Sagnir - 01.06.2016, Blaðsíða 280
synlegar sagnfræðingum og skáldum.20
Sagnfræði og vísindi
I empírískri nálgun sagnfræðinnar voru sterk tengsl við ritmálið, almennar
kenningar voru álitnar hættulegar hinni ríku hlutíeysiskröfu, mikilvægi heimildanna
ríkti og að sjálfsögðu var gert ráð fyrir að sagnfræðingurinn segði alltaf satt og
rétt frá. A þessum grunnstoðum varð réttilega tíl hugmyndin að sagnfræði væri
sjálfstæð fræðigrein, vísindi. Félagsvísindaleg sagnfræði byggð á kenningum Karls
Marx hefur enn frekar notfært sér vísindalegar aðferðir, ýmis konar hýpótesur
og módel, marxískir sagnfræðingar eru óhræddir við að setja fram margvíslegar
kenningar auk afar vísindalegra, stórra og mikilla lögmála um söguna.
Síðar spratt póstmódernisminn fram, sem hafnar því alfarið að sagnfræði sé
vísindi en lætur þó ekki af kröfunni um heimildanotkun og—rýni, sannleikshugtakið
er þó dregið í efa. Kenningasmíð er víðs fjarri, áhuginn beinist að því að rannsaka
aðstæður þess smáa og einstaka og sagnfræðilegur texti er hreint ekkert merkilegri
en texti í skáldsögum. Jafnframt er fullyrt að sagnfræðin sé ófær um að endurskapa
og gefa hlutlæga mynd af fortíðinni. Sá sem skrifar sagnfræðitexta er fangi tungu-
málsins, ekkert er til utan textans. Þeir sem aðhyllast síðnýlendufræði stunda
afbyggingu af miklum móð; t.d. með því að hafna tvípóla samskiptum nýlendubúa
og —herra; því að ein menning yfirtaki aðra. I raun er svo að sjá að tvíhyggju sé
almennt hafnað og fremur litið til fjölbreytileika veraldarinnar og hvernig allt sé
bræðingur eða blanda ólíkra menningastrauma. Þarna glittir í hugmjmdir Michel
Foucaults um valdið, að allir geti haft eitthvað mikilvægt til málanna að leggja, hver
sem staða þeirra annars kunni að vera.21 I huga Foucaults gat valdið verið lárétt en
hann leitaði í smiðju Jeremy Benthams tíl að útskýra hvernig það þróaðist. Sjálf-
virkni valds í nútímanum sá til að allir þeir sem færðir eru undir vald það sem hin
svokallaða alsæisbygging (e. Panopticon) skapar álíta sig undir sífelldu eftirlití, þótt
mögulega séu þeir það ekki. Alsjáin er grunnteikning að hinu fullkomna valdi.22
Valdið þarf því ekki nauðsynlega að koma að ofan — það getur verið lárétt eins og
áður sagði - alsjáin telst þannig lýðræðisleg í eðli sínu.23
Einn helsti kenningasmiður póstmódernista, bandaríski hugmyndasögu-
fræðingurinn Hayden White gaf út bók sína Metahistory. The Historica/ lmagination in
Nineteenth Century Europe fyrir tæpum f)órum áratugum þar sem hann beittí skáld-
sagnafræði Aristótelesar tíl að búa tíl umfangsmikið greiningarkerfi. Tilgangur
kerfisins var að raða því magni heimilda sem sagnfræðingar vinna úr upp í
tímaröð og búa tíl sögu sem á sér upphaf, miðju og endi. White hélt því fram að
sagnfræðingarnir byggju til söguna, en að hún hafi ekki orðið tíl í veruleika fortíðar-
innar; þó sé grundvallarmunur á skáldsögu og sagnfræðilegri sögu því skáldið býr
20 Sigurður A. Magnússon, „Til varnar skáldskapnum“, NJ saga 4 (1990), bls. 89.
21 Cris Gosden, „Postcolonial Archaeology“, bls. 243.
22 Michel Foucault, „Alsæishyggja“, Alsœi, vald ogþekkitig (Reykjavík 2005), bls. 143.
23 Foucault, „Alsæishyggja“, bls. 145-146.
280