Tíminn - 25.07.1944, Page 2
286
þriðjttdagÍMm 25. jiili 1944
72. blað
I»riðjjutlafiur 25. jjúlí
Guðmundur Friðjónsson
Ræða flutt við útjör Guðmundav að Nesi í Aðaldal 6. júlí
Til frœnda míns
Helga í Vogí
Helgi pœndi! Nú skal ná
i nœði þínum fundmn.
Leita ég þín heima hjá
Skraf kommúnísta
um umbótastjórn
Þjóðviljinn gerir Eimskipafé-
' lagsgróðann að umtalsefni í for-
ustugrein síðastl. miðvikudag.
Eins og vænta mátti, ræðir blað-
ið málið á sinn sérstaka hátt.
Það deilir ekki á forráðamenn
Eimskipafélagsins, Eggert Clae-
sen, Hallgrím Benediktsson eða
Guðmund Ásbjörnsson fyrir það,
hvernig komið er. Það er ekki
látið svo lítið að minnast á þa.
Það eru Framsóknarm., sem vald
ir eru að ósómanum. Það er einn
Framsóknarmaður í verðlagsráði
og annar í stjórn Eimskipafé-
lagsins. Þeir eiga að hafa ráðið
þessu, þótt_þeir séu í algerum
minnihluta á báðum stöðunum.
Með sömu röksemdaleiðslu
mætti segja, að kommúnistar
hafi borið ábyrgð á störfum Al-
þingis 1927—42 af því, að þeir
áttu þá þrjá menn á þinginu!
Þetta er þó ekki aðalefni um-
ræddrar Þjóðviljagreinar. Hún
er ekki eingöngu skrifuð í þeim
tilgangi, eins og svo margar aðr-
ar Þjóðviljagreinar um þessar
mundir, að bera blak af Sjálf-
stæðismönnum og ófrægja
Framsóknar- eða Alþýðuflokks-
menn, en þannig hyggjast
kommúnistar að geta réttlætt
samvinnu sína við íhaldið í bæj -
arstjórn Reykjavíkur- og víðar.
Tilgangur greinarinnar er einn-
ig sá, að lesendur hennar fái
þá hugmynd, að kommúnistar
séu fúsif til að bæta úr Eim-
skipafélagshneyksiinu og öðrum
hneykslum. í niðurlagi greinar-
innar segir því:
„En það er vitanlegt mál,
að til þess að nokkuð verði
gert í þá átt (þ. e. að bæta
úr Eimskipafélagshneykslinu)
og aðra endurbótaátt, þá
verður sú dulbúna Framsókn-
arafturhaldsstjórn, sem nú
situr, að víkja og frjálslynd,
framsækin stjórn að taka
við“.
Það er reyndar ekkert nýtt,
að kommúnistaforsprakkarnir
haldi slíku fram. Þeir hafa sagt
þetta sama ár eftir ár. Þeir bá-
súnuðu nauðsyn frjálslyndrar og
framsækinnar stjórnar, bæði í
vorkosningunum og haustkosn-
ingunum 1942. Þeir sögðu við
kjósendur: Ef þið kjósið ðkkur,
fáið þið slíka stjórn. Ef atkvæða-
magn okkar eykst og þingmönn-
um fjölgar, munu áhrif okkar
aukast svo, að við munum geta
knúð fram slíka stjórn.
En hverjar urðu svo efndirn-
ar? Framsóknarflokkurinn og
Alþýðuflokkurinn létu ekki á sér
standa, að slík stjórn væri
mynduð. Þeir sátu á samninga-
bekk með kommúnistum heilan
vetur til þess að fá þá til að taka
þátt í slíkri stjórn. En kommún-
istar fóru stöðugt undan í flæm-
ingi, beittu nýjum og nýjum
undanbrögðum, gerðu nýjar ó-
bilgirniskröfur, þegar búið var
að jafna fyrri ágreiningsefni, og
báru loks fram skriflegt plagg
þess efnis, að samningarnir
hefðu mistekizt, en þó skildu
þeir samt aftur teknir upp að
misseri liðnu!
Þannig efndu forsprakkar
kommúnista það kosningaloforð
sitt að beitast fyrir frjálslyndri,
framsækinni vinstri stjórn. Þeir
sviku það eins fullkomlega .og
framast var hægt að gera það.
Vegna þessara svika kommún-
ista er nú komið, eins og komið
er. Þegar kommúnistar skamm-
ast yfir hinum eða öðrum verkn-
aði eða aðgerðaleysi núverandi
ríkisstjórnar, geta þeir engum
nema sjálfum sér um kennt.
Þeir hafa hindrað myndun
framsækinnar stjórnar. Þegar
þeir skammast yfir því, að stór-
gróðinn skuli eigi hafa verið tek-
inn í opinbera vörzlu og honum
ráðstafað til stórframkvæmda
eftir stríðið, geta þeir ekki held-
ur kennt öðrum en sjálfum sér
um það. Slíkt var og er ekki
hægt, nema jafnhliða lagasetn-
ingu um þetta komi róttæk og
framtakssöm stjórn, er fylgi
henn vel og fast eftir, en slíka
stjórn hafa kommúnistar fyrir-
Guðmundur Friðjónsson skáld lézt í sjúkrahúsinu í Húsa-
vík 26. júní síðastl., eftir langa sjúkdómslegu. Með honum
hneig til moldar eitt merkilegasta skáld þeirrar kynslóðar,
er tók við starfi brauðryðjendanna í sjálfstæðisbaráttunni
og leiddi hana til fulls sigurs. Guðmundur tók á sinn hátt
ríkan þátt í því starfi, því að skáldskapur hans var þrung-
in trú á ísland og íslenzkan kynstofn, og hann lagði fram
góðan skerf til eflingar og auðgunar íslenzkrar tungu.
Minning hans mun því vafalaust lifa jafnlengi því máli, sem
hann samdi á ljóð sín og sögur, og eigi er ólíkleg tilgáta, að
skáldskapur hans verði enn meira metinn, er lengra líður
frá, og þagnaður er styr sá, sem staðið hefir um sérkenni-
leik hans.
Tíminn flytur hér á eftir hina snjöllu ræðu, sem Karl
Kristjánsson oddviti í Húsavík flutti við útför Guðmundar
6. júlí síðastl., jafnframt stuttri frásögn um helztu æviat-
riði skáldsins. Hefst þá ræða Karls:
Guðviundur Friöjónsson
Ég kynntist Guðmundi Frið-
jónssyni sem skáldi og rithöf-
undi strax og ég fór að lesa, og
hann var fyrsti fyrirlesarinn,
sem ég heyrði til. En ég kynnt-
ist honum ekki persónulega, svo
veruleg kynning væri, fyrri en í
sjúkrahúsinu, eftir að hann
hafði tekið banamein sitt. Ég tel
þau persónulegu kynni mikinn
ávinning fyrir mig.
í langri sjúkdómsþraut sér í
heimana báða. Þar reynir á heil-
indin í upplagi manna. Þar
hrynur ryð af stáli eða málm-
urinn brestur.
Kynni mín af Guðmundi Frið-
jónssyni í þeim aðstæðum marg-
földuðu virðingu mína fyrir hon-
um sem andans manni.
Þar fann ég glöggt, hve und-
ursamlega margt hann bar fyrir
brjósti, hve hann var mikill og
sannur sonur norrænunnar.
Hve lífsskoðun hans var í innsta
eðli virðuleg, og íþrótt hans —
skáldskapurinn — helgaður af
sterkri köllun.
Ég veit ekki með hvaða ljóði
sínu hann myndi helzt hafa vilj-
að ávarpa hér. Þau eru mjög
mörg vel til þess hæf. En mér
finnst eitt stakt erindi, sem
hann kallar „Niðurstöðu“, vera
sérstaklega til þess fallið.
Þetta erindi er með hinu sáma
yfirlætisleysi yfirburðamanns-
ins, sem ég kynntist í sjúkra-
húsinu:
Fór ég í heiði, fékk ég eina tínu.
Fór ég á engi, sló ég meðal brýnu.
Út reri ég og einn ég fékk i hlut.
Upp dreg ég bát i naust
aði — til lands og sjávar — og í
listum, yfirlætisleysi þess, sem
skynjar því meira óunnið, því
meira sem hann afrekar. Og svo
trúna á lífið, — að öldurnar vaki
og yrki áfram, lögmálum tryggð-
ar og máttugar í sjálfum sér.
Þó að Guðmundur Ériðjónsson
gerði ekki meira úr afrekum
sínum en hann gerir í þessu
ljóði, þá er okkur engu síður vel
Ijóst, að borið saman við aðra
menn, varð honum framúrskar-
andi vel til grasa í heiðinni, að
teigurinn, sem hann sló á eng-
inu, er ótrúlega margar dag-
sláttur, og hluturinn, sem hann
fékk í róðrinum, á borð hjinda
heilli þjóð.
- 'l' 'jí
Guðmundur Friðjónsson var
bóndi, sem ól úpp mörg börn,
og sló þannig — þó eigi væri á
annað litið — miklu meira en
meðal brýnu:
Hann hafði svo mikinn áhuga
fyrir búskaparmálum, að ein-
hverntíma sagði einhver, að
|'„undarlegt væri að hann skyldi
geta verið skáld Ííka“. — Það er
að vísu ekki undarlegt að bóndi
sé skáld. Mörg hin daglegu
störf bóndans eru skáldiðja,
draumgjafar «g yrkisefni. Hitt
er merkilegt, að annríkur bóndi
skuli verða jafn stórvirkur and-
ans maður og Guðmundur var.
Til þess þarf afar sterka köllun
og mikið erfiði..
í því eiga þeir íslenzku metin
Guðmundur og Stephan G.
Stephánsson.
Ekki er ólíklegt talið, að hann
hafi verið mælskasti ræðumað-
ur landsins, þegar hann var upp
á sitt hið bezta:
„Átti orðfimi á við tvo“ og
„Eldbröndum skjóta þorði“.
Var umdeildur. Bæði kviðið
fyrir og hlakkað til þess, er hann
kynni að segja, og þótti sjálf-
sagður ræðumaður alls staðar í
héraði, þegar mikið skyldi við
hafa. Ég held að hans marg-
viðurkennda málfar hafi allra
bezt notið sín í ræðu — einkum
tækifærisræðu. Hinn mikli mál-
fákur hans neytti kostanna —
skeiðsins — á ófyrirséðum ó-
jöfnum efnis tækifærisræðunn-
ar, eins og Grímur Thomsen
segir í kvæðinu Skúlaskeið, að
Sörli hafi gert á hrauni Kalda-
dals.
* * _ *
Hver var hin virðulega lífs-
skoðun Guðmundar Friðjóns-
sonar í innsta eðli? Hvert
stefndi köllun hans sem skálds?
Svör við þessum spurningum
í stutt máli má segja að komi
fram í því, sem hann segir í
einu kvæða sinna:
Þúsund ára blys i Háva-höllu
hafa skinið, lýst í norðui'-ætt.
Betur skyldi um bjarma þennan frætt
blindað pannkyn, það sé fyrii' öllu.
Norrænu er kært og sæla og sómi
sig að týgja í erindi svo brýnt.
Heilum öldum hefir mannkyn týnt,
hefna skyldi þess í góðu tó'mi.
með léttan sk.ut.
Stilltu þig, son minn,
stillið grátinn,. dætur!
strengharpa mín þó laskist. —
Góðar nætur!
Norræna lifir einn þó undan beri
útskagamann, sem langan barning reri.
Öldurnar vaka, — yrkja ljóð á skeri.
Erindi þetta- sýnir margt í
senn, ef gaumgæft er: Karl-
mannlega ró, orðsnilli, líkinga-
gnótt, áhugaefni skáldsins í bún-
Eg var unglingur, þegar ég
heyrði Guðmund Friðjónsson
fyrst flytja fyrirlestur. Fyrirlest-
urinn flutti hann blaðalaust. Ég
fæ jafnan síðan hrifningar-
straum niður hnakkann, þegar
ég minnist mælsku hans eins og
hún orkaði á mig þá. Hvílík
kraftmælska og kjarnyrði! Aldr-
ei seitl eða vætl, heldur stríðir
strengir og hrynjandi fossar!
byggt. Hver myndi t. d. telja
Björn Ólafsson vel fallin til að
framkvæma eignaaukaskattslög,
þó þau hefðu verið samþykkt?
Þegar kommúpistar skammast
yfir skattasvikunum, sem allir
vita, að gerð eru í ríkum mæli,
geta þeir ekki heldur kennt öðr-
um um þetta spillingarástand en
sjálfum' sér. Þeir hindruðu
myndun framsækinnar stjórnar,
sem hefði tekið þetta mál föst-
um tökum. Og þegar Einar Ol-
geirsson froðufellir af hneyksl-
un út af því, að ekki skuli vera
búið að gera ráðstafanir til að
fá 200 nýja vélbáta og 20 nýja
togara eða útvega erlenda mark-
aði, getur hann ekki beint
hneykslun sinni annað en til
sjálfs sin og stallbræðra sinna.
Þeir hindruðu myndun stjórn-
ar, sem hefði unnið að þessu.
Kommúnistar hafa þó ekki
aðeins látið sér nægja að hindra
slíka stjórnarmyndun, heldur
hafa þeir gert ósvífnustu árásir
á atvinnuveg og félög bænda og
hafa á þann og annan hátt
reynt að kveikja sem mögnuð-
ust illindi milli bænda og verka-
lýðs. Á sama tíma hafa þeir tek-
ið upp samvinnu við þau öfl
Sjálfstæðisflokksins, sem eru
líklegust til fjandskapar við
bændur, Reykjavíkurdeild í-
haldsins. Sú samvinna er nú svo
innileg, að aldrei sést styggðar-
yrði í Þjóðviljanum um forráða-
menn Sjálfstæðisflokksins. Eft-
ir skrifum Þjóðviljans að dæma
er nú ekkert íhald til 1 landinu
nema Vísisklíkan, a. m. k. ekki
í Sjálfstæðisflokknum! Kveld-
úlfur og Bjarni Ben. eru að
verða brjóstvörn frjálslyndisins
og framfaranna í landinu, ásamt
vitanlega kommúnistaflokknum!
Frá sjónarmiði hreinræktaðra
kommúnista eru slík vinnubrögð
næsta eðlileg. Takmark þeirra
er að hafa samstarf við helztu
stórgróðaöflin um að ekkert sé
jjert til umbóta og allt lendi í
sem mestu öngþveiti. Eftir því,
sem öngþveitið verður meira,
aukast vaxtarmöguleikar komm-
únismans. Én hinir mörgu, ó-
breyttu kjósendur, sem fylgja
kommúnistum að málum, vilja
ekki slíka rás atburðanna. Þess
vegna reyna forkólfar kommún-
ista að varpa ryki í augu þeirra,
einkum þegar kosningar nálgast,
og þá er jafnan flaggað með
nauðsyn frjálslyndrar, framsæk-
innar stjórnar. 'Forsprakkar
kommúnista munu í þeim við-
ræðum flokkanna, sem fyrir
höndum eru, fá enn einu sinni
tækifæri til að sýna það í verki,
hver hin raunverulega afstaða
þeirra er og eftir þá niðurstöðu
ætti enginn að þujfa að villast
á þeim í næsta sinn við kjör-
borðið. Þ. Þ.
Haga skyldi hefndum svo að veita
húmsins veldi, þar sem ríkir nótt:
Ijós úr noröri, vizlcu, viljaþrótt,
von, er Gimlisala kýs að leita.
Lífsskoðun lians og köllun
voru aldrei ósamþykkar. Þess
vegna kom hann svo miklu í
verk. Öll hans beztu skáldverk
í bundnu máli og óbundnu eru
„ljós úr norðri“. Hann herjaði
á „húmsins veldi“ með þessu
ljósi í göfugri von og leit að
Gimlisölum þeim, er Edda #tal-
ar um sem fegursta allra sala,
og segir að byggi „góðir menn
og réttlátir of allar aldir“. Eng-
inn getur sagt um það, hve
miklu myrkri hann kann að hafa
eytt í Þingeyjarþingi og landinu
öllu. Áhrifin frá kyndlum þjóð-
skáldanna verða naumast greind
frá ljósi því, er með fólkinu
býr, því að áhrifin verða ein-
mitt að bírtu í blysum.fólksins.
í samræmi við hinn norræna
anda tignaði Guðmundur Frið-
jónsson i skáldskap sínum
„vizku, viljaþrótt" og hetjudug.
Mörg' erfiljóð hans eru snildar-
legir lofsöngvar þessara mann-
kosta. Samúð hans með smæl-
ingjum var líka sterk. Ef mað-
ur skilur á fullkominn hátt gildi
mikils máttar — eins og Guð-
mundur gerði — þá finnur hann
einnig til með þeim máttarlitla
og gerist brjóstvörn hans. — Það
er líka norrænt. Samúð Guð-
mundar með dýrunum er á viss-
an hátt af sama togá, — auk
þess að þar kemur til greina til-
finning bóndans, sem er góður
fóstri húsdýranna — og fegurð-
arskyn þess, sem lifir og hrærist
með náttúrunni.
Hver getur gleymt sögunni af
Geira húsmanni?
Hver man ekki ævilangt ásak-
anir skáldsins fyrir eggjarán og
dráp ungamóður?
Hverjum finnst ekki til um
glæsibraginn og fegurðina í lýs-
ingunni á flugi helsingjans:
Laus við svima flýgur frjáls
fugl með hvimi skyggnu
þó að brimi um brjóst og háls
bláa himinlygnu.
Náttúran var mikill áhrifa-
valdur hans allar árstíðir.
Fá íslenzk skáld standa hon-
um jafnfætis, hvað þá framar, í
því að lýsa veðraham hausts og
vetrar, þegar:
„Brimtónar háir- berast inn til sveita,
brotsjór við öldu dansar
kringum naust"
eða í því að meta:
„Sólmánaðar sunnangöngu
sumardýrð og næturfriðinn“.
Þingeyingar eiga margar
myndir af héraði sínu í ritverk-
um hans. Sérstæðar myndir, sem
engir aðrir taka — eða sýna.
Litir málsins í myndum þessum
eru þannig, að enginn villist á
hver höfundurinn er.
Sumir menn eru ágætir af því
að þeir líkjast öðrum.
Meira er þó að vera ágætur og
þurfa engum að líkjast.
Þannig var Guðmundur Frið-
jónsson.
* * *
„Norræna lifir einn þó undan beri
útskagamann, sem langan barning reri.
Öldurnar vaka, — yrkja ljóð á skeri.“
Víst mun norrænan lifa, þótt
dauðinn beri undan hennar
dygga son, Guðmund á Sandi.
Dauðinn ber hann heldur ekki
undan, nema að nokkru leyti.
Andi þessa, að mestu sjálf-
menntaða „útskagamanns", sem
náði svo langt í sæför sinni að
verða stórskáld, — hann lifir
áfram með þjóðinni og þjónar
norrænunni og eflir líf hennar.
Málið, sem hann talaði og rit-
aði, verður ,,hreystilind“ íslenzk-
unnar á ókomnúm tímum.
Mörg orð, sem hann skóp, lifa
meðan íslenzk tunga er töluð,
svo sem orðin: éilífðarmál og
mátterni, sem hann er höf. að.
Hann bar úr Háva-höllu norð-
ursins inn í bókmenntir og hug-
arheima þjóðarinnar blys, sem
lengi munu lýsa.
Með kvæðum sínum um „Ekkj-
una við ána“ og „Bréf til vinar
míns“ — svo tvö dæmi séu að-
eins nefnd — mótaði hann við
hitann og birtuna frá „ljósinu
úr norðri“ gullmyntir, sem eng-
inn mun reyna að umsteypa, en
halda munu gildi sínu í andleg-
um viðskiptum íslendinga um
aldir — og teljast þeim til
sannra auðæfa.
* * *
Guðmundur Friðjónsson var
ljóss óg lífs vinur. Hann trúði
á kosti íslands og bar skálda
mest fyrir brjósti hagsæld lands
og lýðs. Hann var hinn mesti
áhugamaður um ævintýri gró-
andans í lundu og á landi og
sæ. Ég hugsa mér að á sumar-
degi eins og þessum mundi hann
vilja, um leið og hann er borinn
til moldar, segja við ykkur, það,
sem hann sagði í síðustu ljóða-
bók sinni:
Vorum landslýði
Ijómar dalprýði:
geisla gullsmíði
á gras og víði.
Ilm angandi
elur gróandi.
Syngur á sandi
sævarguðs andi.
Þessi þjóðkvæði
og Þórólfs landgæði
ókeypis enn
geta öðlast menn.
Opnið augu skýr.i
lifið ævintýr,
Ijóss og lífs-vinir!
í sama anda vil ég mæla til
hans:
„Þingeyingur, langt og lengi
ljómar af þínum skörungdómi."
Þökk sé þér. Vertu sæll, ljóss
og lífs-vinur.
Karl Kristjánsson.
Nokkur æviatriði Guðmundar.
Guðmundur Friðjónsson var
hinum bláu sundum.
Þar sem látur, vík og ver
vorið lífi gleður, —
ásar, móar, eyjar, sker, —
allt af söngvum kveður.
Þar sem urta kjassar kóp
kría af hreiðri flýgur,
œður kallar ungahóp,
áíla lambið sýgur.
Þarna syngja sœr og lahd
saman marga drápu.
Efra fjalla^blámans band
bryddir grœna kápu.
Þarna minja-skartið skín
skœrt frá liðnum árum.
Þar fékk œttin þín og min
þrótt úr mold og bárum.
Þó oss örlög flesta frá
feðra slóðum togi,
hugann dregur hulin þrá
heim að gamla Vogi.
Þú mátt stiga á fák og fley,
fljúga um víða geima, —
hvert sem ferðu áttu ei
annars staðar heima.
Þar hófst kyn vort öld af öld
og á sér helga dóma.
Haltu fram á hinsta kvöld
hreysti þess og sóma.
BJARNI ÁSGEIRSSON.
Til skýringar skal þess getið, að þeir
Bjarni Ásgeirsson og Helgi Árnason
eru systrasynir, en móðurætt þeirra
hefir búið að Vogi á Mýrum óslitið í
fullar tvær aldir og situr þar nú sjötti
ættleggurinn. Fjórir fyrstu ábúend-
ur ættarinnar hétu allir Helgi, og var
Helgi sá, sem var þriðji í röðinni,
fyrsti þingmaður Mýramanna eftir
endurreisnina og þjóðfundarmaður
1851. — Vísur þessar sendi Bjarni
Helga frænda sínum á sextugsafmæJi
hans 6. júní síðastl/
fæddur að Sílalæk í Aðaldal 24.
október 1869. Foreldrar hans
voru: Friðjón Jónsson frá
Hafralæk, Jónssonar bónda á
Hólmavaði, Magnússonar; kona
Friðjóns var Sigurbjörg Guð-
mundsdóttir bónda á Sílalæk,
Stefánssonar bónda s. st., Ind-
riðasonar bónda s. st. Árið 1873
fluttust þau Friðjón og Sigur-
björg að Sandi, en þar andaðist
hún árið eftir. Haustið 1891 fór
Guðmundur í Möðruvallaskóla;
útskrifaðist vorið 1893. _
Alsystkini Guðmundar eru r
Sigurjón skáld á Laugum og
Hólmfríður s. st. Hálfsystkini:
Erlingur kaupfélagssíjóri á Ak-
ureyri, Halldór ritstjóri á Akur-
eyri, Þórunn, dáin (kona Jóns
Jónatanssonar járnsmiðs á Ak-
ureyrij, Sigriður húsfrú á Síla-
læk og Áslaug í Rvík.
, Guðmundur kvæntist 1899
Guðrúnu Oddsdóttur, bróður-
og fósturdóttur Baldvins Sig-
urðssonar í Garði í Aðaldal.
Börn þeirra: Bjartmar, hrepp-
stjóri á Sandi, Þorgnýr, kennari
í Aðaldal, Þóroddur, kennari á
Eiðum, Völundur, dáinn 8. marz
1930, Baldur, bóndi á Sandi,
Heiðrekur, verzlunarmaður á
Akureyri, Valtýr, heima á Sandi,.
Snær, dó á 1. ári, Hermóður,
bóndi í Nesi, Aðaldal, Sigur-
björg, gift kona á Sandi, Sólveig,
ógift heima, Friðjón, heima.
Árið 1898 kojn út fyrsta bók
Guðmundar: „Einir“, smásögur;
síðan 10 sögubækur, 9 smá-
sagnasöfn og ein lengri saga,
„Ólöf í Ási“; 5 ljóðasöfn og 4
smærri bækur (ritgerðir og er-
indi).
Guðmundur átti alla ævi, eftir
að foreldrar hans fluttu frá Síla-
læk, heima á Sandi. Ferðaðist
aldrei til útlanda, en oft til
Reykjavíkur og víða um land.
Vinnið ötúllega. tyrir
Ttntann.