Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Qupperneq 30

því geta þeir auðveldlega komið í stað
peninga (sjá t.d. Casella 2000). Jafnvel
þótt ríkari piltar hafi ekki haft beinan
aðgang að embættum innan skólans
fram yfir þá fátækari, þá er líklegt að
efnislegur auður hafi hjálpað þeim að
klífa virðingarstigann með því að skipta
á eftirsóknarverðum hlutum, s.s. krítar-
pípum eða bókum, eða jafnvel með því
að gefa þá fátækari nemendum. Þær
stöður innan skólans sem voru veittar
eftir námsárangri hafa hjálpað þeim
fátækari til að draga úr áhrifum
efnahagslegs ójafnaðar.
Með reglugerðinni frá 1743 var öll
verslun með áfengi, tóbak og annan
varning bönnuð innan veggja skólans
og nemendunum bannað að eiga
peningaviðskipti, hvort sem um var að
ræða matvæli, klæðnað, bækur eða
annað. Hver skólapiltur skyldi geyma
það sem hann kom með að heiman og
ekki skipta út eigum sínum. Til að
fylgja þessu eftir var nemendum skylt
að sýna kennara sínum hvað þeir komu
með til skólans að hausti og skyldi
kennarinn gera nákvæman lista. Við
brottför að vori var listinn borinn saman
við eigur nemandans. Ef eitthvað bar í
milli skyldu öll kaup og skipti ganga til
baka svo að hver skólapiltur færi aðeins
heim með það sem honum hafið verið
gefið af foreldrum sínum eða vegna
ölmusu konungs. Ef nemandi átti
eitthvað sem hann vildi gefa frá sér af
sannanlegum kærleika var það heimilt
svo lengi sem kennara var gert viðvart
um viðskiptin og foreldrar gáfu leyfi sitt
(Lovsamling for Island II, bls. 448-49).
Svo virðist sem reglugerðinni hafi ekki
tekist að draga úr viðskiptum skólapilta.
Nýjar reglur (Monita Scolastica), sem
biskup gaf út árið 1769, leggja áherslu á
miklvægi þess að verslunarbanninu sé
framfylgt en biskup fullyrðir að margir
slæmir hlutir hljótist af viðskiptum
skólapilta, þar sem sumir piltanna ginni
þá einfaldari til að kaupa það sem þeir
hafi ekki not fyrir lengur (Jón Helgason
1936, 87).

Lokaorð
Piltarnir í Skálholti voru hluti af
stéttskiptu íslensku samfélagi og hluti
af samfélaginu í Skálholti, sem að sumu
leyti endurspeglaði þessa
stéttaskiptingu. Skólinn veitti piltunum
tækifæri til að læra siði efstu stétta og
til að klífa metorðastigann. Samfélagið í
Skálholti hafði sínar eigin reglur og á
meðal skólapiltanna í svefnstofunni
giltu enn aðrar reglur. Sumir piltanna
komu frá ríkum heimilum, aðrir
fátækum, sumir áttu auðvelt með að
læra latínu, aðrir áttu erfiðara um vik.
Málamiðlanir og samningar voru
daglegt brauð og persónulegar eigur
piltanna voru oft notaðar í samningum,
hvort sem var í eiginlegum viðskiptum
eða einfaldlega með því að berast á.
Það er mikilvægt að skilja samhengi
fundasafnsins úr svefnstofunni í
Skálholti, að vita frá hvaða tíma það er
og úr hvers konar byggingu og hvers
kyns jarðlagi það kom. Það er engu
síður mikilvægt að skilja hvaðan
gripirnir komu til byggingarinnar, eftir
hvaða leiðum og um hverra hendur.
Þýsk steinleirsflaska af Frechen-gerð
Skólapiltar í Skálholti
__________
30
hafði ferðast langa leið áður en hún
lenti í moldargólfi svefnstofunnar í
Skálholti. Hún hafði verið framleidd,
seld, keypt og flutt til landsins og þetta
ferli kann að hafa gert hana að
eftirsóknarverðum varningi. Þegar
skólapiltur fyllti flöskuna af
vatnsblandaðri mysu er hugsanlegt að
hann hafi gert sér grein fyrir þessu ferli,
eða einungis fundið fyrir þorsta. Það er
ljóst að án þess framleiðslu- og
verslunarferlis sem flaskan gekk í
gegnum hefði hún aldrei lent í
Skálholti, en það er mikilvægt að
gleyma ekki að þorsti nemandans er þar
jafn mikilvægur. Í tilraunum til að skýra
samfélag fortíðar og félagslega þætti
þess er nauðsynlegt að hafa í huga að í
fortíðinni bjó fólk með langanir og
vilja.
Hluti skólapilta kom í Skálholt til að
heita trúnaði við kirkjuna og þjónustu
við Guð, en aðrir til að verða
veraldlegir embættismenn krúnunnar og
sumir hafa eflaust ekki verið búnir að
gera upp hug sinn. Flestir drengjanna
voru um 15 ára að aldri þegar þeir
komu þangað og deildu þar herbergi
með um það bil 30 öðrum piltum. Þeir
þurftu að eignast nýja vini og aðlagast
virðingarröðinni sem þá þegar var við
lýði. Dálítið af tóbaki, tinglerjaður
diskur, kínverskur postulínsbolli eða
krítarpípa með stríðsmannastimpli hefur
hugsanlega hjálpað til við fyrstu kynni.
Þekking á skólareglunum var ekki
fengin úr bók, margar reglur lærðust
einungis með reynslunni. Næstu fimm
árin var ferðin í Skálholt farin í
sumarlok og riðið heim í sumarbyrjun,
og með hverju ári sem leið varð
ferðalagið auðveldara. Þegar enginn
vafi lék lengur á því hvaða leið lá til
borðstofunnar, hvaða leið til kirkju og
hver skyldi sofa hvar varð dvölin í
Skálholti einnig auðveldari. Hvernig
best væri að læðast upp á vinnukonuloft
til að ræða málefni hjartans, eða að
verja sig gegn ásökunum Notari á latínu
á laugardögum, voru hæfileikar sem
piltarnir öðluðust með tímanum. Undir
leku þakinu hafa skólapiltar eflaust
þreyð kaldar nætur með
landshlutafréttum og slúðri að heiman,
góðlátlegu gamni og samtölum um
viðhorf og venjur, sem og drauminum
um að sigla yfir hafið á vit ævintýranna,
þar sem byggingarnar og mannlífið var
ólíkt öllu sem þeir höfðu áður séð.

Uppgröftur á húsum biskups og skólans í
Skálholti fór fram á árunum 2002-2007.
Verkefnið var styrkt af Kristnihátíðarsjóði
og Alþingi. Það var unnið af
Fornleifastofnun Íslands undir stjórn Dr.
Gavin Lucas og Mjallar Snæsdóttur.
Svefnstofa skólapilta var eitt þeirra húsa
sem var rannsakað við uppgröftinn. Í
þessari grein, sem er útdráttur úr MA
ritgerð höfundar, var leitast við að túlka
gagnasafnið úr svefnstofu skólapilta til að
varpa ljósi á líf þeirra í Skálholtsskóla.
Höfundur vill koma á framfæri bestu
þökkum til allra samstarfsmanna við
uppgröftinn í Skálholti. Þá eiga Dr. Gavin
Lucas og Mjöll Snæsdóttir sérstakar þakkir
skyldar fyrir ómetanlega aðstoð og
hvatningu við gerð MA ritgerðarinnar sem
þessi grein byggir á.
Ágústa Edwald
__________
31