Lesbók Morgunblaðsins - 10.08.1985, Blaðsíða 12

Enn stendur
Akropolis
Parthenon-hofíð. Málverk eftir Fredrick Edwin Church 1871.
Frá tindi fjallsins Likabettos hefur um aldir
verið stórkostlegt útsýni yfir hinar tignar-
legu rústir Parþenonhofsins og annarra
fornra hofa á Akrópólishæð, en hún er í
rúmlega einnar mílu fjarlægð frá miðborg
Tímans tönn, loftmengun
og fallbyssukúlur hafa
unnið á hofunum frægu á
Akropolis í Aþenu. Fyrri
viðgerðir hafa verið van-
hugsaðar en nú er unnið
að því á vísindalegan hátt
að bjarga því sem eftir
stendur
EFTIR
MARIA
BROUSKARI
Aþenu. Enn í dag er útsýnið þaðan á góð-
um degi stórfenglegt. Stundum sést þó
varla til Akrópólis frá Likabettos, þar sem
hæðin er hulin hinu eyðandi „nefos", en
svo nefnist á grísku brúnt ský úr brenni-
steinstvíoxíði og öðrum skaðlegum loftteg-
undum. Mannvirkin á Akrópólis eru því
miður veðruð, óhrein og moinuð vegna eyð-
ingarmáttar mengunar, styrjalda og tím-
ans tannar. En þess eru merki að við þessu
verði innan tíðar spornað. Utan á hofi því
er nefnist Erekþeion eru vinnupallar, og
við Parþenon, sem eitt sinn hafði að geyma
hina miklu gull- og fílabeinsstyttu af
Aþenu, verndargyðju borgarinnar, mun
brátt verða gríðarstór krani, nógu öflugur
til að lyfta og koma fyrir tólf tonna marm-
arasteinum. Þetta er liður í tilraunum
grísku stjórnarinnar til að stöðva frekari
eyðileggingu á Akrópólis.
Þessi klettahæð, sem er flöt að ofan, á
sér langa sögu. Þegar á steinöld bjó fólk á
Akrópólis. Um 1300 f.Kr. var reistur
steinveggur umhverfis byggðina á hæðinni
til að verjast árás þeirra sem áttu heima í
grenndinni. Aðrar upphaflegar byggingar
voru höll og fjölmörg frumstæð fórnarölt-
uru. Þegar borgin stækkaði var stjórnar-
setrið flutt ofan af hæðinni og komið fyrir
norðan hennar, og efst á Akrópólis kom
hof Aþenu og annarra guða í stað hinna
eldri helgidóma. Nálægt 6. öld f. Kr.
breyttist Akrópólis þannig úr virki í helgi-
stað.
STÓRHUGA Uppbygging
Hjá Períklesi
Árið 480 f.Kr. hernámu Persar þessa
blómlegu borg og brenndu næstum allar
byggingar hennar, einnig þær sem voru á
Akrópólis. Þrjátíu ár liðu þar til Grikkir
ákváðu að endurreisa helgidóminn. Hinn
mikli stjórnmálaskörungur Períkles hafði
forgöngu um verkið og fékk myndhöggvar-
ann Feidías til að hafa umsjón með því.
Fyrsta byggingin var Parþenon (Meyja-
hofið). Það var stærra en tíökaðist um dór-
ísk hof, með átta súlur í skammhliðum og
sautján í langhliðum í stað sex og þrettán
sem venjan var. Meðfram efstu brún út-
veggja hofsins og inni í súlnagöngunum
var lágmyndaröð, sem lýsti hinni árlegu
hátíð sem haldin var til heiðurs gyðjunni
Aþenu. Rismyndir sýndu einnig fæðingu
Aþenu út af höfði Seifs og keppni Aþenu
og Poseidons um yfirráð yfir Aþenuborg,
og einnig voru myndir fyrir ofan ytri
súlnaröðina er sýndu bardaga risa,
skjaldmeyja og kentára. Mestur hluti
hofsins var úr hvítum marmara úr fjallinu
Pentelikus, sem er tíu mílur norður af
Aþenu.
Þegar byggingu Parþenon var næstum
lokið, hófst vinna við Propylaia, hið mikla
hlið Akrópólis sem arkitektinn Mnesikles
hannaði. Þetta var ferhyrnt hús með
tveimur hliðarálmum, en önnur þeirra var
notuð sem myndasalur. Gert var ráð fyrir
bæði þungum dórískum og skrautlegri jón-
ískum súlum, en þar sem byggingin tafðist
þegar Pelopsskagastríðið gegn Spörtu
hófst árið 432 f.Kr. var hluti af yfirborði
steinanna í Propylaia aldrei slípaður.
Stríðið varð þó ekki til að binda enda á
allar framkvæmdir á Akrópólis. Árið 425
f.Kr. reistu Aþenubúar sigurgyðjunni
Aþenu Nike lítið hof á hæðarrana suðvest-
an við Propylaia. Fjórar fínlegar jónískar
súlur prýddu hverja hlið hofsins, og á
múrbrúninni voru myndir sem sýndu
orrustur úr sögu Aþenu og samkomu guð-
anna. Þegar hlé varð á stríðinu við Spörtu,
frá 421 til 415 f.Kr., hófst vinna við Erek-
þeion, hofið sem helgað var Aþenu og Pos-
eidon. Hofið var vandaðasta byggingin á
Akrópólis (hlaðið skreytingum) með þrem-
ur inngöngum, en við hinn frægasta þeirra
voru sex súlur í líki tígulegra meyja með
sítt slegið hár og í felldum skikkjum. Þeg-
ar Spartverjar loks unnu sigur á Aþenu-
búum árið 404 f.Kr. stöðvuðust allar fram-
kvæmdir á Akrópólis, en mannvirkin voru
þá næstum fullgerð — og hafði bygging
þeirra aðeins tekið 40 ár.
Kirkjur Og Kvennabúr
Á AKRÓPÓLIS
Hinar helgu byggingar fengu ekki að
standa óskemmdar ýkja lengi. Árið 334
f.Kr. hafði Alexander mikli Makedóníu-
konungur skildi þeirra óvina er hann hafði
náð á sitt vald til sýnis á Parþenon. Þegar
Þeodosius II keisari réði ríkjum frá 408 til
450 e.Kr. höfðu Býsansmenn á brott með
sér höggmyndir frá Akrópólis. Allt frá 6.
öld breyttu kristnir menn, í ákafa sínum
við að útrýma dýrkun hinna heiðnu guða,
bæði Erekþeion og Parþenon í kirkjur. Og
á 13. öld settu Frankar klukkuturn á Par-
þenonhofið og máluðu myndir á veggi þess.
Leifar þessa má sjá enn þann dag í dag. Þá
settu þeir 90 feta háan turn á Propylaia og
skotraufar í veggi Akrópólishæðar eins og
á brjóstvörn. Síðan breyttu Tyrkir Par-
þenon í mosku og settu á það mjóturn í
stað klukkuturnsins. Erekþeion varð
kvennabúr fyrir eiginkonur tyrknesku
herforingjanna, og Propylaia var notað til
að geyma í púður. Árið 1645 laust eldingu
niður í púðrið og sprengingin sem þá varð
skemmdi efri hluta byggingarinnar.
Nokkrum árum síðar brutu Tyrkir, vegna
árásarhótunar frá Feneyjabúum, niður
litla Nikehofið og notuðu steininn úr því
til að víggirða Propylaia, og Parþenon not-
uðu þeir sem vopnabúr.
Þýskir málaliðar í feneysku stórskota-
liði hittu beint í mark hinn 26. september
1687. Sprengingin, og eldsvoði, sem geisaði
í tvo daga, skildu lítið eftir uppistandandi
af Parþenon. Veggirnir ásamt tuttugu og
átta súlum um miðbik hofsins féllu, og
með þeim mestöll lágmyndaröðin. Franc-
esko Morosini, yfirmaður herliðsins, vildi
flytja með sér sem sigurtákn þær högg-
myndir af hestum Aþenu úr vesturgaflin-
um sem eftir voru, en verkfræðingum hans
tókst ekki betur til en svo að þeir misstu
þær niður á klettinn fyrir neðan, og þar
mölbrotnuðu þær.
Um aldamótin 1800 sendi Thomas Bruce,
sjöundi jarlinn af Elgin og ambassador
Breta hjá Tyrkjasoldáni, fjölmargar
marmarastyttur til heimalands síns — þar
voru á meðal flestallar stytturnar sem eft-
ir voru, lágmyndaraðir og aðrar útskornar
smámyndir úr bitaskreytingum sem kall-
ast „metópur" — allt úr Parþenon, og
ennfremur súlu úr Erekþeion. Við upphaf
sjálfstæðisbaráttu Grikícja 1821 eyðilagði
tyrknesk fallbyssukúla hluta eins veggjar
Erekþeion, og fordyrið með meyjasúlunum
féll niður. Það var ekki fyrr en 1833 að
Grikkjum tókst loks að reka Tyrki af
höndum sér og frelsa Aþenu.
ENDURREISN Á 19.ÖLD
Tilraunir til að gera við skemmdirnar á
Akrópólis hófust nánast sama daginn og
borgin var frelsuð. Eitt fyrsta embættis-
verk Othos, hins nýja konungs, var að
skipa svo fyrir að fjarlægðar skyldu allar
breytingar og viðbætur við forn mann-
virki, gerðar eftir lok klassíska tímabils-
ins. Fræðimenn hófu að reyna að bera
kennsl á steinabrot, sem ekki hafði verið
stolið, og þeir sem í byrjun stóðu að endur-
byggingum létu sig dreyma um að koma
útliti minnisvarðanna í sitt forna horf.
Haldið var áfram að vinna við helstu
byggingarnar á Akrópólis alla nítjándu
öldina og fram á þá tuttugustu, og á
hundrað ára frelsisafmæli Grikkja 1933
var lokið allri þeirri vinnu sem þessir
fyrstu endurbyggingarmenn höfðu lagt
drög að.
Brátt varð ljóst, að þrátt fyrir góðan
vilja þessara manna á 19. öld hafði starf
þeirra skapað nýjar hættur. Vegna
jarðskjálfta 1894 höfðu þeir tekið að
styrkja byggingarnar með nýjum innri
styrktarstöngum úr stáli í stað járn-
klemma sem fornmenn höfðu notað til að
halda steinunum saman. Nicholas Balan-
os, verkfræðingurinn sem stýrði fram-
kvæmdum, lét þó undir höfuð leggjast að
fara að dæmi gömlu byggingameistar-
anna, sem höfðu blýhúðað járnklemmur til
að verja þær ryði. Þar kom að óvarið stálið
bólgnaði af ryði, og seint á fimmta áratug
þessarar aldar hafði það sprengt marmar-
ann sem því var ætlað að styrkja. Vatn
seitlaði inn í sprungurnar, fraus og þand-
ist út og víkkaði þær enn. Afleiðingin varð
sú að súlur og veggir, sem endurbyggðir
höfðu verið, tóku bókstaflega að detta í
sundur.