Lesbók Morgunblaðsins - 07.07.2007, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 7. JÚLÍ 2007 3
Eftir Padraig Mara
padraig@hi.is
Þ
egar nýjar hörmungar dynja yfir er
gripið til gömlu tuggunnar „við lifum
á tímum ofbeldis“. Órói í Mið-
austurlöndum, stríð í Afríku og ógn
„hryðjuverka“. En hvaða tími er ekki
tími ofbeldis? Saga mannkyns er
blóði drifin frá uppruna okkar til nútímans. Við lok
tuttugustu aldar og upphaf nýrrar þúsaldar hefur
skelfilegt ofbeldi látið á sér kræla þar sem þess var
síst von, meðal barna í skólum hvítrar millistéttar
Norður-Ameríku. Undanfarna hálfa öld má segja að
bandarísk og kanadísk ungmenni hafi verið þau
dekruðustu í heiminum. Þau þekkja hvorki borg-
arastríð, þjóðarmorð, vopnaðar uppreisnir né raun-
verulega fátækt. Við stöndum því í ráðþrota spurn:
Hvers vegna eru vel haldin börn velsældarinnar að
drepa skólafélaga sína? Því við lifum á tímum of-
beldis? Nei, því að ofbeldið lifir í okkur.
Það varð mikil aukning á fjölda skotárása í skól-
um á tíunda áratugnum og í upphafi 21. aldar í
Norður-Ameríku (ekki bara í Bandaríkjunum, fjöldi
slíkra atburða er t.d. sláandi í Montréal). Í leit að
skýringu hafa margir bent á tónlistana sem þessir
ungu drápsmenn hlustuðu á. Undantekningalaust
hafa þeir hlustað á þunglyndislegt og árásargjarnt
rokk. Litið er til þessa sem hluta af skýringunni á
drápsæði þeirra. Þetta er líklega frekar ódýr skýr-
ing. Þættir eins og einelti, eiturlyf, skortur á sjálf-
stjórn, vont uppeldi, verri skólun og einfaldlega ým-
is geðheilbrigðisvandamál hljóta í ýmsum
samsetningum og tilbrigðum að koma til álita sem
skýringar. Engu að síður er sannleikskjarni í tón-
listarkenningunni, ekki að tónlistin hafi verið
kveikja ofbeldisins, heldur vegna þess að hún náði
ekki að afstýra því.
Manngerðin sem fremur fjöldamorð í skólum,
reiði utangarðsunglingurinn, er að verulegu leyti
erkitýpa ameríska unglingsins, með fyrirlitning-
arglott James Dean á vör og réttláta hneykslun og
reiði Holden Caulfield í sálinni: uppreisn án mál-
staðar. Hvenær og hvers vegna varð andhetjan
svona hræðilega ofbeldisfull? Ég vil halda því fram
að það tengist yfirtöku markaðarins á tónlist
óánægðra ungmenna; óvinveitt yfirtaka rokksins.
Vandræðakrakkar fyrir vandræðakrakka
Á „gullöld“ ameríska pönksins, u.þ.b. frá 1981-1987
átti hvaða illa lyktandi olíuborni berserkur sem er
sjálfkrafa samfélag og rödd. Frá Union City í New
Jersey til Bakersfield í Kaliforníu, frá Miami í Flór-
ída til Manitoba spratt upp risastórt og flókið net,
rekið af vandræðakrökkum fyrir vandræðakrakka.
Það voru tónleikar í alls kyns samkomuhúsum og fé-
lagsheimilum hvar sem hægt var að koma þeim við.
Væri maður pönkari í smábæ í Idaho og erfitt
reyndist að manna hljómsveit var víst að Black Flag,
Bad Brains eða Dead Kennedys myndu koma við
fyrr eða síðar og bjarga lífi manns. Á þessum árum
fóru krakkabönd í margra mánaða túra, fengu fæði
og húsnæði á leiðinni hjá öðrum böndum og spiluðu í
alls kyns holum gegn vægu gjaldi, svona bara til að
eiga fyrir bensíni. Þær mögnuðu tilfinningar sem
dökk og ofbeldisfull tónlist þessa tímabils vakti,
kveiktu eld; en sú menning og sjálfsvirðing sem
myndaðist í kringum hana olli því að þetta varð
skapandi en ekki eyðandi eldur.
Viðfangsefnin í textum pönkaranna eru vissulega
óþægileg. Ofsareiði, ofsóknaræði, einangrun og ör-
vænting eru ríkjandi þemu. Textarnir opinberuðu
sálarlíf hljómsveitarmeðlima og áheyranda því á
þessum tíma voru mörk spilara og áheyranda
ógreinileg. Í þessu andrúmslofti samkenndar og
samsöngs myndaðist eins konar geðhreinsun hóps-
ins, útrás og hreinsun neikvæðra tilfinninga. Með
tímanum þroskuðust margar hljómsveitanna og
vildu spila þróaðri tónlist, aðrar brunnu út og með-
limir þeirra fóru að gera eitthvað annað. Þannig
hnignaði þessu neti og eftir stóðu einangraðar senur
í kringum stórborgirnar þar sem hreyfingin átti
rætur sínar.
Uppreisnargirninni pakkað inn
Snemma á tíunda áratugnum slógu pönkhljóm-
sveitir á borð við Nirvana og Sonic Youth í gegn.
Þær fengu samninga hjá útgáfurisunum og fengu
spilun á stórum útvarpsstöðvum og MTV. Plötufyr-
irtækin sáu að unga kynslóðin varð að fá eitthvað
annað en sítt-að-aftan rokk, líkt og þegar breyta
varð til eftir leikvangarokk áttunda áratugarins. Í
þetta skiptið var reiðin og uppreisnargirnin pökkuð
fallega inn, seld í heppilegum umbúðum og send í
bæi vandræðaunglinganna í stórum skömmtum, í
stað óreglulegra uppákoma víðs vegar í litlum
klúbbum. Að þessu sinni var angist þeirra leikhús
sem þau þurftu ekki að taka þátt í.
Í kjölfarið fylgdu hópur hljómsveita sem voru
hannaðar til að höfða til vandræðaunglinga án þess
að bjóða þeim þá tilfinningu að endurlausn væri
möguleg. Þessar hljómsveitir notuðu formúlur
pönksins, ofbeldi þess og viðfangsefni, án þess að
tengjast eða mynda samfélag. Það gaf reiðum ung-
lingum samtímans ástæðu til að finnast þau vera
einangruð og ekki hluti eins eða neins. Þessi grófa
og kaldlynda markaðssetning kom skýrt fram í Wo-
odstock þessarar kynslóðar, árið 1999, þar sem reið-
in yfir því að þurfa að greiða dýru verði það sem var
í raun sköpun aðdáendanna braust út í allskyns of-
beldisverkum og íkveikjum.
Dugar þetta til að breyta venjulegum sextán ára
unglingi í morðingja? Að sjálfsögðu ekki. En það
sem þetta sýnir er tilhneiging sem er allt of ríkjandi:
firring og skortur á tengslum. Firring frá heiminum
gegnum internet og tölvuleiki, firring frá tilfinn-
ingum sínum vegna eilífra lyfjauppáskrifta, og
skortur á tengslum við félaga og fjölskyldu. Skóla-
morðingjarnir einkennast allir af yfirþyrmandi ein-
angrun, tilfinningar þeirra hafa fengið að krauma og
verða dekkri og ógeðslegri og byggjast upp meðan
að fantasíur þeirra verða stöðugt viðbjóðslegri. Án
jarðtengingar og flóttaleiðar urðu þeir morðingjar
inn í sér löngu áður en þeir hleyptu af skoti. Það sem
pönkið ekki einungis bauð, heldur krafðist, af læri-
sveinum sínum (lærisveinar er hiklaust rétta orðið)
var tenging við sjálfan sig, við hugsanir sínar og um-
hverfi. Reiðin var eldsneytið og hávaðinn og vægt
ofbeldi voru kveikjurnar en í öllum tilfellum var nið-
urstaðan losun og geðhreinsun. Margir morðingj-
anna ungu hefðu eflaust orðið það hvort sem er, en
þeir hefðu haft pönkið sem valkost. Án vafa mundu
einhverjir þeirra hafa gengið til liðs við þennan hóp
utangarðsunglinga, hóp hinna klikkuðu, ljótu og
vondu sem hefði gert þeim betur kleift að komast yf-
ir skelfilegt eyðiland unglingsáranna.
Þýðing: Ármann Halldórsson.
Glæpir Hvað er það sem breytir venjulegum sextán ára unglingi í morðingja?
Geðhreinsun
og gróðafíkn
» “I have a prediction, it lives in
my brain It’s with me every
day, it drives me insane I feel it in
my heart, that if I had a gun I feel
it in my heart, I’d wanna kill
some, I feel it in my heart, the end
will come … “
My War, Black Flag.
STYR hefur staðið um Sigurð Gylfa Magn-
ússon og skrif hans á sviði sagnfræðinnar.
Þetta má vera þeim ljóst sem fylgst hafa
með umræðunni í hugvísindum undanfarin
ár en nýjasta bók Sigurðar, Sögustríð, gef-
ur til kynna að ókyrrðin sé nær því að vera
stríð, og að „stríðið“ sé að mati höfundar
velkomið framlag til annars kyrrstæðrar
umræðu. „Það beinlínis hlaut að koma til
uppgjörs milli eldri og yngri kynslóða
sagnfræðinga,“ segir Sigurður á einum
stað og vísar þannig til skoðanaskipta, sem
áttu sér stað í kringum árþúsundamótin.
Ekki eru það aðeins rannsóknir Sigurðar
sem hafa valdið umróti heldur einnig gagn-
rýnin skrif hans um fræðigreinina eins og
hún er iðkuð hér á landi. Í því sambandi er
óhætt að segja að nýja bókin sé óvægið inn-
slag í áframhaldandi „fagrýni“ höfundar
þar sem henni, eins og nafnið gefur til
kynna, má lýsa sem árás.
Í þessu ljósi má skoða nýja bók Sigurðar
sem tvennt í senn: uppgjör við eigin aka-
demíska feril fram til þessa og nýja „yf-
irlýsingu“ um nauðsyn gagngerrar endur-
nýjunar á sviði íslenskra hugvísinda,
einkum eins og þau hafa þróast innan sagn-
fræðiskorar Háskóla Íslands. Þannig velk-
ist ég ekki í vafa um að bók þessi eigi eftir
að vera umtöluð og reynast jafnvel aflvaki
kraftmikilla deilna.
Sá þáttur bókarinnar sem vafalaust vek-
ur mesta athygli er umfjöllun höfundar um
eigin reynslu í fræðasamfélaginu. Umgjörð
Sögustríðs er nefnilega nokkuð óvenjuleg.
Þannig endurprentar höfundur hér grein-
ar, sem hann hefur áður birt á öðrum vett-
vangi en leitast við að skapa þessum skrif-
um sínum samhengi með afar ítarlegum
sjálfsævisögulegum „þáttum“ sem mynda
stóran hluta verksins. Ég leyfi mér að full-
yrða að skrif á borð við þau sem Sigurður
reiðir hér fram með sínum ævisögulegu og
persónulegu áherslum eru afar sjaldgæf í
hugvísindasamfélaginu (nema vísað sé aft-
ur til annarra skrifa Sigurðar) en auk þess
að lýsa reynsluheimi Sigurðar eru kaflar
þessir í senn umfjöllun um fræðigreinarn-
ar sem eru endurbirtar, tilurð þeirra og
viðtökur, og hugleiðingar um „stöðu þekk-
ingarinnar“ eins og Sigurður orðar það
gjarnan, í íslenskri sagnfræði. Þessi skrif
eru á köflum áhugaverð en ljóst er jafn-
framt að mörgum mun þykja stórlega að
sér vegið þar sem Sigurður beinir sjónum
að ákveðnum hópi fræðimanna sem aftur
og aftur er gagnrýndur. Hin sjálfsævisögu-
legu efnistök og hið hiklausa og áberandi
„ég“ sem jafnan miðlar frásögninni, sýnir
skýrt að fjarlægðin er ekki mikil og að hér
er persónulegri „sögusýn“ ef svo má að
orði komast, haldið á lofti og er þannig eins
konar „performatísk“ birtingarmynd
þeirrar aðferðafræði sem Sigurður aðhyll-
ist í sagnfræðinni en það er einsagan og
nýting á persónulegum heimildum.
Höfundur fjallar á opinskáan hátt um
eigið líf eins og það snertir þau fræði sem
hann hefur tileinkað sér og lýsir oft með
mikilli nákvæmni hvernig líf tileinkað hug-
vísindum án kjölfestunnar, sem fylgir há-
skólastöðu getur gengið fyrir sig. Hérna
birtist með öðrum orðum ansi fróðleg sýn á
hugvísindamann, sem hefur snúið aftur til
Íslands eftir doktorsnám erlendis en verð-
ur fyrir vonbrigðum með ýmsa þætti ís-
lensks fræðasamfélags. Hvað fræðasam-
félagið varðar er Sögustríð reyndar öðrum
þræði ítarleg og oft áhugaverð heimild um
tilurð ReykjavíkurAkademíunnar en sú
stofnun skiptir Sigurð miklu máli, ekki síst
sem eins konar andsvar við meintum stirð-
leika Háskóla Íslands á sumum sviðum. Sú
staðreynd að ReykjavíkurAkademían hef-
ur á árunum síðan hún var stofnuð fest sig í
sessi sem mikilvæg menningar- og fræði-
stofnun hlýtur að gera þennan þátt í skrif-
um Sigurðar athyglisverðan, frá sagn-
fræðilegu sjónarmiði (JL-húsið sem hið
póst-strúktúralíska Unuhús?).
En hvers vegna stríð? Lesandi bókar-
innar mun reyndar ekki velkjast í vafa um
hvers eðlis andóf Sigurðar er. Að hans mati
hafa sumir í stétt sagnfræðinga harðneitað
að horfast í augu við þá gagngeru endur-
skoðun á forsendum hugvísindaiðkunar
sem átt hefur sér stað á liðnum áratugum
og er gjarnan kennd við hið póstmódern-
íska ástand. Hann nefnir mýmörg dæmi
um hvernig hin íslenska „sögustofnun“ –
með þessari nafngift á Sigurður við nokkra
prófessora í sagnfræðiskor Háskóla Ís-
lands og Kennaraháskólanum en ég verð
að taka fram að mér finnst ýmislegt við
þessa hugtakanotkun dálítið einkennilegt –
hefur spyrnt við fótunum þegar að nýjum
straumum og stefnum í fræðunum kemur.
Ekki verður því mótmælt að margt sem
Sigurður tínir til sýnir fram á vandræða-
lega gamaldags viðhorf og þannig hittir
Sigurður naglann á höfuðið hvað eftir ann-
að þegar hann gerir grein fyrir fornfáleg-
um hugmyndum ýmissa sagnfræðinga um
kvennamenningu og kynjafræði, svo dæmi
af afmörkuðu sviði sé nefnt. Hins vegar má
spyrja hvort Sigurður einfaldi ekki að
nokkru leyti þá fjölbreytni sem þrífst inn-
an sagnfræðinnar og í ljósi einarðrar and-
stöðu hans gegn hverjum þeim viðhorfum
sem ekki samrýmast eigin hugmyndum
um póstmóderníska „upplausn“ hvarflar
sú hugsun stundum að lesanda að höfund-
ur hafi e.t.v. gleymt mikilvægri kennisetn-
ingu allra góðra póstmódernista en hún er
sú að það sé enginn einn sannleikur.
Eitt af því sem hefur fylgt hinni póst-
módernísku byltingu í sagnfræði er áhersl-
an á það hvernig eðli og formgerð frásagn-
arinnar mótar miðlun sögunnar og hér eru
brautryðjandaverk bandaríska sagnfræð-
ingsins Hayden White mikilvæg (en til
hans vísar Sigurður oftar en einu sinni). Í
ritgerð sem út kom í bókarformi fyrir fá-
einum árum hefur White enn fremur bent
á að eitt sem fylgi aðlögun sagnfræðilegs
„sannleika“ að frásagnarforminu sé nauð-
syn þess að höfundur velji sér frásagnar-
grein eða stíl og oftast sé það gert eftir fyr-
irfram gefnum kostum á borð við
gamanleikinn, harmleikinn, spennusöguna
o.s.frv. Ég held að ýmislegt sé til í þessu og
mætti því til stuðnings benda á hryllings-
formið sem ramma sem sagnfræðingar
geta kosið sér þegar helförinni er lýst,
spennuformið fyrir lýsingar á mikilvægum
orrustum, rómönsuna fyrir ævisögu
Kennedys forseta, harmleikinn fyrir sögu
Sovétríkjanna o.s.frv. Í þessu ljósi er at-
hyglisvert að velta fyrir sér hvaða frásagn-
argrein Sigurður Gylfi velur sjálfsævi-
sögulegri frásögn sinni hér. Mér sýnist
hann skrifa sig inn í að sumu leyti meló-
dramatíska formgerð þroskasögunnar,
Bildungsromansins. Eins og sumir
kannski vita ganga slíkar sögur yfirleitt út
á ferð hetjunnar frá sakleysi til aukins
þroska, frá einangrun til samlögunar við
ríkjandi gildi, ferðalagið er gjarnan úr
sveit í borg og á þroskabrautinni verður
hetjan að yfirstíga ýmiss konar erfiðleika
og etja kappi við fjandsamleg öfl. Sigurður
lýsir heimkomu sinni úr námi þannig að
hann hafi verið fullur bjartsýni en síðan
hafi komið í ljós að heimurinn var ekki eins
og hann hélt. Að vísu ferðast Sigurður í
þessu tilviki úr borg í „sveit“ (frá stöndugri
bandarískri borg til Reykjavíkur) en
þroskinn lætur ekki á sér standa. Höfund-
ur lýsir ýmsum uppljómunum um eðli
sagnfræðiskorar HÍ og endurfæðingum
sjálfs sín til nýrra aðferða í sagnfræðinni.
Sigurður snýr þó ýmsu sem viðkemur
þessari grein á hvolf, einkum með því að
hafna með öllu að samlagast ríkjandi hefð-
um, eins og hetja þroskasögunnar gerir
jafnan, heldur stendur hann fastur á sínu
og ætlar sér þess í stað að breyta umhverf-
inu.
Bókin sem hér er til umfjöllunar er tví-
mælalaust skref í þá átt af hálfu Sigurðar,
enda má lesa hana sem eins konar áskorun,
sem er þá kannski einkum beint gegn þeim
sem að mati höfundar hafa ekki brugðist
nógsamlega við fyrri skrifum hans. Höf-
undur heldur aðferðalegum sjónarmiðum
sínum fram af mikilli festu og þótt fjöl-
margt í bókinni sé umdeilanlegt, þegar far-
ið er ofan í saumana (til dæmis áðurnefnt
sögustofnunarhugtak), vekur hún lesanda
til umhugsunar um kosti og galla íslensks
fræðasamfélags.
Einsaga eða
þroskasaga?
BÆKUR
Sögustríð
Eftir Sigurð Gylfa Magnússon
Reykjavík: Miðstöð einsögurannsókna og
ReykjavíkurAkademían, 2007, 527 bls.
Björn Þór Vilhjálmsson