Bókasafnið - 01.01.2003, Blaðsíða 12

Orðabókahöfundurinn og rithöfundurinn Samuel Johnson.
málið. Það er ekki hlutverk skrásetjarans að velja
réttu orðin." (A dictionary is an inventory of the
language. It is not the task of the maker to select the
good words.) Ennfremur lýsti hann því yfir að orða-
bók ætti að vera sögulegur minnisvarði um málfar á
hverjum tíma. Hér var svipuð stefna mörkuð og í
Þýskalandi (sjá nánar síðar). Félagsmenn höfðu
mikinn áhuga á því að vinna að stórri orðabók enskr-
ar tungu. Árið 1879 gerðu þeir samning við Oxford
University Press og skoskan kennara James A.H.
Murray um samningu móðurmálsorðabókar sem átti
að koma út í fjórum bindum og innihalda um 100.000
flettur. Áætlað var að vinnan við nýju orðabókina,
Neu; English Dictionary on Historical Principles tæki tíu
ár. Að fimm árum liðnum var ljóst að spáin hafði
verið full bjartsýn því enn var ekki búið að ljúka við
stafinn „a“. Murray og samstarfsmenn hans unnu
sleitulaust í nærri fimm áratugi að orðasöfnun
(Murray lést reyndar árið 1915, þrettán árum áður en
síðasta bindi orðabókarinnar kom út). Orðabókin var
gefin út á árunum 1884-1928 í tíu bindum með
414.825 flettum. Þessi orðabók var og er langstærsta
orðabók sem samin hefur verið. Að fýrstu útgáfunni
störfuðu 1300 fræðimenn og sjálfboðaliðar við orða-
söfnun í meira en 70 ár. Sjálfboðaliðar tóku að sér að
lesa rit frá ákveðnum tíma og skrá niður orð á seðla
ásamt tilvitnunum sem sýndu merkinguna á hverj-
um tíma. Stefnan var að velja a.m.k. eina tilvitnun frá
hverri öld og var þeim síðan raðað í tímaröð til þess
að merkingarbreytingar sæust. Til að gefa einhverja
hugmynd um stærð verksins þá voru t.a.m. 57.428 orð
sem byrjuðu á bókstafnum „s“ og sögnin „go“ náði
yfir 35 dálka. Viðbótarbindi var gefið út 1933 og voru
þá slanguryrði tekin með en þeim hafði verið sleppt
að mestu í fyrstu útgáfunni. Á sama tíma var verkið
endurprentað í tólf bindum og hlaut þá nafnið The
Ox/ord English Dictionary (OED). Fjögur ný
viðbótarbindi voru gefin út á árunum 1972-1986.
Önnur útgáfan kom svo 1989 í tuttugu bindum. Nú er
þessi stóra orðabók aðgengileg gegn greiðslu bæði á
CD-ROM og á Netinu.
Þýskaland
Tveir bókaverðir við háskólabókasafnið í Kassel í
Þýskalandi, bræðurnir Jakob (1785-1863) og Wilhelm
Grimm (1786-1859), sem frægir urðu fyrir söfnun
ævintýra, komu einnig við sögu þýsku móðurmáls-
orðabókarinnar Deutsches Wörterbuch en hún byrjaði
að koma út um miðja 19. öld. Grimmsbræður héldu
því fram að orðabók ætti að vera hlutlæg og lýsandi,
en ekki halda fram ákveðinni málstefnu, eins og
hafði tíðkast á 18. öld. Þeir litu svo á að orðabók ætti
að lýsa málinu eins og það var en ekki eins og það átti
að vera. Það má því með sanni segja að þessi orðabók
hafi verið fyrsta stóra nútímaorðabókin eins og við
þekkjum þær í dag og stefnan sem var mörkuð við
samningu hennar hafði áhrif víða um Evrópu. Það tók
ekki minna en hundrað ár að gefa þessa miklu
orðabók út og sá lokabindið ekki dagsins ljós fyrr en
1960, löngu eftir að Grimmsbræður voru allir. Árið
1965 var svo hafist handa við nýja útgáfu. Áætluð
verklok eru 2025.
Annar orðabókafrömuður, Konrad Duden (1829-
1911) hóf útgáfu Duden orðabókanna í Þýskalandi
snemma á áttunda áratugtugnum. Þær þykja afar
vandaðar en eru m.a. þekktar fyrir að nota myndefni
til að lýsa flóknum orðum. Tilgangurinn með mynd-
efninu var upphaflega að sýna í smáatriðum ýmsan
tæknilegan búnað sem erfitt var að lýsa með orðum
einum. Á árunum eftir seinni heimsstyrjöldina, þegar
Þýskalandi var skipt í tvennt komu út tvær útgáfur
orðabókanna, ein fyrir austurhlutann og önnur fyrir
vesturhlutann. Þótti það sýna fram á að þýsk tunga
væri að breytast; hún væri ekki lengur eitt mál heldur
tvö og orðaforði Austur-Þjóðverja að einhverju leyti
annar en Vestur-Þjóðverja.
Frakkland
Orðabók frönsku akademíunnar Dictionnaire de I'Aca-
démie franqaise sem kom fyrst út 1694 hefur verið gef-
in út átta sinnum, síðast 1992 og níunda útgáfan er í
vinnslu. Hún hefur lengi vel verið helsta orðabók
Frakka, en þykir nokkuð íhaldssöm og gamaldags þó
að stefnt hafi verið að nútímalegra orðavali og frá-
gangi í áttundu útgáfunni.
Um miðja 18. öld hófst útgáfa hins þekkta alfræði-
10
BÓKASAFNIÐ 27. ÁRG. 2003