssonar). Þar við bætist að flest erlend
mngumál era farin að bjóða upp á kvikmyndanámskeið á sínu
tungumáh. Páll lýsir óánægju sinni með að íslensk fræðitímarit
hafi ekki enn tekið upp skipulega kvikmyndasagnrýni og boðar
breytingar. Ég reikna fastlega með að lesa kvikmyndasagnrýni í
Sögu á næstunni enda er Páll þar ritstjóri!
Grein Hrafnkels Lárussonar um „sögulega“ dægurlagatexta
Megasar snatasagnfræðings (enn eitt nýyrðið) er meinfyndin.
Megas má þola strangfræðilega greiningu á hverri sönglinu,
en er Megas ekki að bera saman Snorra og Nóbelsskáldið (sbr.
Fálkagötu)? Niðurstaða Hrafnkels er að frásögn Megasar af
tveimur stóratburðum íslandssögunnar, dauða þeirra Snorrra
Sturlusonar og „grimmum“ dauða Jóns Arasonar, séu „nokkuð
ólík fýrri frásögnum" (s. 12). En horfum á björtu hliðina; íslensk
ungmenni kannast þó við þá Snorra ogjón Arason.
Oftast spretta greinar í Sögnum upp úr B.A. ritgerðum eða
námskeiðsritgerðum nemenda og endurspegla því oft áhugasvið
kennara. Ein grein í þessu hefti sker sig samt úr. Það er grein
Viðars Pálssonar. Hún er að stofni til sérpantaður fýrirlestur
sem Viðar flutti á vegum Richard Wagner félagsins á Islandi.
Viðfangsefnið er Wagner, fjölskylda hans, meint andgyðingaleg
viðhorf tónskáldsins, hinar þekktu og sívinsælu Bayreuthhátíðir
og tengslin við Hider. í þessari sérlega áhugaverðu og vel
skrifuðu grein kemst Viðar að þeirri niðurstöðu að Wagner
hafi ekki verið nasisti (væntanlega samkvæmst skilgreiningu 20.
aldarinnar þar sem tónskaldið var látið áður en Hitler fæddist) en
hafi goldið þess að hafa átt „vondan aðdáanda“ (s 28).
Ólafur J. Engilbertsson skrifar ýtarlega grein um þróun
íslenskrar leikmyndhstar. Þetta gæti verið skólabókadæmi
um hvemig skrifa á góða fræðilega ritgerð. Hann setur fram
rannsóknarspurningu „Hvað er...leikmyndafist og hvert er
hlutverk leikmyndlistarmannsins?“, skilgreinir hugtakið, rekur
skilmerkilega þróun leikmyndhstar á landinu og áhugaverð
skoðanaskipti leikmyndahöfunda, velur lýsandi tilvitnanir, ályktar
og dregur saman niðurstöður. Hann skoðar leikmyndlistina ekki
í einangmn heldur tengir hana erlendum áhrifum og sannfærir
okkur um að hér séu sannkallaðir listamenn á ferðinni sem ekki
hafa hlotið nægilega viðurkenningu.
Sif Sigmarsdóttir skrifar um samskipti vinanna og
keppinautanna Jóns Leifs og Páls ísólfssonar, þessara
risa íslenskrar tónlistarsögu á fýrri hluta 20. aldar.
Sögusviðið er samkeppnin um að semja hátíðarkantötu
fýrir Alþingishátíðina 1930. Sif notar bréfaskriftir þessara
kempna og dagblaðaskrif til að varpa ljósi á viðfangsefnið.
Jón bauðst til að koma með þýska hljómsveit til landsins.
Það þótti ótækt, en þegar til kom varð ljóst að Islendingar
áttu ekki nógu marga hljóðfæraleikara og þurfti að flytja
inn níu slíka úr Konunglegri hljómsveit Kaupmannahafnar.
Þessi grein vekur mann til umhugsunar um hvílíkt
heljarstökk íslenskt tónlistarlíf hefur tekið á rétt rúmum 70
ámm.
Póstkort em ekki það fýrsta sem kemur upp í hugann
þegar hst er til umræðu en Ragnhildur Bragadóttir fræðir
okkur um að helstu listamenn þjóðarinnar vom meðal
þeirra sem skreyttu kortin hér á landi . Gullöld póstkorta
lauk um 1920. Nú hafa síminn og tölvur tekið við.
♦ ♦ Aðrir gullmolar ♦ ♦
Eins og ég drap á í upphafi hafa Sagnir aldrei einskorðað
sig við þröngt þema. Hagsögufræðingar geta glaðst yfir
vandaðri greiningu Arna Helgasonar á efnahagsstefnu
ríkisstjórnar Steingríms Hermannsssonar á ámnum 1983-
1987. Hann kemst að þeirri niðurstöðu að hér hafi
hugmyndafræði nýfijálshyggjunnar fengið hljómbyr og
efnahagsstefnu Steingríms hafi „með réttu [mátt] kalla
frjálshyggjustjórn“ (s. 19).
Greinin mun væntanlega einnig höfða til
stjómmálasögufræðinga og þeir, ásamt hugmynda-
sögufræðingum, munu einnig kunna að meta hina ágætu
greiningu og samanburð Jósefs Gunnars Sigþórssonar
á kenningum Marx og Herberts Spencers um frelsi
einstaklingsins andspænis firelsi markaðarins. Þessir risar
boðuðu báðir samfélagslega útópíu, þó afmjög ólíkum toga.
Jósef lætur ekki þar við sitja heldur skoðar næst kenningar
Pierres Bourdieu (kenningarsmiðs mótunarhyggjunnar)
með tilliti til útbreiðslu ný-fijálshyggjunar (þegar ég var
við nám var liberalismi þýddur sem fijálslyndisstefna en nú
er farið að nota hugtakið sem fijálshyggja). Nú þurfti ég að
fara að hægja á lestrinum enda verð ég að viðurkenna að
ég hef aldrei lesið staf eftir Bourdieu sem var ekki kominn
á flug þegar ég lærði sagnfræði. Flestir hljóta að taka undir
það að þótt útópískar kenningar Marx og Spencers séu
orðnar býsna úreltar þá hafa þær haft gríðarleg áhrif á
sagnfræðina. Jósef endar á því að ræða hugmyndir þessara
spekinga um „endalok sögunnar“. Við skulum vona að
þeirra sé ekki að vænta í bráð.
Þorlákur Einarsson skrifar athyghsverða grein um
notkun kvenímynda í styijöldum á 20. öld, sem segir að
„sama orðræðan og sömu táknmyndir og afleiðingar era
áþekkar." Hann lýkur sinni grein með þessum orðum:
„Einungis með því að kynna sér shkt til hlítar er fært að
þekkja fýrirbærið verði það notað til að blása til ófiiðar á
nýrri öld“ (s.98). Og þá spyr ég, gerðist það í íraksstríðinu
eða er of snemmt að rannsaka það?
I raun má segja, með stríð svona ofarlega í huga manna
í dag, að áhrif styijalda hafa óvart sett sinn svip á þetta hefti.
Ekki er einvörðungu um að ræða grein Þorláks og grein
SAGNIR 89