Iðjuþjálfinn - 01.06.2001, Blaðsíða 29

innan hennar. Ennfremur vaknar spurn-
ing um áhrif íslenskrar menningar al-
mennt á sjálfræðisviðhorf þjóðarinnar.
Þetta úrtak eldri borgara af Stór-Reykja-
víkursvæðinu er of lítið til að niður-
stöðurnar geti átt við aðra en þá sem hér
er um rætt.
Umræða
Þegar þessi rannsókn var undirbúin var
gengið að því sem vísu að íslenskir eldri
borgarar aðhylltust sjálfræði í ríkum
mæli. Var það gert með skírskotun til
sögu og menningar íslensku þjóðarinnar
ásamt því að í heimildum kemur fram að
íslendingar leggja frelsi og jafnræði að
jöfnu (Stefán Ólafsson, 1985). í ljós kom
að hinir 57 öldruðu þátttakendur af Stór-
Reykjavíkursvæðinu sýndu almennt
mikinn stuðning við sjálfræði við allar
aðstæður í umönnun aldraðra. Mestur
stuðningur reyndist þó við skipt sjálf-
ræði, með áherslu á sameiginlega
ákvarðanatöku aldraðs foreldris og upp-
komins barns. Viðhorf þeirra til forræðis
voru öllu hlutlausari.
Skýringar á ofannefndum niðurstöðum
varðandi viðhorf hópsins, einkum á
niðurstöðum um skipt sjálfræði, kunna
að byggjast á því að flestir svarendur
voru eldri konur, húsmæður, ýmist í hjú-
skap eða ekkjur sem áður voru vanar að
ræða og taka ákvarðanir með maka
sínum. Sameiginleg ákvarðanataka er
þeim því engin ógnun heldur venja. Þá
eru fjölskyldubönd og tíð samskipti inn-
an fjölskyldna enn sterkur þáttur í
íslenskri menningu, með gagnvirkum
stuðningi og samkennd. Vera má að
öldruðum íslendingum finnist íhlutun
fjölskyldunnar og þá einkum uppkom-
inna barna sinna í ákvarðanatöku ekki
vera ógnun við sjálfræði sitt, heldur
hneigist til og jafnvel búist við íhlutun
sem eðlilegum stuðningi og gagnkvæm-
um greiða. Þarna virðist því vera örmjó
lína milli skipts sjálfræðis, þar sem m.a.
er innifalin sameiginleg ákvarðanataka,
og þess að ákvörðunin verði tekin frá
hinum aldraða á forræðislegan eða ger-
ræðislegan hátt. Því er nauðsynlégt á að
vera vakandi í samskiptum við aldraða,
ekki síst þá er búa við heilsubrest af
einhverju tagi.
Marktækur munur kom í ljós milli við-
horfa tveggja hópa aldraðra: Aldraðir í
heimahúsum sýndu meiri stuðning bæði
við sjálfræði og forræði samanborið við
hóp íbúa í íbúðum aldraðra. Það sem
vekur athygli er að marktækni var mest
við aðstæður þar sem lægsta færnistigi er
lýst og vitræn hæfni farin að þverra.
Þetta gæti bent til þess að heimabúandi
svarendur muni síst fella sig við íhlutun
annarra í ákvarðanatöku við aðstæður
þar sem viðkomandi er andlega vanhæf-
ur. Hugsanlega gæti slík afstaða valdið
vandræðum við umsjá andlega skertra
einstaklinga, jafnvel ýtt undir það að
andlega vanhæfir einstaklingar haldi
sjálfstæðri búsetu of lengi sem svo aftur
gætu leitt af sér heilsufarsvanda, öryggis-
vandamál eða fjárhagsörðugleika sem
erfitt yrði að ráða bót á. Vera kann að
þessir heimabúandi einstaklingar óttist
að lenda í aðstæðum sem þessum, að-
stæðum sem að sönnu eru ógnvekjandi
og vilji láta virða sig sem einstaklinga og
jafningja, jafnvel þótt hann eða hún væru
orðin ófær um þátttöku í ákvarðanatöku
á jafnræðisgrundvelli. Hvað snertir um-
sjá í mismunandi heilsufarsaðstæðum má
líka spyrja sig þess hversu mikla aðstoð
aldraðir myndu þiggja inn á heimili sitt
við alvarlega líkamlega fötlun áður en
kæmi til þess að velja vistheimili eða
hjúkrunarheimili. Margir aldraðir hafa á
orði að þeir vilji ekki verða fjölskyldunni
til byrði. Möguleg skýring á því viðhorfi
gæti legið í ójafnvægi í gagnvirkni sem
kynni að verða innan fjölskyldunnar við
slíkar aðstæður eða við þá tilfinningu
umsjárþegans að geta ekki lengur gert
öðrum gagnkvæman greiða eða gefa
„gjafir" innan fjölskyldunnar. Hægt er að
spyrja ýmissa spurninga um það hver sé
skilningur fólks á gagnvirkni innan fjöl-
skyldu. Hvar endar gagnvirknin og hvar
tekur umönnun við í íslenskum fjölskyld-
um?
Leiða má líkum að því að sú staðreynd
að heimabúandi þátttakendur þessa
úrtaks eru yngri en þeir sem búa í íbúð-
um fyrir aldraða/þjónustuíbúðum og
það að fleiri þeirra eru útivinnandi og við
betri heilsu og fjárhagsstöðu, hafi áhrif á
viðhorf þeirra til sjálfræðis í tengslum við
umönnun aldraðra. En þær líkur væru þá
m.a. í anda þeirrar tilgátu Cicirellis (1989)
að með hækkandi aldri muni maður geta
séð aukningu á stuðningi fólks við
forræðishyggju. Slíkt yrði að kanna með
tilliti til íslenskra aðstæðna.
I þessari rannsókn sýndu konur sjálf-
ræðinu meiri stuðning en karlarnir, sem
aftur á móti hölluðust ögn að forræði í
samanburði við konurnar. Fólk í hjúskap
eða sambúð studdi sjálfræði fremur en
þeir sem bjuggu einir.
íslenska úrtakið studdi sjálfræði sterk-
ar en bandarískt viðmiðunarúrtak
Cicirellis. Þetta kann að stafa af stærðar-
mun úrtakanna, þar sem bandaríska
úrtakið var 81 svarandi eða vegna aðeins
lægri meðalaldurs íslenska úrtaksins eða
þá vegna sterkra menningarlegra áhrifa
varðandi sjálfræði, sjálfstæði og jafnræði
sem erfst hafa gegnum kynslóðirnar.
Aðra rannsókn þyrfti til að fá staðfest
hvort aldurstengdar breytingar verða t.d.
á viðhorfum til forræðis meðal aldraðra
íslendinga og til að ákvarða hvort niður-
stöður styðji forspá Cicirellis um að með
Breytur n Spönn M SF m
Forræði samtals 43 30-150 102,58 23,38 3,41
Sterkt forræöi 52 5-25 17,90 4,96 3,58
Dulið forræöi 53 5-25 14,89 5,41 2,98
Velvildar forræði 54 5-25 17,30 4,84 3,46
Forvarnar forræöi 52 5-25 18,81 3,54 3,76
Veikt forræöi 52 5-25 17,06 4,59 3,41
Fjarvistarforræöi 54 5-25 19,02 4,35 3,80
Aðstæður:
Heilsufar 56 10-50 35,08 7,69 3,50
Fjármát 56 10-50 34,91 8,36 3,49
Daglegt líf 56 10-50 34,16 8,61 3,42
Andlegt atgervi:
Engin skerðing 55 26-130 90,38 19,82 3,48
Skert hugarstarf 57 4-20 14,18 3,70 3,55
Útreiknuö stig byggjast á Likert-kvaröa: 1 = mjög ósammáia, 2 = frekar ósammáta, 3 = hlutlaus, 4 = frekar
sammála, 5 = mjög sammála.
4. tafla: Viðhorf til forræðis, reiknað fyrir aldraða á Stór-Reykjavíkursvæðinu
(n= 43-57)
IÐJUÞJÁLFINN 1/2001 29