Spássían - 2012, Síða 15

15
sjónvarpsþætti. Ég var ekki maður. Ég
var mannslíki. Eftirherma. Þunnildi.
(97-98)
Ein sterkustu skilaboð bókarinnar verða
þau að það, að láta sig berast passífan
með straumnum, hlaupast sífellt
undan uppgjöri eða standa stjarfur sem
áhorfandi, getur líka falið í sér ofbeldi
gegn öðrum. Og þegar upp er staðið
er Ómar kannski mun ógeðfelldari
manneskja en Arnór, sem verður ekki
aðeins hluti af tilfinningaþrungnum
ástarþríhyrningnum sem sagan hverfist
um, heldur að tragískri sögupersónu,
dálítið klisjukenndum leiksoppi
örlaganna í leit að föðurímynd. Agnes
togast þeirra á milli og líkamnar í raun
allar þær flækjur sem bókin fléttar saman;
hún er ekki aðeins með tvo menn í takinu
sem hún elskar og fyrirlítur í senn, heldur
litháískur Íslendingur, með ættir að rekja
til gyðinga og nasista. Þessi ástarsaga úr
Reykjavík samtímans er notuð til að leiða
okkur gegnum þann hluta evrópskrar
fortíðar sem okkur finnst hvað
erfiðast að takast á við. Því skriðþunga
mannkynssögunnar verður ekki miðlað
með hefðbundnu „skriðdrekablæti í
bland við dulda aðdáun á hreinu og
tæru umfangi voðaverkanna sem framin
voru í heimsstyrjöldunum tveimur að
ógleymdum öllum öðrum hörmungum
þessarar miklu „framsóknaraldar“ (Illska,
80). Eins og Jón Ólafsson bendir á, í
bókinni Appelsínur frá Abkasíu, verður
erfitt að skilja hörmungar þegar umfang
þeirra verður svo stórt. Þá verða sögur
einstaklinga að mun sterkara tæki til að
koma hryllingnum til skila. Og það á
jafnt við um sagnfræðileg rit og sögulegan
skáldskap.
Í Appelsínum frá Abkasíu notar Jón
Ólafsson lítinn kafla úr Skáldatíma
Halldórs Laxness um örlagaríka
kvöldstund með þýskri konu í
Sovétríkjunum, sem útgangspunkt
til að rekja sig eftir sögu sovéska (og
síðar rússneska) gúlagsins, þar sem
örlög milljóna manna réðust; þessari
„mögnuðu tilraun í alræði sem Stalín og
valdakjarninn í kringum hann stóð fyrir“
(10).
Vera Hertzsch eignaðist barn með
íslenskum manni stuttu áður en hún var
handtekin í hreinsunum árið 1938 og
hvarf inn í gúlagið. En Jón áréttar að saga
hennar verðskuldi að vera sögð einmitt af
því að hún er „aðeins ein sovésk saga af
örlögum sem fjöldi fólks deildi“ og ekkert
geri hana óvenjulega. Vera Hertzsch sé
„ekki undantekningin heldur reglan“
(348). Hann hefur greinilega lagst í
þónokkra rannsóknarvinnu við að fylgja
slóð Veru eftir að hún var handtekin, en
hefur þó lítið annað í höndunum til að
segja sögu hennar en frásögn Halldórs
Laxness í Skáldatíma, nokkur bréf frá
Veru til barnsföður hennar, Benjamíns H.
J. Eiríkssonar, og svo gögn um flutninga
hennar til og frá í gúlaginu, vinnuafköst
og því um líkt. Hann fer þá leið að nota
endurminningar kvenna sem lentu í sömu
stöðu og hún; voru fangar í sömu búðum
á sama tíma, auk almennra upplýsinga úr
skjölum gúlagsins. „Um leið verður til
mynd af þeirri furðuveröld sem heimur
gúlagsins var á tímum hreinsana Stalíns
og þeirrar upplausnar sem leiddi af
seinni heimsstyrjöldinni“ (11). En bók
Jóns er ekki aðeins afhjúpun á grimmu
alræði í útlöndum. Hann beinir sjónum
ekki síður að ábyrgð Íslendinga, beinni
og óbeinni; þátttöku þeirra en þó enn
fremur afskiptaleysi þeirra. Þetta er verk
sem manar okkur til að líta ekki undan.
VERKIÐ fjallar um Gyðu sem er nýflutt inn til Sölva sonar
síns, á þeim forsendum að fyrirkomulagið sé tímabundið
þar til hann finnur íbúð handa henni. Gyða unir sátt
við sitt í upphafi, dundar sér við að skrifa týndri dóttur
sinni, Svölu, bréf í von um að græða sárin á milli þeirra
áður en það er orðið of seint. En fljótlega fer hegðun
Sölva að trufla hana, henni finnst hann ganga fulllangt í
stjórnsemi sinni og hann virðist vera að bauka eitthvað á
bak við hana. Hann ræður til dæmis aðstoðarkonu fyrir
Gyðu, Elenu að nafni, en Gyðu finnst hún frekar vera eins
og fangavörður en henni til aðstoðar.
Fljótlega fer Gyða að uppgötva gloppur í minni sínu,
það verður sífellt erfiðara fyrir hana að ná utan um
nýleg atvik og minningar og að lokum neyðist hún til að
viðurkenna að hún hefur fegrað minningarnar um sitt
eigið líf fram að þessu og uppgjör er óumflýjanlegt.
Bókin er átakanlegt verk og afskaplega vel skrifað.
Gyða er sögumaður verksins og við fáum að upplifa með
henni, skref fyrir skref, óáreiðanleika minnis hennar og
áhrif þess á sjálfstraust og sjálfsmynd hennar. Uppgjörið
kemur í mynd Önundar, fyrrum elskhuga, sem hún hittir
fyrir tilviljun einn daginn, á flótta undan sjálfri sér og
aðstæðum heima hjá Sölva. Hún neyðist á endanum til
að viðurkenna endurskrif sín á fortíðinni til að komast
úr viðjum vanans, gera sér kleift að horfast í augu við
sannleikann um dóttur sína og fara að lifa lífinu á eigin
forsendum.
Í verkinu fléttast margir þræðir saman og byggja hver
annan upp. Hrunið kemur mikið við sögu og lokapunktur
er settur við undirslátt búsáhaldabyltingarinnar. Spilling
er eitt af megin viðfangsefnum verksins og er frásögn
Elenu af högum mannsins síns í Kólumbíu í aðalhlutverki.
Spillingunni þar er stillt upp við hlið hvítflibbaspillingar
hins vestræna heims og sagt líklegt að „þegar spilling
er orðin rótgróin í landi [sé] ekki ýkja langt í andlegt og
jafnvel líkamlegt ofbeldi“ (204).
Brotakenndar og mótsagnakenndar endurminningar
Gyðu mynda annan þráð. Innra með henni takast tvær
konur á, dreymandinn sem gerir sem mest úr hinum
skínandi minningaleiftrum og raunsæismanneskjan sem
neitar að rugga bátnum og vill feta hina öruggu slóð
innan síns þægindaramma. Saga þessara tveggja koma
sem innskot inn í frásögnina og þótt þau séu ruglingsleg
í fyrstu, veita þau frásögninni aukna dýpt. Samskipti
þessara tveggja kvenna segja því allt um framvindu
verksins en við verðum að kynnast Gyðu og skilja hana til
þess að geta skilið samtöl þeirra og þrætur.
Þetta er fallegt verk og skemmtilega uppbyggt,
margar frásagnir knýja hver aðra áfram og mynda
merkingabæra heild. Ferðalag Gyðu um minningarnar og
hennar eigin óstöðugleiki skapa draumkennt ástand, þar
sem lesandi treystir sögumanninum ekki alveg og skilin á
milli draums og veruleika eru ekki skýr.
Bátnum ruggað

Eftir Kolbrúnu Lilju
Kolbeinsdóttur
Álfrún Gunnlaugsdóttir.
Siglingin um síkin. Mál og
menning. 2012.
Jón Ólafsson.
Appelsínur frá
Abkasíu. Vera
Hertzsch, Halldór
Laxness og
hreinsanirnar miklu.
JPV. 2012.