Skírnir - 01.09.1993, Blaðsíða 88

390
MICHEL FOUCAULT
SKÍRNIR
Það er einnig eftirtektarvert að lýsing Kants á þessari leið út er
nokkuð tvíræð. Hún er staðreynd: ferli sem á sér stað; en einnig
viðfangsefni og skylda. Þegar í fyrstu efnisgrein bendir hann á að
maðurinn sé sjálfur ábyrgur fyrir ósjálfræði sínu. Það verður því
að gera ráð fyrir því að hann komist ekki úr þeirri stöðu nema
hann kalli fram breytingu á sjálfum sér. Það er athyglisvert að
Kant segir að þessi Aufklárung eigi sér einkunnarorð (Wahl-
spruchy. einkunnarorð eru sérkenni sem maður tileinkar sér til að
aðrir þekki mann; en þau eru einnig regla sem maður setur sjálf-
um sér og býður öðrum að fara eftir. Og hver er þessi regla?
Aude sapere, „þorðu að vita“. Það verður því að skoða
Aufklárung í senn sem ferli sem mannkynið gengur saman í
gegnum og sem hugrakka athöfn hvers einstaklings. Maðurinn er
því í senn hluti af og gerandi í sama ferlinu. Hann er gerandi að
því marki sem hann er hluti þess; og ferlið á sér ekki stað nema
maðurinn ákveði að taka sjálfviljugur þátt í því.
Hér komum við að þriðja vandanum í riti Kants: notkun hans
á orðinu Menschheit. Alkunna er hve mikilvægt þetta orð er í
hugmyndum Kants um söguna. A að skilja hann sem svo að allt
mannkynið sé flækt í ferli Aufklárung'i Þá verður maður að gera
sér í hugarlund að Aufklárung sé söguleg breyting sem varðar
stjórnmálalega og félagslega tilvist allra manna á jarðríki. Eða á að
skilja það svo að um sé að ræða breytingu sem hefur áhrif á það
sem gerir mannkynið mennskt? Þá verður að svara því hver þessi
breyting er. Enn er svar Kants ekki laust við tvíræðni. I það
minnsta er það flókið þótt það kunni að virðast einfalt á yfir-
borðinu.
Kant greinir tvö meginskilyrði fyrir því að maðurinn verði
ósjálfráða. Þessi tvö skilyrði varða í senn andann og stofnanir,
siðferði og stjórnmál.
Fyrsta skilyrðið er að greina skýrt á milli þess sem varðar
hlýðni annars vegar og beitingu skynseminnar hins vegar. Til að
lýsa í stuttu máli hvað það er að vera ósjálfráða, vitnar Kant til
hins algenga orðatiltækis: „hlýðið, rökræðið ekki!“: hann telur að
heragi og stjórnmálalegt og trúarlegt vald taki á sig þessa mynd.
Maðurinn verður ekki sjálfráða þegar hann hættir að þurfa að