Tímarit Máls og menningar - 01.09.1999, Blaðsíða 118

RITDÓMAR
ast á einhvern hátt saman við viðburði
sögunnar, og lenda þá í kallfæri við raun-
verulegar persónur hennar, þó þannig að
stórmennin sjálf séu helst einhvers stað-
ar á útjaðrinum. Ævintýrin berast gjarn-
an fram og aftur eftir einhverjum
þverskurði þjóðfélags og mannlífs sögu-
tímans og tengja saman atburði og per-
sónur sem langur vegur var á milli í
raunveruleikanum.
Annað atriði eru tímavíddirnar, sem
eru gjarnan fleiri og flóknari í sögulegum
skáldsögum en í sagnfræðiritum. Ein
víddin er söguleg nútíð í sinni hreinustu
mynd: þar sem aðalpersónan lítilsiglda
er fyrst og fremst ákveðið sjónarhorn á
flakki, sér lesandinn atburðina með aug-
um hennar um leið og þeir gerast, eins og
hann sé sjálfur staddur í þvögunni miðri.
Önnur víddin er samtíð höfundar, sem
er skýrt aðgreind frá fyrstu víddinni og
kemur t.d. fram í dómum um menn og
málefni sögutímans ffá sjónarmiði
seinni tíma. Þriðja víddin er loks eins
konar tímalaus eilífð sem oft er til staðar í
ýmsum myndum, ýmist sem kristileg ei-
lífðarhugmynd í skáldsögum sem sagðar
eru frá trúarlegu sjónarhorni eða þá sem
tilvísun til eilífrar og tímalausrar
hringrásar náttúrunnar. Þetta tímakerfi
getur verið enn flóknara, t.d. má stund-
um finna tímavídd „sögumanns“ sem þá
er aðgreind bæði frá tíma atburðanna og
samtíð höfundar.
Á öftustu kápusíðu Norðurljósa segir
að „í þessari ævintýralegu frásögn bregði
Einar Kárason upp ógnvekjandi og
hrífandi myndum af einsemd, ást og
hetjuskap á myrkum tímum íslandssög-
unnar“. Þetta virðist gefa til kynna að hér
sé á ferli „ævintýrasaga" af fyrra flokkin-
um sem áður var talinn, og ættu menn þá
að geta lesið hana og metið sem e.k.
reyfara án þess að þurfa að skeyta að
nokkru ráði um hina sögulegu hliðina.
En svo er þó ekki, eða a.m.k. ekki að öllu
leyti, heldur hefur höfundur hér dottið
niður á afbrigði af klassísku formúlunni
sem mér finnst óneitanlega nokkuð
frumlegt og athyglisvert. Aðalpersónan,
Svartur Pétursson, er í ætt við margar að-
alpersónur sögulegra skáldsagna og
fremur lítilsigldur maður þrátt fýrir allt.
Hann skilur eftir sig grunn spor, þótt
honum takist að vísu um síðir að velgja
Dönum undir uggum í Stokkhúsinu í
Kaupmannahöfn, og æfin verður hálf-
vegis endaslepp. En eins og aðrar slíkar
persónur rekst hann í sinni lífsleið á
raunverulegar, sögulegar persónur sem
létu til sín taka á einn eða annan hátt og
enn eru hafðar í minnum: Snorra á
Húsafelli, Fjalla-Eyvind og Höllu, og sér
lesandinn þeim bregða skýrt fyrir. í lífs-
hlaupi sínu drepur Svartur einnig niður
fæti á ýmsum merkum sögustöðum
samtímans, ffá útlegumannaslóðum
uppi undir Eiríksjökli til ölkjallara ís-
lenskra stúdenta í Kaupmannahöfn, og
fær lesandinn að kynnast þeim allræki-
lega með augum hans.
Allt er þetta mjög í ætt við „raunveru-
legar sögulegar skáldsögur“ og víkur
ekki að neinu leyti frá formúlunni. En
sjónarhornið, og tímavíddin sem það
birtist í, kemur hins vegar nokkuð á
óvart. Það er sem sé Svartur Pétursson
sjálfur sem rekur sögu sína í fyrstu per-
sónu, en hann gerir það nú á dögum, í
tímavídd „sögumanns“ sem er að því
leyti sérstök að hún er staðsett meira en
tveimur öldum eftir að atburðirnir gerð-
ust, og fellur því að vissu leyti saman við
tímavídd höfundar, þótt hún sé í eðli
sínu ólík. „Sögumaður" er nefnilega
vofa, sem helst enn við í því húsi sem hún
fékkst við að byggja í lifanda lífi, tugthús-
inu sem nú er orðið stjórnarráðshús, þar
fylgist hún með umstangi æðstu valda-
manna þjóðfélagsins, og tekur sér svo
fyrir hendur - kannske af því að það er
ekki ýkja spennandi að hafa brambolt
116
www.mm.is
TMM 1999:3