Tímarit Máls og menningar - 01.03.1997, Blaðsíða 103

HIÐ SANNA RÍKI FRELSISINS
einstaklingarnir skapa sjálfa sig og þann veruleika sem hæfir þeim og full-
nægir.
Afnám firringar í kommúnisma sést bezt á því að bæði tengsl manna við
vinnu sína og samskipti manna innbyrðis hafa gerbreytzt. I þeim aðstæðum
sem blöstu við Marx þegar hann kannaði lífsskilyrði verkafólks í iðnaðar-
samfélögum á öldinni sem leið, var vinnan þjakandi álag sem kreppti líkama
manna og gerði þeim ókleift að lifa skapandi lífi. Vinnan, sjálf lífsstarfsemi
mannsins, var honum áþján. í kommúnismanum gerist það aftur á móti „að
menn þroska sjálfa sig um leið og þeir afla lífsnauðsynja og neyta þeirra“
(ÞH, 75). Samskipti manna innbyrðis einkenndust af arðráni, kúgun og
samkeppni milli stétta. í kommúnismanum leggja allir hönd á sama plóg til
þess að skapa sér mannsæmandi lífsskilyrði og efla þar með gagnkvæmt
möguleika hver annars. En firringin verður ekki afnumin nema til komi tvær
„virkar forsendur“ að mati Marx: annars vegar sú að framleiðsluöflin hafi
náð ákveðnu þróunarstigi um allan heim; hins vegar verður meirihluti
mannkyns að vera öreigar og upplifa firringuna sem óbærilegt afl sem þeir
gera byltingu gegn (ÞH, 33).28 Slíkar aðstæður hafa augljóslega ekki enn
myndazt í veröldinni.
Margir hafa haft þessa staðreynd til sannindamerkis um að Marx hafi haft
rangt fyrir sér — spádómur hans hafi ekki rætzt. Þetta held ég að sé
misskilningur. Marx leit á sig sem vísindamann, ekki spámann. En hann
virðist að hætti náttúruvísindamanna hafa litið svo á að þau þjóðfélagslög-
mál sem hann uppgötvaði fælu í sér forsögn. En slík forsögn er alltaf skilyrt.
Tökum sem dæmi forsögn Galileós um hvað muni gerast ef hlutur er settur
af stað á núningslausum fleti. Við finnum þennan hlut ekki í veruleikanum
enda vitum við að hann er aldrei mótstöðulaus. Með sambærilegum hætti
lýsir Marx því hvað muni gerast ef þjóðfélagslögmálin myndu virka mót-
stöðulaust. Þá yrði kommúnisminn óhjákvæmilegur. í þessum anda verðum
við til dæmis að skilja eftirfarandi kafla: „í okkar augum er kommúnisminn
ekki ástand sem mennirnir eiga að koma á. Hann er ekki hugsýn, sem
veruleikinn á að laga sig að. Veruleikinn sjálfur stefnir að kommúnisma og
afnemur á þann hátt núverandi ástand“ (ÞH, 34). í reynd hefur mótstaða
mannfólksins við hreyfiöflum kapítalismans hins vegar orðið sú, meðal
annars vegna áhrifa marxískra og sósíalískra hugmynda, að lífskjör verka-
lýðsins hafa stórbatnað. Þetta hefur ekki sízt átt sér stað með því að efla
skipulega velferðarríkið og réttarríkið líkt og Hegel lagði áherzlu á.
En þrátt fýrir að lífskjör og réttarstaða verkafólks hafi stórbatnað er það
afar umdeilanlegt hvort frelsi þess í skilningi Marx hafi nokkuð aukizt. Eru
menn miklu nær því markmiði að móta menningu sína og samfélag í
sameiningu og á þann hátt sem myndi skapa þeim skilyrði til alhliða þroska
TMM 1997:1
93