Lesbók Morgunblaðsins - 28.12.2002, Blaðsíða 4
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. DESEMBER 2002
H
ÚN hafði gengið aðalgötuna
í kauptúninu tvisvar sinn-
um, hægum skrefum. Þótt
hún hefði aðeins séð einu
eða tveimur andlitum
bregða fyrir í eldhúsglugg-
um og grunsamlega
gluggatjaldahreyfingu í
nokkrum öðrum, fannst henni sem starað væri
á sig úr hverju húsi. Enn voru tveir tímar í við-
talið. Ekki treysti hún sér til að segja að hún
þekkti nokkurn mann á þessum stað. Ýmsir
kauptúnsmenn höfðu svo sem gert sig heima-
komna á Hjarðarhóli og þegið það besta sem
þar var til og aldrei var skorið við nögl. En það
var ekki hægt að heimfæra slíkt upp á kaup-
túnið. Hér stóðu helstu húsin í röð meðfram
aðalgötunni og önnur í hnapp þar á bak við.
Gestkomandi varð að gera upp á milli húsa og
skuldaði næstum skýringar á því hvers vegna
hann valdi eitt öðru fremur. Þess vegna var
ekki hægt að búast við að komumanni væri
tekið sem langþráðum gesti eins og gert var á
bæjunum, hvernig sem á stóð.
Hún dróst því ósjálfrátt að læknisbústaðn-
um. Sem betur fór voru dyrnar á biðstofunni í
kjallaranum opnar, svo hún þurfti ekki frá að
hverfa og hefja á ný gönguför sína um aðalsvið
kauptúnsins. Biðstofan var lítil og þröng en þó
skjól fyrir spurulum augum. Dönsku blöðin,
Familie journal og Hjemmet, voru á litlu borði
og báru með sér að hafa verið vel lesin eða mik-
ið flett. Og skyldi engan undra, hugsaði hún.
Þarna gat að líta forkunnarfagra handavinnu
af ýmslu tagi og margbreytilegar uppskriftir
að matreiðslu svínakjöts sem enginn Íslend-
ingur borðaði svo Bryndís vissi til. Og svo voru
fjölmargar myndir af danska kóngafólkinu.
Allt var það ævintýri líkast. Hún hafði einstaka
sinnum séð svona myndir í Tímanum en aldrei
í lit. Hún starði hugfangin á allt þetta undur og
gleymdi um hríð stund og erindi. Oft höfðu
þær mæðgur furðað sig á því hvað þetta bless-
aða kóngafólk gat verið góðlegt og glaðlegt á
þessum myndum, eins og það hlaut þó að vera
hlaðið endalausum áhyggjum, út af stóru og
smáu, sem almúgafólkið var algjörlega laust
við. Á Hjarðarhóli, sem lengi var talið mynd-
arbú og allsnoturt, var ekki pelli og purpura
fyrir að fara. En þar hafði þó lífið verið
áhyggjulítið og gengið sinn góða vanagang.
Bryndís hrökk út úr danska hallarlífinu um
leið og henni varð hugsað heim.
Guð minn góður, hvernig læt ég! Hjarðar-
hólshamingjan var einmitt rétt nýlega farin
fyrir lítið. Sigfús bóndi enn lagstur í óbærileg
veikindi og nú fór hábjargræðistíminn í hönd.
Þeim mæðgum hafði tekist með herkjum að
bjarga síðasta sumri, en stritið hafði gengið
mjög nærri Hervöru, móður hennar. Og nú,
eftir styrjöldina og hernámið, var illgerlegt að
fá brúklega vinnumenn nema fyrir beinharða
peninga sem ekki voru til. Og Bryndís sjálf
komin nær þrjá mánuði á leið. Hún hafði enn
ekki haft kjark til að stynja ástandi sínu upp
við heimafólkið. Nóg var víst á Sigfús lagt.
Hjalti, læknir á Hellu, virtist algjörlega úr-
ræðalaus. Hann hafði rannsakað Sigfús bónda
hátt og lágt síðastliðið vor og aftur núna. Ráð
hans höfðu ekkert dugað. Þó hafði hann reynt
flestar þær mixtúrur sem til álita komu. Lækn-
ingatilraunir Hjalta gamla virtust jafnvel
fremur gera sjúklingnum illt en gott. Dagana
eftir læknisvitjanirnar gat hann vart reist höf-
uð frá kodda og stunurnar frá þessum sterk-
byggða manni lögðust eins og mara á heim-
ilisfólkið. Stundum bráði þó aðeins af honum,
svo hann komst út á stétt, gat spáð í veður og
fylgst með umferð um sýsluveginn. Svo var þó
guði fyrir að þakka að enn hafði Sigfús góða
matarlyst. Meðan það héldist væri lengi lífs
von, að mati Hjalta læknis. Þótt Hjalti væri
nokkuð við aldur fór af honum gott orð og til
voru ýmsar sögur um ótrúleg læknisafrek
hans. Hafði hann margsinnis bjargað sjúkling-
um sínum frá bráðum bana með útsjónarsemi
og áræði, oftar en ekki við aumar aðstæður og
litla aðstoð. Bryndísi var því um það að leita á
önnur mið. En hún var, er hér var komið sögu,
á barmi örvæntingar og greip því til eina
hálmstrásins sem eftir var, Magnúsar læknis
Pálmasonar í aðliggjandi héraði.
Dyrnar opnuðust og henni var boðinn góður
dagur og bent á að koma inn fyrir. Hún hikaði
og horfði vandræðaleg á unga hrokkinhærða
manninn sem stóð í dyrunum í skjannahvítum
slopp. Hann brosti og kynnti sig, Halldór héti
hann og væri afleysingalæknir Magnúsar
Pálmasonar sem væri í sjúkraleyfi fyrir sunn-
an. Hann lét hana setjast á stól gegnt skrif-
borðinu sem hann settist sjálfur við. Hún var
enn í kápunni. Bryndís hafði aldrei komið á
lækningastofu fyrr og leit í kringum sig, en þó
fremur til að forðast spyrjandi augu læknisins
en af hreinni forvitni. Herbergið var hvítmálað
og öll húsgögnin annaðhvort svört eða hvít.
Svartbólstraður legubekkur stóð við einn
vegginn og voru skringilegar járnhöldur á
hvora hlið, nær fótagafli hans. Hvítlakkaður
þrífótur með setu á skrúfgangsstólpa stóð þar
hjá. Við vegginn á móti var skápur með gler-
hurðum fyrir og innan þeirra voru tangir og
tól, og var sumt af því heldur óhugnanlegt.
„Það er ekkert að mér,“ sagði hún án þess að
kynna sig og horfði fast á lækninn eins og til að
fylgja orðum sínum eftir. „Það er ekkert að
mér.“
„Það er skemmtileg tilbreyting,“ sagði
læknirinn glaðlega. „Flestir sem hingað koma
hafa frá mörgum og merkilegum verkjum að
segja og sum einkennin koma jafnvel alvöru-
gefnum læknum í gott skap. En að þér amar
sem sagt alls ekki neitt.“
„Nei, alls ekki neitt,“ endurtók hún, þó í
breyttum tón. Af hverju hafði hún álpast hing-
að? Hvernig kæmist hún í burtu? Hún var orð-
in óróleg. Það hafði verið nógu mikið átak að
herða sig upp í að hitta Magnús gamla Pálma-
son. En þessi ungi maður kom henni í opna
skjöldu.
Lyktin í herberginu var sérstök. Hún hafði
nokkrum sinnum komið til dýralæknisins og
líkaði vel lyktin þar. Þessi var öðruvísi. Þetta
var svarthvít lykt. Tandurhrein og ópersónu-
leg.
„Ég sé eins og skot að það er ekkert að þér.
Þú ert hraustleg og fín.“
Hún hrökk upp við þessi orð læknisins og
horfði undrandi á hann.
Hann brosti. „En samt held ég að við ættum
að tala dálítið saman. Þú ert komin hingað til
að tala um eitthvað sem veldur þér áhyggjum
og ég hef góðan tíma.“
Hún horfði í dökk augu þessa ókunna manns
og bjó sig undir að andmæla orðum hans. En
þá gerðist eitthvað. Hún brast í grát. Hún, sem
aldrei felldi tár, fór að skæla. Hún huldi andlit-
ið í höndum sér eins og til að kæfa þennan grát
í fæðingu, en það gekk ekki. Hún var komin að
endimörkum þess sem hún reis undir. Allar
áhyggjur Hjarðarhólshúsfreyjunnar voru
saman komnar í tárunum sem streymdu fram í
svarthvítu herberginu í kjallara læknishússins.
Bryndís var á leið heim. Það voru fjórir aðrir
farþegar í kassahúsinu á mjólkurbílnum.
Bjössi bílstjóri gat því beint alkunnri spjall-
gáfu sinni að þeim. Bryndísi leið miklu betur.
Hún vissi ekki hve lengi hún hafði grátið.
Læknirinn hafði hlustað, þolinmóður og
áhugasamur, og einskis spurt. Loks hafði hann
staðið upp, lagt hönd á öxl hennar og sagt að
nú hefðu þau bæði gott af því að fá sér kaffi-
sopa og eitthvað til að maula með. Hún skyldi
leggja sig á bekkinn á meðan hann skryppi upp
og tæki eitthvað til. Hún hlýddi og hann
breiddi létt teppi yfir hana. Hún vaknaði við
fótatak hans og settist upp, færði fæturna
fram yfir stokkinn, þurrkaði sér um augun og
tók upp klút og snýtti sér. Sat svo og beið eins
og þægt kornabarn. Og svo hafði hún aftur
byrjað að tala. Bryndís, húsfreyja á Hjarðar-
hóli, sem þótti dul og orðvör, hafði talað og tal-
að við bláókunnugan manninn. En það vita allir
að maður í hvítum slopp er ekki jafnókunnugur
og aðrir menn og þó fullkomlega framandi. Og
honum hafði hún sagt fyrstum frá barninu sem
í vændum var. Það virtist gleðja hann alveg
sérstaklega. Sigfús bóndi hennar hafði hins
núna, þegar verst gegnir og allir aðrir eru sem
óðast að búa í básinn fyrir sig,“ stundi bóndi.
„Hjalti læknir á Hellu er hreint ekki viss um að
þetta sé læknanlegur andskoti og kann hann
þó sitt fag, sá karl, enda ekki nýskriðinn úr
skóla. Ég held helst að Steinólfur afabróðir
hafi dáið úr þessum fjanda um árið. Sjúkdóms-
lýsingarnar eru að minnsta kosti sláandi líkar.
Ég vona þó í lengstu lög, afkvæmanna vegna,
að þetta sé ekki einhver ættgengur óþverri, en
ég held það þó helst.“
Læknirinn hlustaði grannt og kinkaði kolli.
„Ég þarf að hlusta þig og banka, mæla blóð-
þrýsting og þreifa á þér kviðinn. Þetta getur
orðið töluvert álag fyrir þig, Sigfús, ekki síst ef
raunin er sú sem ég óttast, að þú sért bæði með
innvortist bólgur og blæðingar.“
„Ég biðst ekki vægðar. Ég fer nærri um að
þetta verði ekki tekið út með sældinni. Ég hef
fyrr orðið að bíta á beisku og er kvölunum van-
ur. Það er kannski mitt lán í þessu óláni. Verst
er þó að ekkert virðist koma að haldi. Þeir
myndu vísast lóga mér, væri ég svo heppinn að
vera hundur.“
Það vottaði fyrir nokkrum karlmennskusvip
á fölleitu andlitinu. Svipur læknisins sýndi að
honum þætti nokkuð til um sjúklinginn. En
eftir nokkra þögn sagði hann: „Ég þarf að fá að
þvo mér um hendurnar og svo byrjum við á
þeim þáttum skoðunarinnar sem aðgengileg-
astir eru. Ég ætla að biðja þig um að reyna að
rísa betur upp, Sigfús, og fara úr að ofan.“
„Ég skal hjálpa þér, Fúsi minn.“
Bryndís stóð upp og hraðaði sér að rúminu.
Hún leysti frá honum trefilinn, færði hann úr
lopapeysunni og ullarbolnum sem bersýnilega
var nýlunda að sjúklingurinn færi úr.
„Hefurðu verið með hita?“ Spurningin var í
tón sem sýndi að hún var aðeins hin fyrsta af
mörgum sem eftir myndu fylgja.
„Ég hef ekki mælt mig undir það síðasta.
Hitaköstin koma og fara. Stundum skelf ég
eins og hrísla og þess á milli ætlar svitakófið
mig lifandi að drepa. Og svo koma stundir eins
og núna, þegar hann bráir af. Ég gæti rétt eins
verið með mælisfjandann í rassgatinu frá
morgni til kvölds, engum til gagns eða
ánægju.“
„Viltu vera svo væn, Bryndís, að sjóða mér
vatn og færa mér í fati svo ég geti haft það við
höndina.“
Konan greip verkefnið fegins hendi og hvarf
á dyr. Læknirinn baukaði nokkra stund enn
við sjúklinginn og sagði síðan með alvörutón í
röddinni:
„Ég vildi ekki hafa orð á því svo konan þín
heyrði, en satt best að segja er ég alls ekki
nógu ánægður með það sem ég sé.“
„Hvað meinarðu?“
„Ég tek það fram að ég er auðvitað ekki viss
í minni sök, ennþá, en ég óttast að þetta kunni
að vera einhver óhræsis ódráttur af verri sort-
inni.“
Fölvi færðist yfir andlit sjúklingsins.
„Ég vona að ég megi tala við þig undandrátt-
arlaust og án allra vífilengja. Ég veit af af-
spurn að þú ert enginn veifiskati, fremur en
þitt fólk, og vilt enga vafninga né véfréttir.“
„Krabbinn? Ertu að segja, maður, að þetta
sé krabbinn?“
„Nei, ég er ekki að segja að þetta sé krabba-
mein, Sigfús. Einkennin benda ekki til þess.“
Sigfúsi var augljóslega létt.
„Krabbameinseinkenni geta verið glettilega
ólík og ekki alltaf létt að greina þau af öryggi.
En ég er þó nokkuð viss, og verð þó enn örugg-
ari eftir nánari skoðun á þér á eftir. Nei, á
þessu stigi veðja ég ekki á krabbann. Því mið-
ur! Krabbinn er ekki endilega það versta sem
menn geta fengið.“
Sjáöldur Sigfúsar bónda báru næstu spurn-
ingu hans vitni:
„Eitthvað verra en krabbi?“
„Svo vill til að ég stundaði framhaldsnám á
hinu heimsþekkta Karólinska sjúkrahúsi í
Stokkhólmi. Þá var lagður þar inn sjúklingur
með einkenni sem voru á marga lund svipuð
þínum. Eins og þú kannski veist er Karólinski
spítalinn risavaxið sjúkrahús, en samt var
þetta fyrsta tilfellið af þessu tagi sem þangað
hafði komið. Þetta var svertingi, blámaður,
sem verið hafði í háskólanámi á vegum þróun-
arhjálpar Svía.“
LOSAÐ UM
GREIPAR DAUÐANS
SMÁSAGA
E F T I R D AV Í Ð O D D S S O N
vegar stunið í bæði skiptin sem hann fékk slíka
frétt. Fyrst þegar hún sagði honum stolt frá
því að Ásrún ömmunafna væri á leiðinni og aft-
ur, en með miklu meiri þunga þegar Snjólfur
afanafni var væntanlegur. Halldór aðstoðar-
læknir sagði hins vegar að þetta væri bæði góð
frétt og gleðileg, og það öðru fremur innsiglaði
trúnaðarsambandið.
Nú sat hún í mjólkurbílnum og reyndi að
muna ekki allt sem hún hafði sagt. En án ár-
angurs. Og þarna á aftasta bekk í höstum bíln-
um tók hún andköf í hljóði og roðnaði, ein með
hugsunum sínum. En samt hafði henni ekki lið-
ið betur lengi.
Halldór læknir hafði ekki fullyrt neitt um
hvaða hremmingar hefðu heltekið bónda henn-
ar. Hann hafði þó sagt að viss einkenni kæmu
kunnuglega fyrir og bentu í ákveðna átt, en
önnur væru mun torræðari. Of snemmt væri
að kveða upp úr um hvort Sigfús bóndi á
Hjarðarhóli væri haldinn ólæknandi sjúkdómi
eða hvort einhver von kynni að vera um lækn-
ingu.
„Ég mun heyra í Hjalta kollega og fá frekari
lýsingar frá honum og jafnvel leyfi til að líta
sjálfur til Sigfúsar. Fari svo, þá kem ég innan
fárra daga.“
Hún sagði Sigfúsi bónda sínum ekki annað
af samtali sínu við Halldór en að hann hefði
haft góð orð um að líta til hans.
„Fannst þér ástæða til að bera mín mál und-
ir strákinn, fyrst Magnús sjálfur var ekki við?“
fann Sigfús að við hana. „Við höfum ekki góða
reynslu af belgingum, blautum á bak við eyr-
un. Þeir senda þá út á land til að æfa sig á
sveitamanninum.“ Hann nefndi nokkur dæmi
sem illa höfðu farið og voru þekkt þar í sveit og
víðar. Svo fékk hann slæmt hóstakast og hún
sótti kaffi og setti kamfóru í sjóðandi vatn við
rúmið. „Þeir segja að hann sé spjátrungur og
kvennaloddi,“ heyrði hún hann segja um leið
og hún flýtti sér út úr herberginu.
Sigfús var við rúmið næstu daga. Hann svaf
illa á nóttunni og þurfti nokkrum sinnum að
ýta við konu sinni til snúninga og eins til að
skerpa undir kamfórublöndunni.
Upp úr hádegi, sunnudaginn næsta á eftir,
létu hundarnir vita að von væri á gesti. Þvert á
gefin loforð voru þeir afleitir smalahundar en
virtust hafa þeim mun meira vit á bílum. Hún
tók á móti honum á tröppunum. „Hann er eig-
inlega óvenjulega fallegur maður,“ hugsaði
hún. „Og glaðlegur.“ Það var engu líkara en
læknirinn hlakkaði mjög til að hitta Sigfús
bónda á Hjarðarhóli. Hann heilsaði hundunum
með sérstökum virktum. Það var eins gott að
Sigfús sá ekki þær kveðjur.
„Þéttbýlismenn sem flangsa utan í hunda
eru fáráðlingar.“
Þótt læknirinn væri ekki í hvíta sloppnum
talaði svört leðurtaskan sínu máli.
Dýralæknistaskan var hins vegar brún,
mundi Bryndís. „Sæll vertu!“ sagði hún. „Það
var hugulsamt af þér að líta til okkar. Má ég
ekki gefa þér kaffi eftir keyrsluna?“
„Já, þú vilt náttúrlega láta mig bragða al-
vörukaffi eftir gutlið sem ég sauð ofan í þig um
daginn. En nei, þakka þér fyrir. Það er best að
ég líti á manninn þinn fyrst og eigi kaffið inni á
eftir. Við skulum ekki láta sjúklinginn bíða
lengur en þarf.“
Hún fór á undan honum inn í bæinn og upp á
loft að svefnherbergi þeirra hjóna. Hún bank-
aði, en það hafði hún aldrei gert áður á sínu
heimili. Hún heyrði uml og opnaði. Sigfús
bóndi lauk hóstakastinu og hafði víst heilsað.
Læknirinn kynnti sig hressilega og gekk í átt
að rúminu. Sjúklingurinn tók kveðjunni fálega
og ekki fór á milli mála að læknirinn, sem keyrt
hafði tæpa þrjátíu kílómetra í þessa vitjun, var
í hlutverki þiggjandans á staðnum. Hann
horfði um stund rannsakandi á sjúklinginn.
„Já, ég sé að þú ert illa haldinn, Sigfús
bóndi,“ sagði hann loks og settist á stól við
rúmstokkinn. Bóndinn reis upp við dogg með
nokkrum erfiðismunum. Bryndís húsfreyja
hafði komið sér fyrir á kolli við lítið borð gegnt
rúminu.
„Það er andskotans ómynd að fá þetta kast