Sagnir - 01.06.2005, Blaðsíða 96

Sagna-þíng 2005
Unnur María Bergsveinsdóttir
Við höfum hér í kvöld velt því fyrir okkur hvort það sé mögulegt að
vera hlutlaus. Persónulega skipa ég mér í flokk þeirra fjölmörgu sem
telja að svo sé ekki. Og ég verð að játa að ég er afskaplega þakklát fyrir
það að hafa snemma slysast til að aðhyllast þá skoðun. Því ég held, að
því rækilegar sem við bindum enda á þá blekkingu að hlutleysi sé
mögulegt, því betur verðum við fær um að miðla fortíðinni á þann hátt
að sú þekking sem við söfhum gagnist sem flestum sem best.
Hugmyndin um hlutleysi felur í daglegu tali í sér þann misskilning
að við getum lagt til hliðar allar okkar persónulegu og innrættu
meiningar og tekið okkur stöðu á einhverjum gullnum miðjupunkti. Að
við getum klætt okkur í hvíta sloppinn sem Hrafnkell talaði um hér í
upphafi kvölds og greint samverkan þeirra lögmála sem tengja saman
atburði, orsakir og afleiðingar. Að trúa því að við getum verið hlutlaus
er að trúa því að við getum fúndið hinn algilda sannleika, eða að
minnsta kosti frænda hans, með því að beita réttum vinnubrögðum. Að
með því að eima upplausnina nógu lengi getum við náð að framleiða
pjúra raunveruleika.
Það er svo sem enginn sérstakur kjánaskapur að trúa þessu. Þvi
vissulega er það staðreynd að staðreyndir eru til. Málið er bara að um
leið og við forum að ræða staðreyndimar og setja þær í samhengi, eina
við aðra, emm við komin út á hálan ís. Fyrmefndur miðjupunktur er
nefnilega bara í besta falli sameiginlegur litlum hópi, sem aftur deilir
sameiginlega menningu og hugmyndakerfi. Alveg sama hversu mikilli
orku við eyðum í að mennta okkur, upplýsa, breyta og bæta þá getum
við ekki flúið sjálf okkur, í mesta lagi klæðst nýju, engu hlutlausara
sjálfi. Það að vera einhver felur í sér að einhversstaðar er maður
upprunninn, einhversstaðar lærði maður að tjá sig. Við emm, eins og
einhver orðaði það, afsprengi umhverfisins, og það var ekki nema í
nokkrar sekúndur sem við vorum óskrifað blað. Síðan þá höfúm við
verið við sjálf margoft og á marga ólíka vegu. Sama hvað öllum
tækniframforum líður þá emm við ekki ennþá fær um það að skríða inn
í annars manns koll og skoða útsýnið þaðan.
Bara tungumálið er okkur fjötur um fót. Við köllum hlutina ekki
sömu nöfnum. Eg segi tómatar og þið segið túmatar, ég segi stríð, hann
segir friðargæsla. Til að njörva niður vemleikann höfúm við lagt mikla
vinnu í að búa til hugtök yfír einfalda hluti jafnt sem flókna. Við
leggjum sömuleiðis mikla vinnu í að koma okkur niður á sameiginlega
meiningu þessarra hugtaka. Við kennum þessi hugtök í skólum til að
tryggja að þau séu notuð og skilin rétt. Sem böm tökum við próf í
lesskilningi þar sem við fáum plús fyrir að vita að kötturinn er loðinn
en laxinn háll. Sem upprennandi sagnffæðingum er okkur kennt að fara
rétt með flóknar hugmyndir á borð við „félagslegan hreyfanleika” og
„kirkjuvald”. Og í þessum endalausu tilraunum okkar til að sjá
vemleikann sömu augum liggur hundurinn grafinn. Öllum er ljóst að
það er alls ekki sjálfgefið að vemleikinn rati inn um augun og út um
munninn á einhvem þann máta sem allir geti verið sammála um. Og ef
við búum ekki í sama nútíma, hvers vegna ættum við þá að eiga
einhveija sameiginlega fortíð? Hvers vegna ættum við að trúa því að
við getum með óskeikulum hætti túlkað athafnir ókunnugs fólks í
gegnum áratugi eða jafnvel aldir? Að trúa því að sagnfræðingar geti
verið hlutlausir er að trúa á aðra kviksögu, nefnilega möguleikann til að
vera óskeikull. En óskeikull er að sjálfsögðu enginn nú í seinni tíð, ekki
einu sinni páfinn.
Ég er með þessu samt ekki að segja við ættum öll að skila inn
prófskírteinunum okkar, halda niðrá Grandrokk og gráta ofan í glasið.
Ég nefhilega held að í þessu ástandi kristallist hið raunvemlega
verðmæti sagnfræðinnar. Tilhugsunin um sögu sem einhverskonar
fyrirbæri sem getur skilað sér sem óspjallaður sannleikskjami, þvert á
tíma og rúm, felur í sér þá afstöðu að sagnfræðin sagnffæðinnar vegna
sé göfúgt markmið. Að sagnfræðin eigi sér einhverskonar sjálfstætt líf.
Að hlutverk sagnfræðinga sé þannig bara að bursta moldina
varfæmislega frá demantinum sem bíður útvalinna þolinmóður bak við
drullu og msl. Allt sem gerist eftir það sé á einhvem hátt sjálfgefið. Ég
held hinsvegar að hlutverk sagnfræðinga sé stærra en það og hefjist
fýrst af alvöra þegar staðreyndunum hefúr verið safnað saman. Ég tel
að hlutverk sagnfræðinga sé fyrst og fremst að segja frá, að miðla. Ekki
fortíðinni, heldur því hvemig þeir sjá fortíðina. Hlutverk sagnfræðinga
er að vera tengiliður milli samtímamanna sinna og hins horfna heims.
Bókmenntagagnrýnendur tala gjaman um það að þýðing sé annað
hvort góð eða slæm, allt effir því hversu vel þýðandanum tókst til. Það
sem góður dómur merkir er annað hvort að þýðing verksins virkar vel
á gagnrýnandann og honum fmnst hún sannfærandi eða þá að þekking
gagnrýnandans á uppmnalega tungumálinu sem þýtt er af er nægilega
mikil til að hann telji sig færan um að úrskurða um gæði þýðingarinnar.
Engum, hvorki þýðanda, gagnrýnanda né hinum almenna lesanda
dettur hinsvegar í hug að ætlast til að hér sé um nákvæmlega sama
verkið að ræða.
Sagnfræðin aftur á móti hefúr lengi verið undir miklum þrýstingi að
skila af sér, ekki bara góðri þýðingu á liðnum atburðum, heldur sjálfúm
sannleikanum. Hlutverk þeirra sagnffæðinga sem skrifa á íslensku er að
mínu mati mun Iíkara hlutverki almennra þýðanda. Að skýra og túlka
fortíðina fýrir samtímamönnum sínum. Og rétt eins og þeir sem þýða
af einu tungumáli yfir á annað, snýst starf sagnfræðinga um það að ná
að koma hugsun hins uppranalega höfúndar til skila. Þannig glima
sagnfræðingar við mörg sömu vandamál og almennir þýðendur, því rétt
eins og orð bera mismunandi merkingarauka í mismunandi
tungumálum skila hugtök og gildi sér sjaldnast óbrengluð i gegnum
tíma og rúm.
Saga sögð frá ákveðnum sjónarhóli er aldrei hlutlaus. En það þýðir
ekki að sá sem segir slíka sögu sé á einhvem hátt að stunda ómerkilegri
sagnfræði en sá sem hefúr enn ekki gert sér grein fýrir því hvaðan hann
sér hlutina. Þvert á móti þá tel ég að við getum skilið fortíðina betur ef
við skiljum hvað það er sem mótar sýn okkar og skilning á henni.
Ég hóf mál mitt á því að lýsa því yfir að hlutleysi sé ekki mögulegt.
Mig langar að bæta því við að ég tel það ennfremur alls ekki vera
æskilegt. Einmitt vegna þess hversu illþýðanleg fortíðin er er það ekki
ókostur að sagnfræðingar séu ófærir um að vera hlutlausir. Að þeir
tilheyri ákveðnum hópum fólks sem hefur hlotið svipaða innrætingu.
Sagnfræðingar em einmitt vegna þessara mannlegu eiginleika
afskaplega gagnlegir. Þeir hafa hlotið þjálfun í að beita viðurkenndum
vinnubrögðum til að tengja saman staðreyndir og útskýra samhengið
sem þar af hlýst. Því fjölbreyttari sem sá meiður er sem sagnfræðingar
spretta af, því fjölbreyttari verður sú sagnfræði sem þeir skrifa. Og því
fjölbreyttari sögur sem við segjum af fortíðinni, því betri mynd náum
við að draga upp af henni og því gagnlegri er túlkun okkar þeim
afskaplega mislita hópi sem viðtakendur sagnfræðinnar em.
Það er að mínu mati mikilvægt að við leyfúm fortíðinni að vera það
margræða fýrirbæri sem hún í raun og vem er. Það leikur enginn vafi á
því að það samfélag sem við lifúm í, hvað þá sá mannfjöldi sem byggir
jörðina í dag, er samsett af mörgum hópum sem hver hefúr sína lífssýn.
Það að skoða fortíðina sem hugtak í fleirtölu skapar fleiram okkar
tækifæri til að draga upp skiljanlega mynd af því hvaðan við komum og
hvemig við urðum það sem við emm. Þessvegna er hlutleysi ekki
aðeins ómögulegt, heldur beinlínis ógagnlegt!
94 Sannir