Þjóðlíf - 01.05.1986, Blaðsíða 8

éinstaka möguleika til að skoða hvort
og þá hvernig umbótasinnaður stjórn-
málaflokkur getur breytt samfélaginu á
þann hátt sem hann telur æskilegt.
Ef til vill væri réttara að tala um hreyf-
ingu en stjórnmálaflokk þar eð sænski
jafnaðarmannaflokkurinn og LO
(sænska AS() eru samtengd og verka-
lýðshreyfingin þannig sameinuð, bæði
faglega og á sviði stjórnmálanna. Slíku
rannsóknarefni var reyndar hleypt af
stokkunum eftir að jafnaðarmenn töp-
uðu kosningunum 1976, en því er enn
ólokið og því aðeins hægt að styðjast
við bráðabirgðaniðurstöður.
Sjálfur taldi Olof Palme að sænsk
reynsla sýndi að umbótastefna væri
möguleg ef aðstæður væru heppilegar.
En hann lagði jafnframt áherslu á að
Svíþjóð væri ekki eyland og að mörgu
þyrfti að hyggja. í bókinni Medegna ord
sem út kom 1977 segir Palme, að ekki
sé hægt að líta framhjá því, að
....það hefur að sjálfsögðu hamið
okkur að við höfum næstum aldrei haft
hreinan meirihluta. Við höfum ætíð ver-
ið í erfiðri jafnvægisstöðu. Þar við bæt-
ist að við erum háð umheiminum og
það takmarkar framkvæmdamöguleika
okkar. Hinn sterki sænski kapítalismi
hefur haft sömu áhrif."
Auk þeirra takmarkana sem Palme
benti á þarf að sjálfsögðu að hyggja að
sögulegum forsendum, styrk stéttanna
og sjálfri samfélagsgerðinni ef unnt á
að vera að gera heildarúttekt á gildi
sænskrar umbótastefnu. Slíkt er að
sjálfsögðu óframkvæmanlegt í þessari
stuttu grein. Aðeins verður hér og þar
drepið á nokkur slík atriði, sem ætla má
að geti skipt máli.
I frægri ræðu sem Palme hélt árið
1964 nefndi hann þrjá gundvallarþætti
eða hugmyndirsem væru drifkraftur
jafnaðarstefnunnar. Ifyrsta lagi: sósíal-
ismi snýst um jafnrétti. íöðru lagi: sósí-
alisminn er frelsishreyfing. Iþriðja lagi:
alþjóðleg samstaða. Hér á eftir verður
lagt nokkurt mat á hvernig hinum
sænsku jafnaðarmönnum hefurgengið
framkvæmd þessara hugmynda.
Palme viðurkenndi fúslega í áður-
nefndri ræðu að því færi fjarri að stétta-
mismun hefði verið útrýmt, en markmið
jafnaðarmanna væri þó enn að vinna
að því að allir hafi jöfn tækifæri til lífs og
þroska á sínum eigin forsendum.
Engar verulega djúpar rannsóknir
þarf á sænsku þjóðfélagi til að sjá að
slíkt jafnrétti á langt í land. Þó mun það
svo að um miðjan síðasta áratug var
jöfnust tekjuskipting í Svíþjóð af öllum
vestrænum löndum, sérstaklega eftir
að skattur hafði verið greiddur. Ekki hef
ég séð nýrri tölur, en lítil ástæða ertil
að ætla að þetta hafi breyst verulega.
Að sjálfsögðu er munur á tekjum t.d.
forstjóra og verkamanna, en athuganir
benda til að sá munur sé mun minni en
í öðrum löndum. í þeirri rannsókn sem
hér er stuðst við (Arkiv förstudieri
arbetárrörelsens historia nr. 15-16) er
talið, að þótt sömu hreyfiöfl í átt til
ójafnréttis séu að verki í Svíþjóð og í
öðrum kapítalískum löndum hafi þing-
styrkur verkalýðsflokkanna haft í för
með sér endurdreifingu teknanna í
gegnum skattakerfið.
Þeirri gagnrýni má að sjálfsögðu
hreyfa að skattskyldar tekjur forstjóra
og eigenda fyrirtækja segi ekki nema
hálfa söguna, þar eð þeir njóti ýmiss
konarfríðinda og hafi margvíslega
tekjumöguleika sem ekki séu gefnir
upp. En þó svo þetta sé vafalaust rétt-
mæt gagnrýni er engin ástæða til að
ætla að þetta eigi frekar við Svíðþjóð
en önnur lönd, þannig að þótt þessi
þáttur auki bilið milli forstjóra og verka-
manna í Svíþjóð, gerir hann það einnig
annars staðar (og jafnvel í enn ríkari
mæli). Hlutfallsleg staða Svíþjóðar
breytist því ekki. Raunar er það mtn
skoðun, einvörðungu byggð á þeirri
reynslu að búa í Svíþjóð, að full ástæða
sé til að ætla að skattfrjáls fríðindi og
skattsvik séu minni hér en víða annars
staðar.
Annar mikilvægur þáttur jafnréttis er
menntun ogskólamál. Ríkir þar jafnrétti
á borði sem í orði? Skólamálin hafa
verið sænskum jafnaðarmönnum hug-
leikin og enginn vafi leikur á að viljann
hafa þeir haft til að auka jafnrétti til
menntunar. Sést það af ýmsum tilraun-
um þeirra sem og heildaruppbyggingu
skólakerfisins í dag. Þannig eru hér
engir háskólar öðrum „æðri“ (mont-
skólar) í stíl við Ox-bridge í Englandi
eða grandes écoles í Frakklandi. Fjár-
hagslegir erfiðleikar eiga heldur ekki að
vera óyfirstíganleg hindrun á langskóla-
námi, enda tíðkast ekki skólagjöld.
Nú er til þess að taka, að tiltölulegt
jafnrétti til menntunar er gamalt fyrir-
bæri í Svíþjóð og ekki bundið við valda-
tíma jafnaðarmanna. Bæði var að lestr-
arkunnátta var almenn um miðja síð-
ustu öld og eins hafði yfirstéttin ekki
smíðað sér kerfi langskólanáms sem
orð var á gerandi. Jafnaðarmenn
byggja þannig á gamalli hefð. Verkefni
þeirra hefur því verið að reyna að auka
hið raunverulega jafnrétti, því að sjálf-
sögðu var það þannig að fyrst og
fremst afkvæmi yfirstéttarinnar fóru í
langskólanám.
Þær athuganir sem mér er kunnugt
um benda ekki til þess að verulegur
árangur hafi náðst á þessu sviði. Enn
er það svo að afkvæmi hinna betur
settu í þjóðfélaginu Ijúka langskólanámi
í ríkari mæli en afkvæmi verkalýðsins.
Svo virðist því sem vilji ráðandi
stjórnmálaafla megi sín miður á þessu
sviði gagnvart þeim þáttum samfélags-
gerðarinnar, sem stuðla að ójafnrétti.
Athuganirsýna, að sá (stéttbundni)
munur sem er á kunnáttu barna þegar
þau hefja nám, helst í gegnum alla
skólagönguna. Jafnrétti til náms er
þannig engin trygging fyrir raunveru-
legu jafnrétti. Vilji menn stefna að slíku
þyrfti því að athuga uppbyggingu skóla-
kerfisins sjálfs, en þó enn frekar um-
breyta atvinnulífinu og stuðla að vald-
dreifingu. Að lokum er þó rétt að geta
þess að samanburðarrannsóknir
skortir, þannig að hugsanlegt er að hin
meðvituðu markmiðjafnaðarmanna
hafi haft áhrif, þannig að án þeirra væri
ástandið enn verra.
Að sósíalisminn sé frelsishreyfing
hljómar trúlega misjafnlega í eyrum
fólks. Þeir sem eru svo ógæfusamir að
lesa aðeins Morgunblaðið að staðaldri
hafa vafalítið aðrar hugmyndir um Sví-
þjóð en að því ríki sé stýrt í frelsisátt. En
hér er sem oftar, að orð hafa marga
merkingu. Fyrir þá sem telja frelsi felast
í alræði fjármagnsins eða í rétti vinnu-
kaupenda til að reka starfsmenn án
skynsamlegrar ástæðu (t.d. vegna
þess að viðkomandi sýni nærföt í frí-
stundum!) er Svíþjóð fjarri því að vera
draumaland. Hafi fólk á hinn bóginn
þær hugmyndir, að frelsi felist m.a. í því
að hafa örugga atvinnu, eiga greiðan
aðgang að húsnæði, búa við öryggi
vegna slysa eða veikinda og almennt
séð lausn undan þeim þvingunum sem
óheftur kapítalískur markaður hefur í för
með sér, þá er full ástæða til að líta til
Svía.
Trúlega er óvíða, ef nokkurs staðar, í
Vesturálfu betur reynt að sinna þessum
þáttum frelsisbaráttunnar. Tilraunir eru
líka gerðar með visst efnahagslegt lýð-
ræði með lögum um samráð (medbest-
ámmandelagen, MBL). Lög þessi eru
tilraun til að auka áhrif verkalýðssam-
takanna á þær ákvarðanir, sem taka
þarf í atvinnulífinu. Þannig eru vinnu-
kaupendur til að mynda skyldugir til
viðræðna við verkalýðsfélögin áður en
teknar eru meiriháttar ákvarðanir um
breytingu á rekstri fyrirtækja, skipu-
lagningu vinnunnar eða önnur vinnu-
skilyrði og kjör. Þetta gildir einnig um
Sjálfur taldi Olof Palme að sænsk reynsla sýndi
að umbótastefna væri möguleg, ef aðstæður
væru heppilegar.
Palme var þekktur fyrir að vera ófeiminn við að
fordæma ofbeldisverk hvar sem þau áttu sér stað
í heiminum.
8 ÞJÓÐLÍF