Iðjuþjálfinn - 01.06.2001, Blaðsíða 23

þeirra sem þjónustuna þurfa. Þess vegna
er mikilvægt að gera þessum aldurshópi
kleift að vera eins sjálfráður og sjálf-
stæður og hann kýs sjálfur.
Aldraðir búa oft við viðkvæmt jafn-
vægi milli færniröskunar og sjálfstæðis.
Til að viðhalda jafnvægi er þörf á stuðn-
ingi umsjáraðila og virðingu þeirra fyrir
þörfum hinna öldruðu fyrir að geta
stjórnað lífi sínu sjálfir. Viðhorf eru
mannleg eigindi sem hafa áhrif á fram-
komu og samskipti fólks. Upplýsingar
um viðhorf þessa aldurshóps til sjálf-
ræðis og forræðis í tengslum við
umönnun aldraðra kann því að veita
vísbendingar um það hvernig iðju-
þjálfar og aðrar heilbrigðisstéttir geta
best stutt sjálfræði í vinnu sinni með
öldruðum.
Aldraðir á íslandi
íslenska þjóðin er að eldast. Á árunum
1994 og 1995 samanlagt voru ævilíkur
íslenskra karla 76,5 ár og ævilíkur
íslenskra kvenna 80,6 ár (Counsil of
Europe, 1996). Frá árinu 1985 hefur íbúa-
tala landsins vaxið um 10.4% eða um
0,99% á ári. Fjöldi í aldurshópnum 65 ára
og eldri jókst úr 10,2 í 11,2% af heildar-
fjölda þjóðarinnar og á undanfömum
áratug hefur fjöldi háaldraðra (85 ára og
eldri) aukist um 23% (Counsil of Europe,
1996). Fyrsta desember 1997 voru íslend-
ingar alls 272.064. Fjöldi fólks eldra en 65
ára var alls 31.612 eða 11,62% þjóðar-
innar, þar af bjuggu 19.374 (61,23%) á
Stór-Reykjavíkursvæðinu (Hagstofa ís-
lands, 1998). Áætlað er að árið 2020 verði
hlutfall fólks 65 ára og eldra orðið 15,3%
þjóðarinnar og um 19% árið 2030. Mann-
fjöldaspá gerir ráð fyrir mestri aukningu
í hópi háaldraðra, sem verður orðinn
3,4% þjóðarinnar árið 2020 og 4,3% árið
2030 (Hagstofa íslands, 1997).
Fjölskyldan og umönnun
aldraðra
Á undanfömum áratugum hafa fjöl-
skyldugerð, fjölskyldutengsl, breytingar
á gagnvirkni innan fjölskyldna og land-
fræðileg dreifing fólks tekið talsverðum
breytingum á vesturlöndum. Þessar
breytingar hafa óhjákvæmilega haft áhrif
á stuðning og tengsl milli kynslóðanna
og þar með á umönnun lasburða ein-
staklinga af hálfu fjölskyldunnar (Silver-
stein og Litwak, 1993; Wolfson og félag-
ar, 1993). ísland er þar engin undantekn-
ing. Frá því um miðja öldina hafa orðið
miklar breytingar á búsetuháttum þjóð-
arinnar og þar með á landfræðilegri
dreifingu eldra fólks sem hefur í æ ríkara
mæli flust í þéttbýli. Fólk hefur einkum
flust til Stór-Reykjavíkursvæðisins þar
sem mestur kostur gefst á formlegri og
óformlegri þjónustu. Annað sem ýtir
undir flutning eldra fólks til þéttbýlisins
er meiri og betri nánd við uppkomin
börn þeirra sem einnig hafa flust í þétt-
Aukin atvinnuþátttaka kvenna er ein
áhrifamesta breyting á fjölskylduhögum sem
aftur hefur haft áhrif á umönnun aldraðra í
nútímaþjóðfélagi. Rannsóknir hafa sýnt fram
á að meirihluti þeirra sem annast aldraða eru
konur sem jafnframt umsjárhlutverki hafa
öðrum hlutverkum að gegna, svo sem að vera
mæður, eiginkonur og starfsmenn.
býlið vegna aukinna tækifæra til mennt-
unar og atvinnu. Fjölskyldutengsl og
gagnvirkni er eldri kynslóðinni mikil-
væg. Af þessu leiðir að eldra fólk er hlut-
fallslega fleira á þéttbýlissvæðum (eink-
um Reykjavíkursvæðinu) en það er í
heildarfjölda þjóðarinnar. Þetta á sérstak-
lega við um háaldraða.
Aukin atvinnuþátttaka kvertna er ein
áhrifamesta breyting á fjölskylduhögum
sem aftur hefur haft áhrif á umönnun
aldraðra í nútímaþjóðfélagi. Rannsóknir
hafa sýnt fram á að meirihluti þeirra sem
annast aldraða eru konur (Himes, 1994)
sem jafnframt umsjárhlutverki hafa öðr-
um hlutverkum að gegna svo sem að
vera mæður, eiginkonur og starfsmenn. I
rannsókn Himes (1994) kom fram að
meira en helmingur kvenna sem eiga
fullorðið foreldri geti búist við að vera í
umsjárhlutverki í komandi framtíð, einn-
ig að almennt aukin lífslengd muni auka
hlutfall þeirra sem munu þurfa að taka á
sig slíkt hlutverk í framtíðinni. Uppsöfn-
uð streita í hlutverkum þessara kvenna
getur dregið úr andlegri vellíðan þeirra
og haft gagnverkandi áhrif milli hlut-
verka t.d. milli eiginkonu,- móður- eða
starfsmannshlutverks við hlutverk um-
sjáraðilans, og á sama máta getur upp-
söfnuð jákvæð reynsla gert þeim gott.
(Stephens og félagar, 1994; Stephens og
Franks, 1995).
Álag við umönnun reynist fólki þó
misjafnt, allt eftir tengslum milli umsjár-
aðila og umsjárþegans, fjölskyldugildum
og tjáskiptum innan fjölskyldna. Einnig
hafa búsetuhættir beggja aðila áhrif þar á
(Silverstein og Litwak, 1993), svo og áhrif
umsjárinnar á atvinnuþátttöku umsjár-
aðilans (Stone og Short, 1990). í niður-
stöðum rannsóknar sinnar á áhrifum um-
sjár aldraðra á atvinnuþátttöku nefna
Stone og Short (1990) meðal annars að
líklegra sé að yngri, velmenntaðar konur
sem jafnframt hafi umsjárhlutverki að
gegna, kjósi að stunda atvinnu sína
áfram og þiggja formlega aðstoð fremur
en að draga úr eða hætta að vinna.
Einnig að þær konur sem hafi minni
menntun og hafi því ef til vill ekki eins
miklu að tapa hvað snertir fjárhag og
starfsframa, hafi frekar tilhneigingu til
að miða atvinnuþátttöku sína út frá
ábyrgðinni sem fylgir umönnun hins
aldraða (Stone og Short, 1990). Mögu-
leikar á utanaðkomandi aðstoð við
umsjá hins aldraða hefur aukist bæði að
umfangi og fjölbreytni víðast hvar í
hinum vestræna heimi í takt við breyt-
ingar á fjölskylduhögum. En þrátt fyrir
aukna framlegð hins opinbera í umönn-
un aldraðra kemur slík þjónusta aldrei í
stað tilfinningalegra tengsla, aðstoðar og
þess andlega stuðnings sem fjölskyldan
ein getur veitt.
Áhrif menningar á
sjálfræðisviðhorf aldraðra
Umhverfi og aðstæður móta viðhorf
fólks. íslendingar eru eyþjóð sem býr
norður undir heimskautsbaug nyrst í
Atlantshafinu. Island var numið af
norrænum mönnum sem stofnuðu hér
þjóðveldi árið 930. Þjóðveldið óx og dafn-
aði og með því blómstrandi menningarlíf
sem byggðist á lögum og gildum sem
landnemarnir höfðu haft með sér til nýja
landsins. Þessum gildum er vel lýst í
fornsögum íslendinga og eru jafn sterk í
þjóðarvitund nútíma-íslendingsins og
var á þjóðveldisöld.
I dag búa Islendingar í þjóðfélagi sem
einkennist af einstaklingshyggju. Þeir
búa í samfélagi án stéttaskiptingar, þar
sem þegnarnir líta á sig sem jafningja og
telja það rétt sinn að vera virtir fyrir
eiginleika sína og manngildi. Þessi ein-
staklingshyggja einkennist af jöfnum
hlutföllum af frelsi og jafnræði sem
þjóðin hefur tekið í arf gegnum marga
ættliði og er ólíkt einkennum flestra ann-
arra þjóða, þar sem frelsið vegur oftast
IÐJUÞJÁLFINN 1/2001 23