Morgunblaðið - 15.11.1996, Blaðsíða 48

48 FÖSTUDAGUR 15. NÓVEMBER 1996
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
GUÐMUNDUR
ARNLA UGSSON
+ Guðmundur
Arnlaugsson
fæddist í Reykjavík
1. september 1913.
Hann lést í Land-
spítalanum 9. nóv-
ember síðastliðinn.
Guðmundur var
elsta barn hjónanna
Arnlaugs Ólafsson-
ar, bónda og verka-
manns, f. 8.8. 1888,
d. 2.9.1971, og Guð-
rúnar Guðmunds-
dóttur húsfreyju, f.
6.9. 1884, d. 6.8.
1943. Systkini Guð-
mundar voru Skúli, f. 30.9.
1916, d. 8.6. 1917, Sigríður, f.
18.1. 1918, Ólafur, f. 2.3. 1920,
d. 28.11. 1984, María, f. 19.6.
1921, Helgi, f. 17.3. 1923, Elías,
f. 8.11. 1925, og Hanna, f. 29.7.
1928, d. 13.1.1984.
Kona Guðmundar var Hall-
dóra Ólafsdóttir, hjúkrunar-
kona, f. 20.7. 1915, d. 12.10.
1978. Þau bjuggu framan af í
Kaupmannahöfn en síðan í
Reykjavík, fyrst á Öldugötu 25
og síðar í Drápuhlíð 45. Börn
þeirra eru: 1) Ólafur, stýrimað-
ur, f. 15.3. 1943, eiginkona
Nancy Knudsen Guðmundsson,
þau skildu. Dætur þeirra eru
Elfrida Johanna, háskólanemi,
f. 5.11. 1973, og Erica Jean
grunnskólanemi, f. 30.5. 1983.
Síðari kona Ólafs er Liz Guð-
mundsson, f. 26.10. 1941. 2)
Arnlaugur, tæknifræðingur, f.
21.7. 1945, eiginkona Anna
Kristjánsdóttir, prófessor, f.
14.10. 1941. Börn þeirra eru
Hlíf sem er BA í mannfræði,
f. 1.2.1972, gift Hilmari Thors,
stjórnmálafræðingi, f. 3.12.
1965, Guðmundur, mennta-
skólanemi, f. 15.10. 1976, og
Skúli menntaskólanemi, f. 2.5.
1980. 3) Guðrún, tónlistar-
kennari, f. 19.3. 1947, eigin-
maður Björgvin Víglundsson,
verkfræðingur, f. 4.5. 1946.
Dætur þeirra eru Lára, læknir,
f. 16.9. 1968, og á hún dóttur,
Halldóru, f. 31.1. 1994, og
Halla, háskólanemi, f. 16.6.
1975.
Guðmundur stundaði nám i
Menntaskólanum í Reykjavík
og lauk stúdentsprófi frá
stærðfræðideild 1933. Sama
haust hóf hann nám við Kaup-
mannahafnarháskóla og var
aðalgrein hans stærðfræði en
auk hennar eðlisfræði, efna-
fræði og stjörnufræði. Fyrri
hluta prófi lauk hann vorið
1936, gerði þá hlé á námi og
kenndi við Menntaskólann á
Akureyri til 1939. Cand.mag.
prófi lauk Guðmundur síðan
1942 og kenndi við mennta-
skóla í Kaupmannahöfn uns
heimsstyrjöldinni lauk. Er heim
kom kenndi Guðmundur við
Menntaskólann á Akureyri og
Menntaskólann í
Reykjavík. Hann
kenndi stærðfræði
við verkfræðideild
Háskóla Islands og
eðlisfræði í heim-
spekideild HI. Þá
var hann stunda-
kennari við Verzl-
unarskóla íslands
og síðar við Kenn-
araháskóla Islands.
Árið 1965 var Guð-
mundur skipaður
fyrsti rektor
Menntaskólans við
Hamrahlíð og
kenndi þar einnig lengst af
nokkra stærðfræði. Þar var
hann frumkvöðull og farsæll
stjórnandi við gerð öldunga-
deildar og áfangakerfis en
hvort tveggja leit fyrst dagsins
ljós 1972. Hann lét af störfum
rektors við MH árið 1980.
Um langt skeið gegndi Guð-
mundur margvíslegum trúnað-
arstörfum, var ritari raunvís-
indadeildar Vísindasjóðs í 22
ár, sat í landsprófnefnd um
áratuga skeið, var námssljóri í
stærðfræði og eðlisfræði við
menntamálaráðuneytið og full-
trúi ráðuneytisins í norrænum
nefndum um skólamál. Hann
skrifaði og þýddi fjölda
kennslubóka, einkum í stærð-
fræði og eðlisfræði. Guðmund-
ur var kunnur fyrir afskipti sín
af skák, Iengi landsliðsmaður
og ólympíumótsfari 1939, ís-
landsmeistari 1949 og alþjóð-
legur skákdómari fyrstur ís-
lendinga árið 1972. Hann var
gerður heiðursfélagi Skáksam-
bands Bandaríkjanna 1972 og
Skáksambands íslands 1975.
Guðmundur skrifaði fjölda
bóka og greina um skák og
studdi á margvxslegan hátt efl-
ingu skáklistarinnar og unga
skákmenn. Hann flutti þætti um
skák bæði í útvarp og sjónvarp.
Síðustu ár var hann dómari í
nokkrum aðþjóðlegum áskor-
endamótum vegna heimsmeist-
araeinvígis. Arið 1979 var Guð-
mundur sæmdur riddarakrossi
Fálkaorðunnar og árið 1995
nafnbót _ heiðursdoktors við
Háskóla íslands. Eftir að hann
lét af störfum sem rektor
Menntaskólans við Hamrahlíð
var hann m.a. virkur við dóm-
arastörf á skákmótum fram á
síðustu ár. Einnig stundaði
hann skriftir og fræðistörf
fram á síðustu vikur og eru
nokkur þeirra verka, sem hann
vann að, að koma út á næstu
mánuðum. Síðustu æviár sín
átti Guðmundur samvistir við
Öldu Snæhólm og trygga og
einlæga vináttu.
Utför Guðmundar Arnlaugs-
sonar fer fram frá Dómkirkj-
unni í Reykjavík í dag og hefst
athöfnin klukkan 13.30.
Á kveðjustund leitar hugurinn
víða í tíma og rúmi. Minningar lifna
og dægurmál hljóðna. í dag er
kvaddur Guðmundur Arnlaugsson,
fyrsti rektor Menntaskólans við
Hamrahlíð og löngu þjóðkunnur
maður fyrir störf sín á margs konar
vettvangi fræða, menntunar og
menningarmála. Hann var ekki ung-
ur maður, hann var síungur. En það
er aðeins sá sem samfara vísdómi
hins reynda manns varðveitir áhuga
og gleðina af að skyggnast um og
skapa.
Mig langar að byrja á því að
bregða upp mynd af síðustu árunum
í lífi Guðmundar. Tölvan sem ég sit
við er sú sama sem hann notaði
jafnan er hann var að skrifa eða
þýða á heimili okkar Arnlaugs. Á
köflum kom hann daglega og fylgd-
ist samfara skriftum með barna-
bömunum sínum hér á bæ vaxa úr
grasi. Allt fram undir þetta haust
var hann reglulega á ferðinni við
skriftir. Tölvan geymir áhugaverð
verk. Þýðing á Sögu tímans eftir
Stephen W. Hawking, kaflinn Gull-
öld grískrar stærðfræði í bókinni
Grikkland ár og síð, greinin Þyngd-
araflið í Náttúrafræðingnum 64(1),
Sigurður Guðmundsson í Andvara
117. árgangi og þýðingar á Raf-
fræði I og Raffræði II eru meðal
þess sem komið hefur út eftir hann
á allra síðustu árum og er þá ótal-
inn mikill fjöldi birtra greina um
skáklistina, sögu hennar og merki-
sviðburði.
En tölvuskrámar geyma miklu
fleira en það sem þegar er komið
út. Þýðing á bókinni Ár var alda
eftir Steven Weinberg sem á frum-
málinu nefnist „The First Three
Minutes", bókin Stærðfræðingurinn
Ólafur Dan Daníelsson - saga
brautryðjanda, sem unnin var í sam-
vinnu við þriðja stærðfræðinginn,
Sigurð Helgason prófessor, og bók-
arkafli um fyrstu fímmtán árin í
Afmælisriti Menntaskólans við
Hamrahlíð. Allt er þetta meðal þess
sem á eftir að koma fyrir sjónir les-
enda. Annað efni er þar einnig sem
einkum mun gleðja afkomendur og
þá sem stóðu honum næst en þar
má nefna listilega skrifuð minning-
arbrot frá ýmsum atburðum, skrif
hans um foreldra sína og fleira
margt. Við Amlaugur þekktum það
sem hann var að skrifa því að hann
ræddi gjarnan um efnið við okkur,
leitaði liðsinnis um tæknileg atriði
og leyfði okkur að njóta með sér.
Og enn víðar lagði Guðmundur
gjörva hönd á plóg. Á borðinu við
rúmið hans á Landspítalanum lá
nýútkomið enn eitt verkið sem hann
átti aðild að, Ensk-íslensk og ís-
lensk-ensk Orðaskrá úr stjörnufræði
með nokkram skýringum. Hann
sagði mér að það væri afrakstur
einstaklega ánægjulegs samstarfs
þeirra sem störfuðu í orðanefnd
Stjamvísindafélags íslands.
Guðmundur Amlaugsson var fjöl-
hæfur og menntamaður í besta
skilningi. Hann var jafnvígur á nátt-
úravísindi sem og stærðfræði og
önnur hugvísindi. Hann var kunn-
áttusamur unnandi tónlistar, vel að
sér í bókmenntum, fróður um land
og sögu og talaði fagurt og auðugt
mál. Hann var skarpur og víðsýnn
á vettvangi skáklistarinnar, ástsæll
kennari og bæði framkvöðull og
farsæll stjórnandi í menntamálum.
Hann var smávaxinn og fínlegur en
lyfti grettistaki, hann var hæversk-
ur og hljóðlátur en orðin hans gerðu
það allt í senn, að rista djúpt, fræða
vel og lyfta huganum hátt.
Hann lét sér aldrei nægja að vera
þjóðkunnur og metinn af fjölþættum
verkum sínum hér á landi og víðar.
Hann var einnig máttarstólpi fjöl-
skyldu sinnar, leiðtogi í systkina-
hópi, hrókur alls fagnaðar á ættar-
samkomum og hvetjandi til aukinna
samvista allt eins og faðir hans,
Arnlaugur Ólafsson, þremur ára-
tugum fyrr. Hann fylgdist glöggt
með bamabömunum og litlu lan-
gafabami og var þeim ætíð vinur í
verki sem orðum.
Guðmundur var ljóðelskur maður
og skrifaði á góðum stundum gjarn-
an Ijóð eða ljóðabrot þeirra skáida,
sem hann mat mest, fyrir ættmenni
og vini. Á kveðjustund í Dómkirkj-
unni í dag munu hljóma af vöram
ungmennaskarans orð náttúrafræð-
ingsins Jónasar Hallgrímssonar, en
þau valdi Guðmundur sjálfur.
Smávinir fagrir, foldar skart,
fífill í haga, rauð og blá
brekkusóley, við mættum margt
muna hvert ððru að segja frá.
Þeir sem syngja era kór Mennta-
skólans við Hamrahlíð og Hamrahlíð-
arkórinn en fátt þótti honum vænna
um á glæsilegum brautryðjendaárum
við Hamrahlíð en það fjölmennta-
starf sem stjómandi kóranna, Þor-
gerður Ingólfsdóttir, byggði upp.
Hann tók vel á móti ungu tónlistar-
konunni sem leitaði til hans á upp-
hafsárum MH, vann ötullega að því
að koma á tónlistarbraut við skól-
ann, studdi kórinn með ráðum og
dáð og fylgdi honum á ferðum hans
víða um landið okkar og önnur lönd.
Honum þótti vænt um það þegar
bamabömunum hans fjölgaði í kóm-
um og ógleymanleg gleðistund var
sumarkvöldið 1995 sem kórinn kom
syngjandi eftir götunni til að heiðra
hann og samgleðjast vegna_ heiðurs-
doktorsnafnbótar Háskóla íslands.
Eins og fram hefur komið lauk
Guðmundur cand. mag. prófí frá
Kaupmannahafnarháskóla í stærð-
fræði með aukagreinar eðlisfræði,
efnafræði og stjömufræði. Hann
hlaut styrk til náms fyrstu árin en
gerði síðan hlé á námi að fyrri hluta
loknum til að afla fjár til að kosta
áframhaldandi nám sitt. Svo gæfu-
samlega vildi til að þau ár, 1936-
1939, stundaði hann kennslu við
Menntaskólann á Akureyri og hóf
þar með þann farsæla kennsluferil
sem mikill fjöldi nemenda þakkar.
Akureyrarárin vora honum minnis-
stæð og hann hefur skrifað nokkuð
um þau, ekki síst um skíðaferðir sín-
ar og aðrar göngur með samstarfs-
mönnum og vinum. Að loknu
cand.mag. prófí 1942 kenndi hann
við danska menntaskóla til styijald-
arloka.
Á Kaupmannahafnarárum hans
var hann virkur í ýmsum félagsmál-
um. Honum stóð til boða að velja
milli íslenska og danska landsliðsins
á Ólympíumótinu í skák í Buenos
Aires 1939. Þar valdi hann hið ís-
lenska og hefur skrifað um ferð þeirra
félaga yfir hafíð. Þá tók Guðmundur
mikinn þátt í starfí Félags íslenskra
stúdenta í Kaupmannahöfn og var
um skeið formaður þess. Saga þess
félags er merkileg og hefur verið
skráð en fá skeið trúi ég að séu eins
merk í henni og ár síðari heimsstyij-
aldarinnar þegar Danmörk var her-
tekin, Kaupmannahöfn myrkvuð og
lítið sem ekkert samband við ísland.
Þá hélt Stúdentafélagið kvöldvökur á
hálfsmánaðar fresti undir stjóm
þeirra Jóns Helgasonar og Jakobs
Benediktssonar og gaf út ritið Frón
sem flutti greinar um íslensk málefni
og menningu. Guðmundur tók mikinn
þátt í þessu starfi og vinátta frá
Hafnaráram var honum kær. Einnig
var vinátta við skólafélagana úr MR,
ekki síst stúdentana frá 1933, mikil
og traust alla tíð.
í Kaupmannahöfn kynntust þau
Guðmundur og Halldóra Ólafsdóttir
en hún lagði stund á framhaldsnám
í geðhjúkran. Þau giftust þar og
eignuðust elsta bamið Ólaf. Skömmu
eftir heimkomu með Esjunni 1945
fæddist yngri sonurinn Amlaugur.
Eftir að fjölskyldan hafði komið sér
vel fyrir í húsi föður hans á Öldu-
götu 25, sem hann hafði reyndar
sjálfur tekið þátt í að byggja sumar-
ið 1934, fæddist dóttirin Guðrún.
Er leið á sjöunda áratuginn fóra
tengdabörnin að birtast og nú er
senn von á tólfta afkomanda þeirra
hjónanna. Halldóra lést haustið
1978. Ég minnist hamingjuríkra
stunda á heimili tengdaforeldra
minna og hversu opnum örmum þau
tóku mér þegar mín eigin móðir lá
á banabeði og lést. Þau vora mér
bæði sem bestu foreldrar og vinir
alla tíð og bömin okkar nutu gjö-
fulla samskipta við þau hvert á sinn
hátt.
Störf Guðmundar um miðbik
ævinnar vora margvísleg. Umfangs-
mest er kennsla hans í stærðfræði
og eðlisfræði við Menntaskólann á
Akureyri, Menntaskólann í Reykja-
vík og Menntaskólann við Hamrahlíð
en einnig við Háskóla Islands og síð-
ar Kennaraháskóla íslands. Þá má
ekki gleyma þáttum hans í sjónvarpi
þegar stærðfræðikennslan var ein-
mitt að byija að losna úr viðjum alda-
gamalla og úreltra hefða. Hann var
glöggur á það sem skipti máli í
stærðfræðinámi og lagði áherslu á
að kennsla yrði ætíð að efla og
styrkja hugsun nemenda. í sjónvarp-
inu kynnti hann nýjungar á lipran
og áhugaverðan hátt og var ásamt
fyrrverandi forseta voram, Vigdísi
Finnbogadóttur, einn fyrsti kennari
í íslensku sjónvarpi. Jafnframt þessu
gegndi Guðmundur ýmsum trúnað-
arstörfum um langt skeið sem ritari
raunvtsindadeildar Vísindasjóðs,
prófsemjandi í eðlisfræði innan
landsprófsnefndar, námstjóri í
stærðfræði og fulltrúi menntamála-
ráðuneytisins í norrænum nefndum
um skólamál.
• Nafni hans mun þó verða haldið
lengst á lofti vegna brautryðjanda-
starfa í Menntaskólanum við Hamra-
hlíð. Hann réðst til starfa sem rektor
1965 og kynnti sér skólamál erlend-
is fyrsta árið ásamt því að vinna
undirbúningsstörf, m.a. í samstarfí
við arkitekt skólans, Skarphéðin Jó-
hannsson, en frá upphafí var ákveð-
ið að skólabyggingin skyldi gera
kleift að reyna nýjar leiðir í mennta-
skólanámi. Farið var af stað með
völdum en fámennum hópi kennara
og jafnframt því að leiða fyrsta hóp-
inn til stúdentsprófs vorið 1970 var
hugsað og hugsað um það á hvem
hátt mætti gera menntaskólann bet-
ur færan um að veita ungu fólki
skilyrði til að vaxa að visku og dáð
og njóta gleðinnar við það að leggja
sig fram á allan hátt í námi. Guð-
mundur brýndi reyndar frá upphafí
fyrir mönnum vökulleika og mann-
dóm. í fyrstu skólasetningu Mennta-
skólans við Hamrahlíð hinn 24. sept-
ember 1966 sagði hann: „í stað and-
legra ígulkera ótal skólabóka er okk-
ur þörf manna með hvassan skiln-
ing, haga hönd og opinn huga — að
ógleymdu hjartanu sanna og góða —
manna sem aldrei dettur í hug að
þeir séu full lærðir, en sífellt halda
áfram að auka við þekking sína og
skilning."
Árið 1972 var tímamótaár.
Snemma árs mátti sjá stóran hóp
fullorðins fólks streyma að Mennta-
skólanum við Hamrahlíð. Eitt
áhugamála Guðmundar hafði verið
að ryðja úr vegi nátttröllabjörgum
lokaðra námsbrauta sem skólakerfíð
var þá fullt af. Honum fannst ekki
rétt að greint fólk og áhugasamt
skyldi ekki eiga þess kost að bæta
við menntun sína svo langt sem það
hefði orku og áræði til. Og kallinu
var svarað með þeim mikla fjölda
sem mætti til kynningar á öldunga-
deild við MH. Nýr kafli var hafinn
í menntun þjóðarinnar.
Síðar á þessu sama ári komu til
náms við skólann fyrstu nemendur
áfangakerfísins samfara því að síð-
ustu nemendur bekkjakerfísins hófu
sitt næstsíðasta námsár. Áfanga-
kerfið þróaðist á komandi árum og
reynt var að sníða annmarka af jafn-
óðum. Það var skapað hérlendis
þótt vissulega væri reynt að læra
af öðram það sem nýta mátti. Guð-
mundur var í sköpun þess framkvöð-
ull og einstakur stjórnandi öflugs
hóps samkennara, bæði þeirra sem
með honum unnu að hönnun kerfis-
ins og okkar hinna sem bragðumst
við tillögum og tókum þátt í að
koma þeim í framkvæmd. Ég var
svo gæfusöm að starfa með tengda-
föður mínum við Hamrahlíð á þess-
um áram. Honum hafði ég aldrei
kynnst sem nemandi en örlögin
höfðu hagað því þannig að ég var
að ljúka námi í stærðfræði og sögu
þegar ég tengdist fjölskyldu hans.
Við áttum því mörg sameiginleg
áhugamál og störfuðum saman að
ýmsum verkum.
Mér er í minni glöggskyggni hans
þegar áfangakerfið var komið nokk-
uð á legg og sjá mátti hættuna af
því að búta nám niður í óskylda
áfanga eða námskeið. Þá bjó hann
til lokaáfanga fyrir þá nemendur
sem mest lærðu í stærðfræði þar
sem hann veitti þeim yfirsýn, knúði
þá til að tengja saman þekkingar-
brotin, opnaði þeim skilning á marg-
víslegum venslum innan stærðfræð-
innar og gaf þeim viðameiri og
áhugaverðari verkefni að glíma við
en þeir höfðu fengið áður. Mér gafst
kostur á að kenna þennan áfanga
með honum og síðar í fjarveru hans.
Ég held að viða skorti slíka áfanga
í okkar skólakerfí í dag — stund
og stað til að ná áttum og dýpka
skilning sinn en Guðmundur Arn-
laugsson skildi mjög vel gildi þess.
Vorið 1980 lét Guðmundur af
störfum við Menntaskólann í
Hamrahlíð þótt hann sinnti áfram
íjölmörgurn verkefnum einkum
skriftum eins og upphafsorðin gefa
skýrt til kynna. Hann átti þá enn
eftir mörg gæfurík ár og naut þess
að lifa heilsusamlegu lífí, ganga,
synda og ferðast. Þar naut hann
samvista við Öldu Snæhólm og vin-
áttu hennar öll árin og þau ferðuð-
ust víða, meðal annars vegna dóm-
arastarfa Guðmundar á alþjóðlegum
áskorendaeinvígum skákmeistara.
Einnig dvöldu þau árlega á Spáni
og nutu þeirra dvala. Alda studdi
Guðmund vel í veikindum hans og
færam við henni alúðarþakkir fyrir.
Einnig eru sendar kærar þakkir til
læknis og alls hjúkranarliðs á
krabbameinsdeild Landspítalans.
Margir munu segja að Guðmund-
ur Arnlaugsson lifí í verkum sínum
og það er rétt. En hann lifir einnig
í ást og virðingu okkar allra sem
nutum þess að eiga hann að læriföð-
ur, vini og velgjörðarmanni. Og svo
mun lengi verða,
Einlægar þakkir og far þú í friði,
ástkæri tengdafaðir minn.
Anna Kristjánsdóttir.
Guðmundur Arnlaugsson fyrrver-
andi menntaskólarektor, dósent og
heiðursdoktor við Háskóla íslands,
er látinn, 83 ára að aldri. Guðmund-
ur gekk í fararbroddi skólamanna
landsins á langri og viðburðaríkri