Uppeldi og menntun - 01.07.2014, Blaðsíða 127

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 23(2) 2014 127
maría hildiþórsdóttir
Í þjóðsögum og ævintýrum var fötluðum börnum gjarnan lýst sem umskiptingum.
Fötlunin var óútskýranleg og því varð til sá skilningur að verur úr öðrum heimum
hefðu numið börn á brott og skilið eftir önnur sem óskiljanleg voru í háttum og hegðun.
Slíkar sagnir eru til í mismunandi formi um allan heim og kallast flökkusögur. Þannig
voru börnin gerð ómennsk og það réttlætti að þau væru fjarlægð úr samfélaginu með
einhverjum hætti. Líklegt er að útburður slíkra barna hafi viðgengist.
Í bændasamfélaginu snerist lífsbaráttan um það að afla sér matar og lífsviðurværis.
Þeir sem voru ófærir um að vinna fyrir mat sínum voru dæmdir til fátæktar,
undirokunar og útskúfunar, hvort sem það var vegna fötlunar, skerðinga eða vangetu
af öðrum toga. Ekki er getið sérstaklega um fatlað fólk í þessu samhengi. Það má
hugsanlega skýra með því hve skilin milli fátæktar og fötlunar voru óljós. Lífsbaráttan
var óskaplega hörð, farsóttum, náttúruhamförum og annarri óáran fylgdi gríðarlegt
andlegt og líkamlegt álag. Þetta fólk kallast ómagar eða niðursetningar í gögnum frá
þessum tíma. Það var á framfæri annarra. Til eru ógrynni orða sem lýsa viðhorfum
til þessa fólks, hvort sem um fatlað fólk var að ræða, veikt eða vanmáttugt til vinnu.
Litið var á ómaga sem byrði á samfélaginu og til eru sagnir um ómanneskjulegt
harðræði sem þetta fólk mátti búa við. Á þessum tíma fer kirkjan að innheimta tíund
af heimilum til að standa straum af þurfalingum. Heimili sem hýstu slíka þurfalinga
fengu það sem kallaðist þurfamannatíund. Þannig reyndi bændasamfélagið að sinna
þeim sem ekki gátu brauðfætt sig.
Birtingarmyndir og listsköpun
Í seinni hluta bókarinnar er fjallað um það hvernig fatlað fólk var haft til sýnis, ýmist
í fjölleikahúsum eða á sýningum af öðrum toga. Fatlað fólk eða fólk sem skar sig á
einhvern hátt úr sakir líkamlegrar skerðingar, stærðar, smæðar eða annarrar sérstöðu
var haft til sýnis og vansköpun eða sérstakt útlit undirstrikað og ýkt. Segja má að
listræn ljósmyndun af fötluðu fólki, þar sem sýnt er fram á hið „afbrigðilega“ eða
„óvenjulega“, sé ein af þessum birtingarmyndum. Heimsmetabækur ganga út
á að birta það sem óvenjulegast er og þær eru ein birtingarmynd þessa. Í þessum
köflum er jafnframt skoðað hvernig myndir eru dregnar upp af fötluðum börnum og
fullorðnu fötluðu fólki á söfnum, í barnabókum, tímaritum, fjölmiðlum og listsköpun
almennt. Ljósmynd eða máluð mynd er alltaf sú mynd sem listamaðurinn vill birta
af veruleikanum og á alltaf að skapa hughrif. Sé augljóst að myndir eigi að framkalla
vorkunnsemi eða sýna sérstöðu fatlaðs fólks á niðurlægjandi hátt er verið að ýta
fötluðu fólki enn frekar út á jaðar samfélagsins.
Síðustu kaflar bókarinnar fjalla um listsköpun fatlaðs fólks og getið er um fatlaða
listamenn og framlag þeirra til listasögunnar. En eins og Eiríkur Þorláksson segir:
„Þegar vel tekst til verður myndlist spegill þess tíma sem hún verður til á og nær með
einhverjum hætti að hrífa þá sem kynnast viðkomandi listaverki. Í stöku tilvikum
reynast áhrifin óháð samtíma sínum og listaverkin ná að snerta fólk af síðari kynslóð-
um vegna eiginleika sinna – framsetningar, frásagnar, boðskaps eða einhvers annars
sem erfitt er að útskýra“ ( bls. 279). Margir fatlaðir listamenn hafa hlotið viðurkenn-
ingar fyrir verk sín vegna listrænna hæfileika sinna og eru verk þeirra eftirsótt. Þeir