Bókasafnið - 01.01.2003, Blaðsíða 10

Eru það ekki orðin sem skilja okkur hvert frá öðru? Eru
það ekki orðin sem eru bölvun mannkynsins?
Agnar Mykle
texta úr einu máli yfir á annað. Hefðbundin eintyngd
orðabók leitast við að gefa mynd af tilteknu tungu-
máli og gefur gjarnan upp merkingu orðanna, orð-
flokkinn sem þau tilheyra og ýmis önnur málfræði-
atriði. Stundum er framburður orðanna sýndur,
dæmi um notkun þeirra talin upp eða uppruni rak-
inn. Eintyngdar orðabækur geta haft þrengri og af-
markaðri tilgang, t.d. stafsetningarorðabækur sem
hafa fyrst og fremst þann tilgang að leiðbeina mönn-
um um réttan rithátt orða, slangurorðabækur sem
eru einkum heimild um daglegt talmál á ákveðnum
tíma eða fagorðabækur sem eru safn orða á afmörk-
uðu efnissviði. Allar hafa
þessar orðabækur þó það
sameiginlegt að vera
uppsláttarrit þar sem
orðum er raðað í staf-
rófsröð til hægðarauka
fyrir notandann.
Enski orðabókarhöf-
undurinn Eric Partridge
segir frá því í formála
einnar bókar sinnar að
gömul kona hafi eitt sinn
fengið lánaða orðabók á
bókasafni. Þegar hún síð-
an skilaði ritinu næsta
dag varð henni að orði:
„Þetta voru nú heldur
stuttar sögur."
Saga orðabókanna
Fornöld
Lítið er vitað um upphaf orðabókarstarfa. Fyrstu staf-
rófsröðuðu orðalistarnir sem varðveist hafa voru settir
saman af Grikkjum til forna. Tilgangur þeirra í önd-
verðu var ekki að kortleggja málið, útskýra merkingu
orða eða þýða þau yfir á aðra tungu heldur fyrst og
fremst að gera skrá yfir erfið orð og illskiljanleg, sýna
fram á breytta merkingu þeirra eða gera skrá um orð
sem var að fmna í ákveðnum verkum. Á1. öld e.Kr. var
t.a.m. saminn orðalisti yfir orðaforðann í verkum
Hómers. Ferðamenn og þeir sem stunduðu viðskipti í
löndum fjarri heimahögunum skráðu hjá sér orð sem
þeir þurftu að nota í ferðum sínum og trúboðar sömdu
orðalista sem þeir höfðu við höndina þegar þeir þýddu
trúarlega texta svo dæmi séu tekin. Orðasöfnun hafði
því oftast hagnýtan tilgang.
Þetta voru samt orðalistar en ekki orðabækur eins
og við þekkjum þær og orðunum var auk þess ekki
raðað í stafrófsröð. Þeir sem lögðu stund á þýðingar í
fornöld urðu því að vera tvítyngdir og kunna tungu-
málið sem þeir þýddu mjög vel. Ef þurfti að kanna
merkingu erfiðs orðs eða orðs af erlendum uppruna
varð að fara aðrar leiðir. Sagt er að bæði Grikkir og
Rómverjar hafi stundum „flett upp“ í þrælum sínum
ef það vildi svo vel til að þeir væru tvítyngdir.
Miðaldir
Á miðöldum skrifuðu menn oft merkingu erfiðra orða
á spássíur bóka sinna; slíkar merkingar voru kallaðar
„glossa" eða glósur. Stundum var þessum „glossa"
safnað saman úr einu eða fleiri handritum og gerður
listi ásamt skýringum. Listarnir voru kallaðir glossari-
um í daglegu tali. Oftast var um að ræða latneskar
skýringar á latneskum orðum. Það kom þó fyrir að
skrásetjarinn notaði
móðurmál sitt. Einn
frægasti orðalisti af
þessu tagi sem varðveist
hefur fram á okkar dag
er hinn svokallaði
Epinal-glossarium frá 7.
öld e.Kr. Hann er
kenndur við bæinn
Epinal í Frakklandi þar
sem listinn var geymdur.
í honum eru, auk latn-
eskra skýringa, einnig
skýringar á ensku, t.d.
sardinas=heringas og
allium=garlec. Eftirspum-
in eftir slíkum listum
reyndist mikill og orða-
listinn frá Epinal var skrifaður upp aftur og aftur.
Fljótlega áttuðu menn sig á því að erfitt var að finna
tiltekið orð í lista af þessu tagi og fóru að raða orð-
unum í stafrófsröð eftir upphafsstaf. Fyrsta dæmið
um stafrófsraðaða skrá mun vera að finna í frægu
handriti frá 11. öld sem er kennt við Suidas nokkurn
en það hafði að geyma einskonar alfræðiorðabókar-
færslur sem raðað var í stafrófsröð. Það var þó ekki
fyrr en á 17. öld að almennt var farið að nota stafrófs-
röð í orðabókum.
Á miðöldum var latína aðaltungumálið og allir sem
fengust við fræðistörf þurftu að læra hana. Framan af
var lítil áhersla lögð á þjóðtunguna en með tímanum
Ef rithöfundur þarf á orðabók að halda ætti hann ekki
að skrifa. Hann hefði átt að lesa orðabókina a.m.k.
þrisvar frá upphafi til enda. (Actually if a writer needs a
dictionary he should not write. He should have read the
dictionary at least three times from beginning to end.)
Ernest Hemingway í bréfi til Bernard Berenson, 20.
mars 1953.

| %?ÍSP» ,**j
; wfiercao Ab-
botor Prior, orano-
thcr man of Rdigion,
or oF hojy Churdi,
holdctlt of his Lord -
in fVanítealrrioignt* *
thatisroíayinUrine
in hbcr.ttn EUjohoG-
n*m, thac is, in Frcc
alme* - * -
trt20. Sm K. Co*r.. FinJ IW of lht I.aliiuta. fo. &S &—
Oxford English Dictionary. Tiluitnanaseðill fyrir orðið franka 1-
moigne. AIls urðu slífeir seðlar tœplega sex milljónir að tölu.
8
BÓKASAFNIÐ 27. ÁRG. 2003