Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Síða 42

hvaða leið þær eru en ef götur eru
skráðar sem hluti af leið þarf að
skilgreina hvaða leið það hefur getað
verið. Þetta er sett fram hérna í því
augnamiði að sneiða framhjá þeim
mýmörgu götum sem myndast við
umferð dýra og eru ekki fornleifar.
Þegar það sem hér hefur verið sagt
er dregið saman er niðurstaðan sú að
leiðir sem talist geta fornleifar eru leiðir
sem farnar voru að jafnaði af ríðandi og
fótgangandi fólki fyrir tíð bílsins og a)
eru skilgreindar sem slíkar í heimildum
eða af heimildamanni þannig að þeirra
er getið með nafni, legu þeirra er lýst
eða staðir nefndir sem leiðirnar tengja
eða b) er hægt að skilgreina sem slíkar
út frá sannfærandi minjum og
staðháttum.
Eftir þessa umræðu stendur
skilgreiningin fyrir hlutverkið leið enn
óbreytt: Leið er hverskyns skil-
greinanleg leið milli tveggja staða sem
farin var að jafnaði. Skilgreiningin
hefur hins vegar oft verið notuð um
hluta af leiðum hingað til. Eins og áður
sagði hafa tegundir minja sem fengið
hafa hlutverkið leið aðallega verið
heimild, gata eða vegur. A.m.k. þar sem
tegund er gata eða vegur er aðeins um
hluta leiðar að ræða en ekki leiðina í
heild sinni (nema í algjörum
undantekningartilvikum). Í þeim
tilvikum væri nær að hlutverkið væri
t.d. samgöngur en hlutverkið leið ætti
þá eingöngu við um fornar leiðir eins
og þær hafa verið skilgreindar hér.

Hvað er ekki leið?
Við ýmsar athafnir hreyfir fólk sig um
landið án þess að fylgja skilgreindum
leiðum. Menn fóru eftir leiðum á
tiltekin svæði sem tengdust störfum til
sveita og þar sem björg var dregin í bú.
Dæmi um slík svæði eru afréttir, hagar,
veiðisvæði, grasasvæði, rekafjara og
svo framvegis. Ákveðnum leiðum er
fylgt til að komast á þessi svæði en
innan þeirra getur tilviljun ráðið miklu
um hvernig farið er um þau. Á þessum
svæðum er það búsmalinn sem verið er
að reka, bráðin sem á að veiða, rekinn
sem á að safna og grösin sem á að tína
sem ráða því hvernig fólkið hreyfir sig
innan þeirra. Þá er ekki um fyrirfram
skilgreindar leiðir milli tveggja staða að
ræða og heyrir til undantekninga að
sýnileg ummerki um umferð myndist.
Þessar leiðir falla því ekki undir
skilgreininguna á því hvað geti flokkast
sem leið sbr. kaflann hér á undan.
Mörkin milli leiða og „ekki leiða“ eru
alls ekki skýr því innan þeirra svæða
sem hér eru nefnd getur orðið venja að
fara alltaf sömu leiðina við verkin sem
þar eru unnin og þannig geta myndast
götur því til vitnis. Gera þarf grein fyrir
slíkum leiðum en það er til vandræða að
þær hafa ekki skýrt skilgreindan
áfangastað. Dæmi um „ekki leiðir“ sem
hafa oftar en ekki skilgreindan
áfangastað eru villur en þær eru
væntanlega ekki farnar oftar en einu
sinni (nákvæmlega sama leiðin). Enn
önnur dæmi um leiðir sem ekki teljast
til fornleifa eru götur eftir gæsir og
búfé, líkt og minnst var á í kaflanum
__________
42
Fornar leiðir á Íslandi
hér á undan. Þessar götur eru erfiðar
viðfangs þar sem oft er erfitt að greina á
milli þeirra og gatna sem farnar voru af
fólki. Svo eru líka mörg dæmi þess að
dýr viðhaldi götum sem áður voru
farnar af fólki.
Hvernig eru leiðir ólíkar öðrum
fornleifum?
Leiðir eru samkvæmt ofansögðu að
miklu leyti huglæg fyrirbæri. Miðað við
hversu víða leiðir liggja er mjög lítill
hluti þeirra manngerður. Það sem
greinir leiðir frá mörgum öðrum
fornleifum er að innan þeirra eru minjar
– minjar sem tilheyra leiðinni, minjar
innan minjanna. Hægt er að segja að
leiðir eigi þetta sameiginlegt með t.d.
seljum og bæjarhólum en þeir
minjastaðir eru mjög afmarkaðir í rúmi
og auðveldara að sjá þá í samhengi.
Leiðir geta hins vegar teygt sig um
langan veg og erfitt er að hafa yfirsýn
yfir leiðir í heild ef þær eru ógreinilegar
og flóknar.
Annað sem skilur leiðir frá flestum
öðrum minjum er að þær eru línulegar.
Ekki dugir að taka einn staðsetningar-
punkt á leið til þess að lýsa henni heldur
þarf að taka marga slíka til þess að hún
sé staðsett á fullnægjandi hátt á korti.
Flestar aðrar minjar, fyrir utan garða, er
hægt að staðsetja með einum punkti.
Vegna þess að leiðir eru línulegar er
mjög gagnlegt að skoða þær á korti eða
loftmynd til þess að sjá betur það
samhengi sem þær eru í og tengsl þeirra
við aðra minjastaði og aðrar leiðir. Það
sama má segja um landamerki. Þau eiga
margt sammerkt með leiðum. Fyrir utan
girðingar sem nú á dögum eru oftast á
landamerkjum tveggja jarða í byggð eru
það landamerkjalýsingar sem eru helstu
heimildir um landamerki auk gamalla
garða og varða sem markað hafa
landamerkin. Þetta er mjög sambærilegt
við leiðir. Í heimildum má finna
lýsingar á mörgum þeirra og á þeim eru
ýmsar minjar sem sýna hvar þær hafa
legið. Með því að skoða landamerki á
korti eða loftmynd öðlast maður nýja
sýn og allt aðra en af því að lesa
lýsingar eða skoða ljósmyndir og
teikningar af jörðu niðri.

Flokkun leiða
Orðanotkun um leiðir til forna
Gagnlegt er að skoða orðanotkun um
samgöngur í gömlum heimildum til
þess að átta sig á skilningi þeirra sem á
undan hafa farið á leiðum og flokkun
þeirra.
Líklegt er að orðið gata hafi verið
notað um slóðir og troðninga sem
myndast hafa milli bæja fyrst eftir
landnám Íslands. Þetta orð hafði mjög
almenna merkingu, það gat táknað
troðninga eftir skepnur, en það var
einnig notað um slóðir og stíga sem
urðu til af umferð manna í
samsetningum á borð við alþýðugata,
almenningsgata, reiðgata o.s.frv. Á
þjóðveldistímanum virðist orðið braut
vera notað um rudda eða hlaðna vegi,
sbr. þjóðbraut og akbraut en einnig í
örnefnum á borð við Brautarholt. Orðið
__________
43
Kristborg Þórsdóttir