Bókasafnið - 01.01.2003, Blaðsíða 14

O mes amis, ne faites jamais de dictionnaire!
Emile Littré: Cotnment j’ai fait mon Dictiormaire de 1 a
languefrangaise.
rits L’Encyclopédie sem rithöfundurinn og heimspek-
ingurinn Denis Diderot og eðlisfræðingurinn Jean
d’Alembert stóðu að. Hún hafði mikil áhrif á orða-
bókastörf í Frakklandi og reyndar öll fræði þeirra tíma
því að jafn vandað og umfangsmikið uppsláttarrit
hafði ekki áður komið út. Þar sem hún telst frekar til
alfræðirita verður saga hennar þó ekki rakin hér.
Á síðari hluta 19. aldar kom út frönsk móðurmáls-
orðabók sem þótti afar merkileg. Sú orðabók, Dicti-
onnaire de la langue franqaise, var svo að segja eins
manns verk líkt og orðabók Johnsons í Englandi. Höf-
undurinn Émile Littré var málfræðingur og heim-
spekingur og vann í meira en þrjátíu ár að gerð orða-
bókarinnar. Hún kom út á árunum 1863-1877 í fjórum
bindum ásamt viðbótarbindi og telst vera stærsta
orðabókin sem samin hefur verið af einum manni.
Orðabók hans tilgreinir uppruna orða og valdar
tilvitnanir úr klassískum frönskum bókmenntum
fylgja. Littré vann stórvirki með orðabók sinni og
lengi vel var hún mest notaða móðurmálsorðabók
Frakka.
Um miðja 19. öldina stofnuðu tveir Frakkar
Augustin Boyer og Pierre Larousse útgáfufyrirtæki,
kennt við þann síðarnefnda, sem sérhæfði sig í út-
gáfu orðabóka og alfræðirita. Larousse var höfundur
orðabókarinnar Grand Dictionnaire uniuersel du XlXe
siéde sem kom út í 15 bindum á árunum 1866 til 1876.
Tvö viðbótarbindi voru gefin út 1878 og 1890. Aðrar
oróabækur sem fylgdu í kjölfarið byggja að miklu
leyti á þessari stóru orðabók. Aðaleinkenni Grand
Dictionnaire voru stuttar, hnitmiðaðar færslur, oft
myndskreyttar, í stafrófsröð ásamt skýringum á
uppruna orða og notkunardæmi. Larousse vildi m.a.
hefja daglegt mál til vegs og virðingar og forlagið sem
hann stofnaði fyrir hálfri annarri öld er enn eitt
virtasta orðabókaforlag í Frakklandi.
ísland
Fyrsta eiginlega íslenska móðurmálsorðabókin íslenzk
orðabók handa skólum og almenningi kom ekki út fyrr
en 1963. En fyrir þann tíma höfðu mikil orðabókastörf
sem tengdust íslensku máli verið unnin, bæði af
íslendingum og fræðimönnum annarra landa.
Jakob Benediktsson hefur gert sögu íslenskra
orðabóka fram til 1900 góð skil í grein sem birtist í
Andvara 1969. í grein Jakobs kemur fram að fyrstu
íslensku orðabækurnar sem geta talist veigamiklar
komust ekki á prent fyrr en á 19. öld. Það var þó ekki
svo að engin orðabókastörf hefðu verið unnin fram
að því. Elstu prentuðu orðasöfn okkar íslendinga eru
frá 17. öld, frá þeim tíma sem vísindafélögin á ítalíu
og í Frakklandi voru að gefa út sínar stóru móður-
málsorðabækur. Spedmen Lexici Runici eftir séra
Magnús Ólafsson í Laufási var prentuð í Kaupmanna-
höfn 1650 og Lexicon Islandicum eftir Guðmund Andrés-
son 1683, einnig prentuð í Kaupmannahöfn. Þessi
verk voru þó eingöngu með latneskum þýðingum á
íslenskum orðum. Nokkur stór orðabókahandrit frá
18. öld eru til sem aldrei komust á prent s.s. orða-
bækur Guðmundar Ólafssonar ogjóns Ólafssonar frá
Grunnavík. Árið 1814 kom út Lexicon Islandico-Latino-
Danicum, orðabók séra Björns Halldórssonar í Sauð-
lauksdal. Hún var, eins og titillinn ber með sér, bæði
með þýðingum á latínu og dönsku. Það þótti sérstakt
að Björn safnaði talsverðum orðaforða úr daglegu
máli auk eldri orða. Málfræðingurinn danski Rasmus
Christian Rask bjó orðabókina til prentunar en hann
er m.a. sagður hafa haft áhrif á fræðistörf Grimms-
bræðra í Þýskalandi. Meðal annarra sem unnu að
orðasöfnun á 19. öldinni var Hallgrímur Scheving
kennari við Latínuskólann, en orðasafn hans er varð-
veitt í handritadeild Landsbókasafns íslands - Há-
skólabókasafns (Lbs. 220, 8vo). Þó að það hafi aldrei
verið gefið út hafa seinni tíma orðabókahöfundar
byggt talsvert á orðasafni Schevings, m.a. Sigfús Blön-
dal.
Önnur merk orðabók frá 19. öldinni er íslensk-
ensk orðabók An Icelandic-English dictionary (1869-
1874) sem kennd hefur verið við Richard Cleasby og
Guðbrand Vigfússon. Mun hún að miklu leyti hafa
verið samin af Konráð Gíslasyni og rekur Jakob þá
sögu nokkuð. Um orðabókina segir Jakob: „Þessi orða-
bók var mikill merkisviðburður í sögu íslenzkrar
orðabókargerðar. Þarna var í fyrsta sinn saman kom-
inn mjög verulegur hluti orðaforðans úr íslenzkum
fornritum; þýðingar voru á heimsmáli, og þær voru
yfirleitt nákvæmar, og allt skipulag orðabókarinnar
greinargott og handhægt." Konráð samdi einnig
dansk-íslenska orðabók sem kom út 1851. Konráð
hafði málhreinsun að leiðarljósi í sínu orðabókar-
starfi og sleppti bæði ýmsum nýyrðum og svo orðum
sem hann taldi að væru slettur úr dönsku.
Sveinbjörn Egilsson (1791-1852) samdi orðabók
um forníslenskt skáldamál með latneskum skýring-
um Lexicon Poéticum sem kom út í heftum að honum
látnum á árunum 1854-1860. Finnur Jónsson pró-
fessor gaf hana svo út aftur á árunum 1913-1916,
aukna og endurbætta með dönskum skýringum.
Jón Þorkelsson (1822-1904) rektor við Reykjavíkur-
skóla gaf út merka orðabók Supplement til isíandske
ordbpger I og II á árunum 1876-1885 og III á árunum
Samuel Johnson, 1755. „Goat": A ruminant animal that
seems a middle species between deer and sheep.
íslensfe orðabók, 2002. „geit": jórturdýr af ætt slíðurhyrn-
inga, náskylt sauðkind
12
BÓKASAFNIÐ 27. ÁRG. 2003