Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Síða 104

hversdagsáhöld í kumlinu eru aðeins
dæmi um ofrausnina, sem komin var í
grafsiðinn á víkingaöld, þótt slíkt hafi
verið fátítt hér á landi (Kristján Eldjárn
1948, bls. 41).
Jákvæð tengsl við vopn er nokkuð sem
greinilega er ýtt undir af Kristjáni
Eldjárn. Það má m.a. sjá í þessari
tilvitnun:
En til eru nokkur íslensk kuml sem
skara fram úr fjöldanum og mundu
vera talin í meira en meðallagi hvar
sem væri. Af þessu tagi teljast 15
kuml. Höfðinglegust þessara kumla
eru kumlin á Kaldárhöfða, á
Hafurbjarnarstöðum, í Baldurs-
heimi og á Eyrarteigi, sem öll höfðu
að geyma alvæpni auk margra
annarra hluta, sumra svo vandaðra
að þeir bregða fyrirmannlegum blæ
yfir legstaðinn… (Kristján Eldjárn
2000, bls. 303.
Guðni Elíasson fjallar um mögulega
uppsetningu Kaldárhöfðasverðsins við
Melatorg í grein sinni „„Frægðin hefur
ekkert breytt mér““. Þar segir hann frá
að samkvæmt mati sumra hafi sverð
verið álitið ofbeldisfullt reðurtákn og
ekki samboðið ímynd Reykjavíkur, auk
þess að þykja jafnvel vera merki um
stuðning við Íraksstríð (Guðni Elíasson
2004, bls. 140-141). Hins vegar taldi
Snorri Már Skúlason þáverandi
kynningarfulltrúi Þjóðminjasafnsins
þessa andstöðu í raun vera afneitun á
hluta af menningararfi Íslendinga.
Snorri skrifaði grein í Morgunblaðið
þar sem hann hélt því fram að
fornleifauppgreftir hefðu sýnt fram að
höfðingjar víkingaaldar hafi flestir átt
sverð. Hann segir fjölmennar orrustur
Sturlungaaldar vera hluta af
Íslandssögunni og „…tilraunir til að
sótthreinsa hana af því sem er óþægilegt
eru ekki sú söguskoðun sem er sæmandi
menningarþjóð eins og okkar“ (Snorri
Már Skúlason 2004, bls. 27). Sú
staðhæfing að fornleifarannsóknir hafi
sýnt fram á að höfðingjar hafi flestir átt
sverð er klárlega röng, eins og Árni
Björnsson þjóðháttafræðingur benti á í
svargrein sinni við grein Snorra (2004
bls. 36). Aðeins 16 sverð hafa fundist
hérlendis, eins og kom fram hér að
ofan, og því er á engan hátt hægt að
fullyrða neitt um sverð á víkingaöld á
Íslandi út frá þeim fjölda. Um
mótmælin við uppsetningu eftirgerðar
sverðsins segir Árni: „Hér er allsekki
um það að ræða að „sótthreinsa“
söguna, heldur gefa hverjum grip
eðlilegt vægi og hamla gegn þröngsýni
þeirra sem helst vilja einblína á söguna
í gegnum einskonar hasar-
gleraugu“ (Árni Björnsson 2004, bls.
36).
Svo fór að sverðið var ekki reist á
Melatorgi, heldur var því fundinn staður
í Reykjanesbæ. Þar hafa heimamenn
tekið þessu nýja tákni vel og gert að
sínu eins og sést í því það var gert að
tákni Heimis, félags ungra
sjálfstæðismanna í Reykjanesbæ
(Heimir: félag ungra sjálfstæðismanna
2005). Ungir sjálfstæðismenn í
Reykjanesbæ virðast ekki hafa fundið
fyrir sama beyg og Reykvíkingar að
__________
104
Undir mold og steinum...
tengja sig við grip sem hefur mikla
skírskotun til ofbeldis. Skýringuna gæti
verið að finna í þeirri rómantísku
hugmynd um víðförla víkinginn sem
Kristján leggur fram í umfjöllun sinni
um Kaldárhöfðasverðið.
Dæmið hér að ofan sýnir vel hvernig
nútíminn mótar söguna. Mótun hins
félagslega minnis getur oft á tíðum
verið stjórnað af ráðandi öflum, hvort
sem það eru bæjaryfirvöld, stjórnvöld
eða fræðimönnum sem stjórna
fræðilegri umræðu. Ákvörðun
bæjarstjórnar Reykjanesbæjar að efla
áhuga ferðamanna á svæðinu10 með því
að reisa víkingasverð í bænum virðist
hafa orðið til þess að bæjarbúar sjálfir
hafi tekið þessu tákni sem sínu, þó svo
það tengist raunverulegri fortíð þeirra
ekki neitt.

Niðurlag
Fornleifafræði á Íslandi þróaðist
nokkuð samstíga þeirri í nágranna-
löndunum fram á 7. áratug síðustu aldar
en eftir þann tíma tók stöðnunartímabil
við í faginu hérlendis. Á sama tíma átti
sér stað bylting í kennilegri þróun innan
fornleifafræði í Evrópu og
Bandaríkjunum með innkomu Nýju
fornleifafræðinnar, ferlihyggjunnar og
svo síðferlihyggjunnar. Allar þessar
breytingar fóru að miklu leyti fram hjá
Íslandi. Stöðnunin hérlendis stóð allt
fram á 10. áratuginn en þá fór að rofa til
og kennilegir straumar og stefnur urðu
hluti af íslenskri fornleifafræði að nýju.
Sú þróun var þó hæg og það var í raun
ekki fyrr en kennsla í fornleifafræði
hófst við Háskóla Íslands að kennileg
umræða fór á skrið og þar á meðal voru
kynjafornleifafræðilegar nálganir.
Innan kynjafornleifafræði eru
greftrunarsiðir einstök uppspretta
upplýsinga sökum þess að nær
einstaklingum fortíðar er varla hægt að
komast. Þetta á þó einkum við um
greftranir sem eru útbúnar með haugfé.
Heimildargildi haugfjárins, í samspili
við líkamsleifar þess sem í gröfinni
liggur og samfélag hans, er mikið.
__________
105
Sandra Sif Einarsdóttir
Mynd 1: Kaldárhöfðasverðið í merki
Heimis, félags ungra sjálfstæðismanna í
Reykjanesbæ (Heimir: félag ungra
sjálfstæðismanna, 2005).
10 Uppsetning
sverðins var hluti af
stærri áformum
Reykjanesbæjar
varðandi upp-
byggingu hinna
svokölluðu
Víkingaheima
(Reykjanebær
2005).