Skírnir - 01.09.1993, Blaðsíða 74
376
MAGNÚS DIÐRIK BALDURSSON
SKÍRNIR
tengsl, sem stjórnast af áhrifum og árangri athafna okkar í heim-
inum. Boðberum viljans til valda er sameiginlegt að reyna að um-
snúa hinni hefðbundnu forgangsröð milli þekkingar og vilja.
Þessi tilraun er hins vegar dæmd til að mistakast vegna þess að
það er augljóslega hvorki hægt að gera neinar athafnaáætlanir né
meta árangur athafnanna nema með hliðsjón af einhvers konar
(gildis)viðmiðum. Af þessu ræður Habermas að viljinn til valds sé
í raun og veru háður þeim viðmiðum sem hann afneitar.
Eins og áður sagði brást Foucault í fyrri bókum sínum við
þessari mótsögn með því að afneita hreinlega hugverunni og
halda fram að fyrirbæri eins og ‘gildi’, ‘sannleikur’ og ‘sjálf’ væru
uppspuni, ekkert nema grímur viljans til valds. En leiðir slík
kenning ekki augljóslega til afstæðrar, sjálfmiðaðrar augnabliks-
hyggju? Er ekki fásinna að afneita öllum viðmiðum og gildiskröf-
um og halda samt fram gagnrýninni heimspeki? Hvaðan kemur
þá gagnrýnin og í hvaða ásetningi er hún borin fram? Hefur altæk
skynsemisgagnrýni yfir öðrum kosti að ráða en að láta reka á
reiðanum í hafsjó viljans og þar með að tortíma sjálfri sér?12
Þegar fram liðu stundir og spurningar af þessu tagi gerðust æ
áleitnari sá Foucault sig knúinn til að taka aðferðafræðilegar for-
sendur og ýmsar meginhugmyndir sínar til gagngerrar endur-
skoðunar. I síðasta stóra verkinu sem hann tók sér fyrir hendur,
Sögu kynlífsins I-III13 (1976-1984), sjást greinileg merki þessara
12 Þrátt fyrir að öll altæk skynsemisgagnrýni eigi það sammerkt að geta ekki
réttlætt til hvers hún eiginlega gagnrýnir, og verður því fullkomlega sjálfmið-
uð, hefur skynsemisgagnrýni Max Horkheimer og Theodors W. Adorno í
Díalektí'k upplýsingarinnar (Dialektik der Aufklarung. Amsterdam: Querido
1947) að mati Habermas nokkra sérstöðu. Horkheimer og Adorno eru sam-
kvæmari sjálfum sér en Nietzsche og Foucault fyrir þá sök að þeir láta staðar
numið við bölsýnislega gagnrýnina og freista þess ekki að læða svo að segja
inn um bakdyrnar órökstuddri von um undankomu til einhvers skynsemis-
eða viljalauss sviðs. Slík ‘bjartsýni’ er ekki einungis helber mótsögn við for-
senduna um vítahring viljans, heldur tekur hún sjálf, ef hún nær fram að
ganga, á sig drætti andstæðingsins og verður jafnharðan að nýrri valdaskipan.
13 Histoire de la sexualité I-III. Paris: Gallimard 1976, 1984, 1984. 1. bindi: La
Volonté de savoir (Viljinn til að vita), 2. bindi: L’Usage des plaisirs (Nýting
nautnanna), 3. bindi: Le Souci de soi (Umhyggjan fyrir sjálfum sér). í undir-