Morgunblaðið - 12.05.2006, Blaðsíða 36

36 FÖSTUDAGUR 12. MAÍ 2006 MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
✝ Stefán Karlssonfæddist á Belgsá
í Fnjóskadal í Suður-
Þingeyjarsýslu 2.
desember 1928.
Hann lést í Kaup-
mannahöfn 2. maí
síðastliðinn. For-
eldrar hans voru
Jónasína Soffía Sig-
urðardóttir húsmóð-
ir, f. 10. maí 1897, d.
28. júní 1947, og
Karl Kristjánsson
bóndi á Belgsá, f. 12
mars 1891, d. 4. maí
1929.
Stefán kvæntist 13. september
1958 Helgu Ólafsdóttur, f. 4. júní
1937. Þau skildu. Dóttir þeirra er
Steinunn, f. 26. maí 1961, gift Arth-
uri Morthens, f. 27. janúar 1948.
Dætur Steinunnar og Tryggva Þór-
hallssonar eru Helga, f. 21. júlí
1982, Anna, f. 24. nóvember 1984,
og Halla, f. 6. febrúar 1988. Sonur
Arthurs af fyrra hjónabandi er
Ólafur Arnar, f. 26. febrúar 1974,
kvæntur Halldóru Sigtryggsdóttur,
f. 28. ágúst 1975. Börn þeirra eru
landi 1970–1994 og forstöðumaður
sömu stofnunar og prófessor við
heimspekideild Háskóla Íslands
1994–1998. Eftir að Stefán náði eft-
irlaunaaldri hélt hann áfram fræði-
störfum til síðasta dags. Hann vann
að útgáfu Guðmundar sögu góða
fyrir Hið íslenska fornritafélag á Ís-
landi og fyrir Stofnun Árna Magn-
ússonar í Kaupmannahöfn þar sem
hann dvaldi iðulega langdvölum.
Stefán tók virkan þátt í ýmiss
konar félagsstörfum. Hann var for-
maður Íslendingafélagsins í Kaup-
mannahöfn 1963–1967 og formaður
Félags íslenskra fræða 1971–1975.
Þá var Stefán varaformaður út-
varpsráðs 1972–1975 og varafor-
maður Örnefnanefndar 1998–2002.
Stefán skrifaði fjölda ritgerða og
greina í bækur og tímarit, einkum
um íslensk handrit, málsögu og
texta. Þá gaf hann út Islandske orig-
inaldiplomer indtil 1450 (Editiones
Arnamagnæanæ A 7), 1963, Sagas
of Icelandic Bishops: Fragments of
Eight Manuscripts (Early Icelandic
Manuscripts in Facsimile VII), 1967,
og Guðmundar sögur biskups I (Edi-
tiones Arnamagnæanæ B 6), 1983.
Stefán var heiðursdoktor við
Kaupmannahafnarháskóla og við
Háskóla Íslands.
Útför Stefáns verður gerð frá
Neskirkju í dag og hefst athöfnin
klukkan 15.
Petra Ósk Hafsteins-
dóttir, f. 27. janúar
1999, Haraldur Ingi, f.
4. júní 2003, og Arna
Sigríður, f. 20. janúar
2006.
Stefán fluttist til
Akureyrar med móð-
ur sinni 1929 eftir að
faðir hans fórst í snjó-
flóði. Þar ólst hann
upp með móður sinni,
móðursystkinum og
ömmu. Hann lauk
stúdentsprófi frá
Menntaskólanum á
Akureyri 1948 og hélt að því loknu
til náms í Kaupmannahöfn. Stefán
lauk magistersprófi í norrænni
textafræði frá Kaupmannahafn-
arháskóla 1961. Hann var stunda-
kennari við MA 1951–1952, Sam-
vinnuskóla Íslands 1954–1955,
Kaupmannnahafnarháskóla 1961–
1969 og við Háskóla Íslands 1981–
1994. Stefán hóf störf við Stofnun
Árna Magnússonar í Kaupmanna-
höfn 1957 og var sérfræðingur þar
1962–1970. Hann var sérfræðingur
á Stofnun Árna Magnússonar á Ís-
Móttökurnar á Víðimel voru alltaf
hlýjar og afi Stefán stóð á stigapall-
inum og beið brosandi þegar við syst-
urnar komum í heimsókn. Brosið
hans afa náði alveg til augnanna og af
honum stafaði einstök hlýja.
Afi var líka vitrasti maðurinn sem
við þekkjum og gat alltaf bent á sjón-
armið sem við hefðum ekki séð þegar
við settumst hjá honum í eldhúsinu að
spjalla, hvort sem rætt var um mál-
efni líðandi stundar eða löngu liðna
tíma.
Halla var svo heppin að hafa afa
okkar til hjálpar við íslenskunámið
fyrir jólaprófin. Þrátt fyrir að afi
hefði nóg að gera gaf hann sér mikinn
tíma til þess að grúska í bókum og
greinum til þess að finna nákvæm-
lega það sem gæti komið að gagni.
Hann var til staðar að hjálpa en gaf
henni líka tíma til þess að átta sig á
hlutunum sjálfri.
Svona var hann afi okkar örlátur
og vildi allt fyrir okkur gera. Helga
og Anna fengu vel að kynnast því
hversu mikill höfðingi afi var þegar
þær bjuggu hjá honum um nokkurra
vikna skeið fyrir þremur árum. Afi
lagði sig mjög mikið fram um að vel
færi um okkur, og átti til dæmis alltaf
til kók í ísskápnum þótt hann drykki
það ekki sjálfur. Allt þar til Banda-
ríkjamenn réðust inn í Írak og afi
hætti snarlega að kaupa bandarískar
vörur en keypti í staðinn handa okkur
appelsín.
Þannig var afi, alltaf tilbúinn að
taka afstöðu og sýna hana í verki.
Stundum kom fyrir að við hittum
hann í mótmælagöngu og stundum
kom líka í ljós að hann hafði tekið þátt
í mótmælum þar sem okkur fannst að
við hefðum átt að vera. Alltaf var
hann vel á nótunum í umræðunni í
samfélaginu og líklega lýsir honum
vel að Draumaland Andra Snæs lá á
náttborðinu hans þegar hann dó og
bókamerkið skammt framan við
miðju.
Næstu jól verða einmanaleg. Afi
Stefán átti stærstan þátt í því að gera
jólin að því sem þau voru með laufa-
brauðsskurði, sauðahangikjöti og
bara með því að vera afi Stefán. Við
munum þó alltaf búa að hefðunum
sem hann kenndi okkur og halda
minningu hans í heiðri.
Við söknum afa Stefáns sárt og
hefðum auðvitað viljað hafa hann
lengur hjá okkur. Efst í huga er þó
þakklæti fyrir allt sem hann kenndi
okkur og óteljandi góðar minningar.
Elsku afi, takk fyrir allt.
Helga, Anna og Halla.
Vorið er komið, birtan er dásamleg
og gróðrinum fer fram dag frá degi.
Væntingar okkar eru miklar um
ánægjulegt sumar en óvænt berast
fregnir um að æskuvinur minn og
skólabróðir Stefán Karlsson hafi lát-
ist í Kaupmannahöfn, en þar var
hann við fræðistörf sín. Þegar við
kvöddumst áður en Stefán hélt utan
vonaðist ég til að sjá hann í Höfn síð-
ari hluta júnímánaðar. Mennirnir
ráðgera en Guð ræður.
Við Stefán röktum báðir ættir okk-
ar í Fnjóskadalinn og vorum þar sam-
an í sveit í Fjósatungu einn sumar-
part fyrir tæpum sjötíu árum. Alla tíð
síðan hefur vinátta okkar verið bróð-
urleg og traust. Stefán fæddist á
Belgsá í Fnjóskadal, en þar bjuggu
foreldrar hans Jónasína Sigurðar-
dóttir og Karl Kristjánsson. Þegar
hann var kornabarn fórst faðir hans í
snjóflóði. Síðar ólst hann upp á Ak-
ureyri hjá móður sinni og móður-
systkinum. Þegar fjölskylda mín
flutti á Ytribrekkuna í nágrenni við
fjölskyldu Stefáns fjölgaði samveru-
stundum okkar. Síðar urðum við
heimagangar hvor hjá öðrum.
Við gengum í Skátafélag Akureyr-
ar og störfuðum þar af miklum
áhuga. Á sumrin var farið í tjaldútil-
egur og fjallgöngur, en að vetri til var
farið í Fálkafell, oftast á skíðum. Fé-
lagsfundir voru haldnir í skátaheim-
ilinu Gunnarshólma og þar lærðum
við margt sem ég tel að hafi komið sér
vel á lífsleiðinni. Við urðum svo for-
framaðir að verða sveitarforingjar og
tókum að okkur að stjórna og kenna
yngri skátum.
Svo komu menntaskólaárin en á
þeim árum mótast unglingar oft örast
og bindast vináttuböndum við skóla-
systkini sín. Sá tími er öllum eftir-
minnilegur. Stefán var afburða náms-
maður, jafnvígur í málum,
stærðfræði og eðlisfræði en valdi
stærðfræðideildina mér til mikillar
ánægju. Við vorum fjögur bekkjar-
systkin sem áttum heima á Brekk-
unni, Ólöf, sem var í máladeild, og við,
Stebbi, Gummi og Ommi, í stærð-
fræðideild. Við strákarnir lásum sam-
an en þó var nú ýmislegt fleira brall-
að. Nokkur sumur unnum við saman í
byggingarvinnu þegar nýja sjúkra-
húsið var reist. Eftir stúdentspróf
skildi leiðir í bili. Stefán fór til Hafnar
en við Ólöf, kona mín, fórum í Há-
skóla Íslands. En tengslin rofnuðu
ekki því Stebbi var duglegur að
skrifa.
Fáum árum síðar urðum við aftur
nágrannar þegar við Ólöf fluttum til
Hafnar þar sem ég lauk verkfræði-
námi. Stefán útvegaði okkur íbúð við
Strandboulevarden, stutt frá Nor-
disk Kollegium þar sem hann bjó, og
var alltaf jafn viljugur að hjálpa og
aðstoða okkur.
Stefán var inspektor í stærðfræði-
deildinni og í forustu félagsstarfs
skólans, alltaf var hægt að leita til
Stebba, hann gat varla neitað nokk-
urri bón. Stefán hefur verið foringi
okkar MA-stúdenta sem útskrifuð-
umst 1948 alla tíð og skipulagt und-
irbúning og framkvæmd afmælishá-
tíða okkar. Það eru ófá bréfin sem við
bekkjarsystkinin höfum fengið frá
Stebba Karls við slík tækifæri og nú
síðustu árin vegna þess að árgang-
urinn hefur hist og drukkið saman
kaffi fyrsta fimmtudag hvers mánað-
ar nema yfir hásumarið. Á þessari
stundu er þakklæti efst í huga bekkj-
arsystkinanna, þakklæti fyrir að efla
samstöðu okkar og eiga saman
ánægjustundir. Stefán Karlsson hef-
ur alla tíð verið góður félagi og trygg-
ur vinur. Blessuð sé minning hans.
Við Ólöf sendum Steinunni og fjöl-
skyldu hennar samúðarkveðjur.
Karl Ómar Jónsson.
Stefán hitti ég fyrst í maímánuði
1942. Ég hafði komið til innritunar til
innntökuprófs í Menntaskólann á Ak-
ureyri og beið á ganginum, feiminn
og uppburðarlítill unglingur, sem
aldrei fyrr hafði til Akureyrar komið,
nema í fylgd foreldra minna, og
þekkti ekkert til staðhátta í þessum
merkilegasta skóla Norðurlands.
Hvar var kennarastofan? Þar átti
ég að skrá mig í prófið.
Þá kemur arkandi inn ganginn
snaggaralegur, glaðbeittur strákur
og snýr sér beint að mér og heilsar
með handabandi og spyr hvort ég
ætli að skrá mig í inntökupróf, segist
vera í sömu erindum, hvort við ættum
ekki að verða samferða inn á kenn-
arastofuna.
Þarna var Stefán Karlsson lifandi
kominn. Hann áttar sig strax á ráð-
leysi mínu og kemur mér vafninga-
laust til hjálpar. Hann var sannur
skáti, alltaf viðbúinn að veita aðstoð
ef þörf krafði.
Við gengumst undir prófin ásamt
mörgum öðrum og sátum í sama bekk
næstu þrjá vetur í gagnfræðadeild-
inni, en þá skildi leiðir, ég fór í mála-
deild, en Stefán í stærðfræðideild. Að
loknu stúdentsprófinu 1948 fór Stef-
án til náms erlendis, í íslenskum
fræðum lengst af í Kaupmannahöfn
en ég settist í lagadeild Háskóla Ís-
lands. Vík varð því milli vina um ára-
bil, en aldrei slitnaði vinabandið sem
tengdi okkur saman og hófst með
handabandinu góða framan við kenn-
arastofuna í MA í maí 1942 og entist
hnökralaust alla ævi okkar.
Fyrir nokkrum árum tókum við
bekkjarsystkinin að frumkvæði Stef-
áns að hittast mánaðarlega yfir kaffi-
bolla í Listasafni Sigurjóns Ólafsson-
ar og rifja þar upp m.a. gamlar
minningar okkar frá skólaárunum.
Þar var hann eins og ávallt hrókur
alls fagnaðar, glaður og reifur í góðra
vina hópi og við hin ekki í minnsta
vafa um að Stefán yrði allra karla
elstur og myndi lifa okkur flest.
En enginn má sköpum renna og nú
er vinur okkar fallinn frá. Hann
mætti síðast í bekkjarkaffið okkar í
byrjun mars, en ætlaði í apríl til
Kaupmannahafnar og dveljast þar
um sinn við fræðistörf sín. Ég ræddi
síðast við hann í síma um miðjan apríl
og ákváðum við að tala betur saman
um jólin.
Með Stefáni Karlssyni er horfinn
sjónum okkar einstakur úrvalsmað-
ur. Án þess að sækjast eftir því varð
hann forvígismaður okkar bekkjar-
systkinanna alla tíð og engum ráðum
bekkjarins sem útskrifaðist 1948
þótti ráðið til lykta nema í samráði við
hann.
Stefán Karlsson var mikilsvirtur
fræðimaður sem orð fór af víða um
lönd. Okkur öllum sem áttum hann að
vini og skólafélaga var hann ætíð
þessi ljúfi, skemmtilegi og broshýri
félagi, sem alltaf var reiðubúinn að
rétta hjálparhönd hverjum sem með
þurfti. Ég og Halldóra, kona mín,
sendum dóttur hans og öllum að-
standendum innilegustu samúðar-
kveðjur.
Baldvin Tryggvason.
Þegar gamlir vinir falla í valinn
verður manni tregt tungu að hræra.
Stefán kvaddi skyndilega og óvænt,
og því verður enn greinilegra hver
harmur er kveðinn að vandamönnum
hans og öllum hans mörgu vinum.
Ótölulegir eru þeir sem áttu honum
að þakka vinsamlegt samneyti, vin-
áttu og skemmtan, og fjölmargir
þakka honum mikla og margháttaða
fræðslu og aðstoð.
Nú eru senn liðnir sex tigir vetra
síðan við Stefán kynntumst fyrst úti í
Kaupmannahöfn, tveir þingeyskir
sveitadrengir. Þá var hann nítján
vetra, nýbakaður stúdent frá
Menntaskólanum á Akureyri, kom-
inn til Hafnar að nema dönsku við há-
skólann; ég kominn þangað til að
leggja stund á handritafræði og út-
gáfukonstir hjá Jóni Helgasyni, hin-
um mikla öldungi norrænna fræða.
Sjálfur hvarf ég heim til Íslands eftir
fjögurra ára Hafnarvist, en Stefán
dvaldist þar nær óslitið í tvo tugi ára.
Þá hafði hann lokið háskólaprófi í
„nordisk filologi“ sem svo er nefnd,
og hefur á íslensku kallast norræn
málfræði eða textafræði. Og þá var
hann dýpra sokkinn í íslensk hand-
ritafræði heldur en mér auðnaðist
nokkru sinni að verða; raunar leyfi ég
mér að segja að hann hafi komist svo
langt að verða mesti handritafræð-
ingur sem Ísland hefur nokkru sinni
átt. Einu sinni dvaldist ég nokkra
daga hjá þeim hjónum Stefáni og
Helgu seint á Hafnarárum þeirra. Á
kvöldin töluðum við Stefán látlaust
um íslensk handrit, og þótti mér hið
mesta hunang að hlýða á fróðleik
hans. En þar kom að Helga húsfreyja
kvartaði um þetta nokkuð einhæfa
umræðuefni. Þá svaraði Stefán og
stundi við: „Ég get ekki talað um
neitt annað en handrit.“ Eftir að hann
fluttist heim til Íslands kom reyndar í
ljós að hann gat talað um sitthvað
fleira en handritin. En ávallt voru þau
hans kærasta umræðuefni; og í
tengslum við handritarannsóknir sín-
ar öðlaðist hann yfirburða þekkingu á
íslenskri tungu og bókmenntum að
fornu og nýju. Hann var eins og lif-
andi alfræðabók sem heimamenn og
gestir Árnastofnunar leituðu til varð-
andi fjölbreytileg efni á sviði handrit-
anna. Á prenti liggur margt eftir
hann um fræði þessi, og annað lætur
hann eftir sig í vönduðum spjald-
skrám, en því miður hverfur nú mikil
þekking með honum undir græna
torfu.
Í rannsóknum Stefáns hygg ég að
frumlegast og merkilegast hafi verið
það sem kalla mætti „rithandafræði“.
Á ungum aldri bjó hann til prentunar
safn fornra skjala sem varðveitt eru í
frumriti (Islandske originaldiplomer
indtil 1450). Í framhaldi af þeirri út-
gáfu og þeirri þekkingu sem hann
hafði öðlast notaði hann síðan ein-
falda, en snjalla aðferð til að finna
hverjir hefðu skrifað hin ýmsu bréf
(en ritararnir eru aldrei nefndir í
bréfunum); og síðan tókst honum iðu-
lega að uppgötva sömu rithendur í
öðrum skrifum, t.d. í handritum
fornra íslenskra sagna. Þetta var líkt
og gestaþraut sem í fyrstu mátti virð-
ast óleysanleg, en greiddist smátt og
smátt og þandist út eins og mikið net.
Æ fleiri skrifarar fornra handrita
urðu kunnir með nafni, og mannfræð-
in hjálpaði til að finna deili á þeim.
Eftir tilteknum einkennum í skrift
röðuðust handritin síðan saman í
flokka eða „skriftarskóla“ sem aftur
mátti tengja við tiltekin héruð og lær-
dómssetur. Ólafur Halldórsson mun
hafa orðið einna fyrstur til að beita
sömu aðferðum sem Stefán í rithand-
afræðum, en þeir hafa verið nánir
samverkamenn langa ævi. Síðan hafa
yngri menn bæst í hóp rithanda-
fræðinga, bæði íslenskir og erlendir,
og þessi aðferð eða fræðigrein hefur
aukið stórmiklu við þekkingu vora á
íslenskum bókmenntum frá fyrri tím-
um – og á eftir að gera enn meira
gagn á ókomnum árum.
Með allri sinni þekkingu var Stefán
frábærlega hjálpsamur maður, fórn-
fús og yfirlætislaus. Ég gat þess
hversu reiðubúinn hann var ætíð til
að svara daglegum spurningum varð-
andi margvísleg vandamál fræðanna.
En hann lét ekki þar við sitja. Ef eftir
var leitað eða honum þótti þörfin
kalla átti hann til að vinna með mönn-
um langtímum saman, mánuðum og
jafnvel árum saman, við torveldar út-
gáfur miðaldarita. Þegar verkinu
lauk mátti öllum ljóst vera að hann
átti í því meginþátt, einmitt þann
þáttinn sem krafðist mestrar þekk-
ingar og vandvirkni. En hann var ófá-
anlegur til þess að láta nafn sitt
standa á titilblaðinu við hlið hins út-
gefandans sem notið hafði leiðsagnar
hans og fyrirmæla svo árum skipti.
Honum var nóg að vita að hann hafði
greitt flækjuna „sem hann gat það
best“.
Við Sigríður vorum bæði bundin
Stefáni bróðurlegum vináttuböndum
allt frá ungum aldri. Ótaldar eru þær
ánægjustundir sem við áttum síðar
saman, á heimilum okkar eða annars
staðar í hópi góðra vina, ekki síst með
öðru samstarfsfólki Árnastofnunar
þar sem Stefán var jafnan hrókur alls
fagnaðar, og þessa minnumst við nú
með innilegri þökk. Nú er sem dimm-
ur skuggi hafi lagst yfir Árnastofnun
við fráfall hans. En andi hans skal lifa
þar innan veggja, andi hinna sönnu
hugvísinda sem telur sér skylt að
hafa það jafnan er sannara reynist;
og minningin mun lifa um hinn góða
dreng og merkilega mann.
Við hjónin sendum Steinunni,
dætrum hennar og öðrum vanda-
mönnum innilegar samúðarkveðjur
og biðjum þeim allrar blessunar.
Jónas Kristjánsson.
Þegar Stefán Karlsson kom til
Kaupmannahafnar tvítugur stúdent
ætlaði hann sér í dönskunám í Há-
skólanum með það fyrir augum að
gerast menntaskólakennari í heima-
landi sínu að námi loknu. Hann hefði
án efa orðið góður og vinsæll kennari
sem hefði unnið dönskukennslu á Ís-
landi ómetanlegt gagn, sem ekki
hefði verið vanþörf á um miðja tutt-
ugustu öld. En áhugi Stefáns beindist
fljótt inn á aðrar brautir, ekki síst fyr-
ir áhrif frá kennurum hans, sem
skildu að þessi ungi Íslendingur væri
efni í fræðimann. Þá var Jón Helga-
son prófessor við Hafnarháskóla og
jafnframt forstöðumaður Árnasafns.
Handritasafnið var þá til húsa í Há-
skólabókasafninu í einu herbergi sem
var í senn handritageymsla og vinnu-
herbergi forstöðumanns og þeirra
fáu stúdenta, danskra og íslenskra,
sem höfðu það sem íhlaupavinnu að
skrifa upp texta úr handritum. Út-
gáfustarfsemi Árnasafns var af
skornum skammti, safnið var fátækt,
vanrækt og fáum kunnugt, eins og
Jón Helgason tók til orða í grein sem
hann skrifaði 1950.
En í byrjun sjötta áratugarins
hófst deila sem stóð í Danaveldi í
fimmtán ár, út af þeirri kröfu Íslend-
inga að íslenskum handritum í opin-
berum söfnum í Kaupmannahöfn yrði
skilað heim til Íslands. Deilan leystist
með handritalögunum 1965, sem í
raun réttri skiptu handritasafni Árna
Magnússonar í tvennt, þannig að
starfsemin gæti haldið áfram óhögg-
uð í báðum löndum.
Það má segja að handritamálið, svo
leiðinlegt og erfitt sem það var að
mörgu leyti, hafi orðið til mikillar
blessunar fyrir handritarannsóknir í
báðum löndunum. Árið 1956 var
stofnað Det arnamagnæanske insti-
tut og handritin flutt í betri húsa-
kynni í Proviantgården, birgða-
geymslu Kristjáns konungs fjórða,
við hlið Konunglega bókasafnsins,
þar sem auk handritageymslunnar
var bæði lestrarsalur, sérstakt vinnu-
herbergi forstöðumanns, viðgerðar-
verkstæði handrita og ljósmyndunar-
klefi, að ógleymdu herbergi fyrir
STEFÁN
KARLSSON