Lesbók Morgunblaðsins - 19.05.1963, Blaðsíða 5

Lesbók Morgunblaðsins - 19.05.1963, Blaðsíða 5
Eftir Guðmund G. Hagalín SV O sem höfundi bókarinnar „Hugleiðingar og viðtöl" þyk- ir mest vert um Völuspá alls þess, sem íslenzkir menn hafa ort, bæði fyrr og EÍðar, eins metur hann Ijóðið meira en önnur bókmenntaleg tjáningarform, enda segir hann margt mjög snjallt um eðli þess og töfra. Það er því engan veginn undarlegt þótt hann velji ljóðið sem fulltrúa skap- andi menningar á íslandi og tali um líf þess, þar sem hann í rauninni á við blómgun listræns gróðrar með þjóð- inni. Og þetta er síður en svo óviðeig- andi, þar eð íslenzk menningarsaga verður raunverulega gleggst rakin eftir leiðum ljóðsins allt frá Hávamálum og Völuspá og kvæðum og vísum Egils og Sighvats til bókmennta nútímans. Þrátt fyrir sígilda sagnalist íslendinga telur Matthías auðsæilega, áð marka megi fyrst og fremst af ljóðinu og hvers það sé metið og hvernig að því búið, hversu íslenzk menning sé á vegi stödd. Það sé aðall ljóðsins, hins sanna ljóðs, að lífæð þess sé tilfinningin, allt frá þeim hrær- ingum hennar, sem skynsemin getur gert sér allglögga grein fyrir og að nokkru lagt á sína merktu stiku, og þar til tilfinningin fer sinna eigin ferða án þess að skynsemi og rökvísi geti fylgt henni eftir, hvað þá valið henni veg og fararsnið, og þá sé hún einna eannastur túlkur innsta eðlis mannsins, oft skyggn á skuggaða fortíð og grun- þung og margvís um móðu hulda fram- tíð — og í tengslum við ósýnileg og eigi að síður raunsönn máttarvöld. Til- finningin sé upphaf hinnar sönnu vizku, en ekki skynsemin, sem ekki megi rugla saman við vizku, — „en gæfa fylgir vizku,“ skírskotar bókarhöfundur til Snorra. Sú mundi þó raunin, að sjaldan hafi Snorri sótt vizku á mið tilfinninganna án þess að skynsemin innbyrti fenginn og metti hann, og hollast mundi enn, að það, sem tilfinningin dregur í bú sem efnivið vizku eða snilli, skoði skynsem- in ærið vandlega, raunar ekki kald- rænt, en yljuð þeirri glóð, sem orðið hefur til á arni hugans fyrir tilstilli djúprar og sannrar tilfinningar, — eða með skírskotun til orða Einars Bene- diktssonar, að hjartað sé með, sem und- ir slær. Tvíveðrungur c vo sem ég hef áður á minnzt, hefur bókarhöfundur stundað nám i ís- lenzkum fræðum við Háskóla íslands og lokið þar prófi, og víst mundi hann hafa lesið islenzkar bókmenntir frá liðnum öldum, engu síður en þær nýju. Það hefur meðal annars borið ávöxt í bókinni Njála i íslenzkum skáldskap, sem er frá upphafi til enda ótvíræð sönnun þess, hve íslendingasögur, mann- gerðir þeirra og örlög sögupersónanna, hafa verið islenzkum ljóðskáldum hug- Btæðar og tiltækar, ekki sem fornleifar, heldur sem sígildur þekkingarbrunnur um mannlegt eðli og tengsl orsaka og afleiðinga í mannlegum sköpum. Það mundi og engin tilviljun, að Völuspá hefur orðið Matthíasi hugstæðari með tilliti til menningarkreppu nútímans en einhver grísk eða ensk eða amerísk rit, sem hann hefur lesið, raunar að vonum án þess að hafa kynnzt til neinn- ar hlítar þeim bókmenntaerfðum, sem þau eru vaxin upp úr — eða þeim þjóðfélagsaðstæðum, sem hafa knúið þau fram, ýmist til aðlöðunar eða and- stöðu. En mikill þorri annarra yngri skálda virðist alls ekki kunna skil á íslenzkum bókmenntum eða bókmennta- þróun sem samfelldri heild, koma ókunnlega fyrir sá hugsunarháttur og sú menningarlega líftaug, sem þar er Fyrsta grein raunsannur veruleiki, og svo verða þeir uppnæmir, þegar þeir rekast á merki- leg skáldverk eða spekirit grísk, ensk eða amerísk, vex í augum, hve stór- brotin þau séu, en skortir þó jafnt þekk- ingu til að vega þau og meta í menn- •ingarlegu samhengi eins og íslenzk skáldrit, þar eð þeir kunna ekki skil á þeirri menningar- og þjóðfélagsfram- vindu, sem þau eru sprottin af, frekar en þeir hafa kynnt sér slík efni með þeirra eigin þjóð til neinnar hlítar. En bókarhöfundi er ekki vant þeirr- ar þekkingar, sem marga af hinum skortir, en sá skortur veldur því, að þeir dirfast jafnvel að æskja þess fyrst og fremst til handa íslenzkum bók- menntum og menningu, að hvort tveggja slitni úr tengslum við íslenzk þjóðar- einkenni og íslenzkar menningarerfðir. Matthías á sér þá heldur ekki hina raunar vafasömu og ærið takmörkuðu afsökun fáfræðinnar, sem hinum er ein til líknar, og þess vegna er hægt að ræða við hann sem ábyrgan íslenzkan menntamann. Þannig er aftur á móti erfitt að tala við þá, sem eins og Ágúst Hamsuns „draga á eftir sér rótartrefj- amar“ og berast sitt á hvað fyrir sjó eða vindi og eiga það svo á hættu eins og hann, þessir „farmenn“ á lífsins ólgusjó, að drukkna að lokum í sauða- hóp á þurru landi átthaga sinna. R asandi ráð Matthíasar I menn- ingarlegum efnum kemur eingöngu fram í tengslum við þær deilur, sem orðið hafa hér á landi út af rímlausum ljóðum, en þar gerist hann óvarkárari og um leið óábyrgari en honum sæmir sem manni, er hefur haft jafnnáin kynni af íslenzkum bókmenntum og ís- lenzkri menningarþróun og sjá má af bók hans Njála í íslenzkum skáldskap og af mörgum þáttum greinasafnsins, og hefur notið leiðsagnar annarra eins manna við nám í íslenzkum fræðum og prófessoranna Sigurðar Nordals, Alex- anders Jóhannessonar, Einars Ólafs Sveinssonar og Steingríms Þorsteins- sonar. Það er og augljóst af málflutn- ingi hans, að í honum er allmikili tví- veðrungur. Matthías ónotast út af því, að hið ó- rímaða ljóðform skuli mæta andspyrnu og höfðar jafnvel til Hitlers, leggur við- horf þeirra, sem ekki gína við rímleys- unni, að jöfnu við afstöðu hans gagn- vart bókmenntum og listvun, en húo var auðvitað hliðstæð viðhorfum kommúnista í þeim löndum, sem þeir ráða, og af sama toga spunnin. Hins vegar segir svo bókarhöfundur, að það sé „ofur skiljanlegt, að fólk, sem alizt hefur upp við rímuð ljóð og bundin, eigi erfitt með að sætta sig við nýja stefnu. Hún er ekki orðin partur af reynslu þess“. Hann segir um sjálfan sig: „Fram á háskólaárin varði ég mína landhelgi gaumgæfilega fyrir óbundnum ljóðum“. Og ég vil spyrja: Hefði honum með þeim ræktartaugum, sem hann hef- ur til íslenzkra menningarerfða, þótt æskilegt, að hið nýja form hefði ekki mætt neinni andspyrnu, og flotið inn sem tízkuhefð jafnauðveldlega og ab- strakttízkan á vettvangi myndlistarinn- ar, þar sem ekki var fyrir nein alda- gömul arfleifð, er ætti sér sterk og rót- gróin ítök í mannaðri og hugsandi al- þýðu? Hann segir í einum kafla bókar, sinnar: „Það væri blekking að halda því fram, að okkur væri ekki annt um sporin, sem við höfum stigið". Sannar- lega hefur hann þarna rétt að mæla. Og þetta á ekki aðeins við um einstak- linga, heldur enn sem komið er um mikinn hluta þjóðarinnar, þótt Matthías dragi það annað veifið í efa, svo sem til að styrkja málstað hinna órímuðu ljóða, taki dæmi úr Skaftafellssýslu, sem er ekki sérlega loflegt, en hins veg- ar í fullu samræmi við vitnisburð og bernskureynslu Þórbergs Þórðarsonar, svo sem hann hefur lýst henni. Matthías styðst og við frásögn Sigurðar skálds Einarssonar um málfar Fljótshlíðar- manna á bernskuárum hans, en þar veg- ur svo á móti vitnisburður Sigurðar um málið, sem talað var í næstu sveit, Land- eyjunum! Og heldur Matthias Johannes- sen það í raun og veru, að kommúnist- um hefði vegnað miður að koma fram „þeim vafasama ásetningi að fremja innbrot í helgustu vé lýðræðisins“ hér á landi, ef þarrnig væri komið, að þjóðin ætti sér ekki lengur ræktarsemi til jafn- rótgróinnar og mikilvægrar menningar- hefðar og stuðlun Ijóða hefur reynzt þeim? Skýtur skökku við Til að gera góðan hlut órímaðra ljóða vitnar bókarhöfundur meðal annars til tveggja manna, sem hann veit njóta mikils trausts hjá þjóðinni. Hann vikur að bókinni Svo kvað Tómas og segir: „Ég geri • ekki ráð fyrir, að neinn væni Tómas Guðmundsson um að halda fram hlut óbundins ljóðs á kostnað hins bundna. Þess vegna leyfi ég mér að vitna til þessara orða í bókinni: „Á þessu geturðu séð, að ég þykist hafa persónulega reynslu fyrir því, að sum ljóð verða ekki ort nema í óbundnu máli eða laust rímuðu“.“ „Því má bæta við þessi orð skálds- ins“, segir bókarhöfundur ennfremur, Sigurður Nordal. „að flest Ijóðskáld á íslandi í dag eru þeirrar skoðunar, að endurnýjun ís- lenzkrar ljóðlistar verði, eins og mál- um nú er háttað, bezt borgið með því að taka áskorun Sigurðar Nordals, þeg- ar hann í eftirmála „Fornra ásta“ segir meðal annars þetta um óbundin ljóð: „Óstuðluðu ljóðin ættu að eiga ó- bundnar hendur og víðan leikvöll sund- urlausa málsins, og vera gagnorð, hálf- kveðin og draumgjöful eins og ljóðin. Þau eiga sér krappa leið milli skers og báru. En takist þeim að þræða hana, Seinna talar hann um, að þróunin hljóti „að verða sú, að óbundin og bund- verður það glæsileg sigling“.“ in ljóð renni héðan í frá í tveimur sam- hliða farvegum“. Þrátt fyrir þessi orð hans er auðsætt, að hann er mjög á bandi órímuðu ljóð- anna, og er ekkert við því að segja út af fyrir sig. Hins vegar er hann ekki sér- lega grandvar í málflutningi. Orð Tóm- asar skálds eru notuð, án þess að séð verði, í hvaða samhengi þau eru sögð, en þó er það enn hæpnari rökfærsla að skírskota til Sigurðar Nordals, sem hef- ur fyrst og fremst skrifað sína gagn- merku ritgerð um samhengi íslenzkra bókmennta til að sýna, að stuðluðum ljóðum og dýrt kveðnum sé öðru frem- ur að þakka líf íslenzkra bókmennta og tungu, líf ljóðsins — eins og Matthías orðar það. Nordal segir meðal annars: „Það má búast við, að gerðar verði tilraunir til þess að kasta burt stuðla- setningu íslenzkra braga. En einmitt þetta tvennt: Hreinleikur tungnnnar og stuðlar Ijóðanna — hafa verið merki, sem jafnan sýndu, hvort menning og menntir þjóðarinnar voru hnígandi eða hækkandi". (Leturbr. mín. G.G.H.) Þá skírskotar bókarhöfundur til lið- inna alda til stuðnings málstað hinnar róttæku formbreytingar. Eins og Sig- urður A. Magnússon hefur gert, nefnir hann það sem sönnun þess, að fyrr en nú hafi slíkar breytingar átt sér stað, að Egill Skallagrímsson orti runhendu um Eirík blóðöx, og telja þeir þetta - LESBÖK MORGUNBLAÐSINS R f [ 18. tölublað 1963

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.