Tíminn - 09.01.1945, Blaðsíða 3

2. blað
M, þriðjndagiiin 9. Jan. 1945
3
PALL ZÓPHONÍASSON
Mjólknrlöggjöfin tiu ára
I. I sér félagsskap. Mjólkurbandalag
Þróunin í búskapnum á fyrsta Suðurlands var stofnað. Ýmsar
þriðjungi aldarinnar (og þó sér-
staklega siðasta áratug hans)
leiddi til þess, að nautgripum
fjölgaði og mjólkurframleiðslan
óx. Mest varð kúafjölgunin í
næsta nágrenni Reykjavíkur,
svo og í Árnessýslu, og studdu
áveitufyrirtækin þar mjög að
kúafjölguninni.
Samtímis því sem kúnum
fjölgaði, stækkaði Reykjavík.
Þangað safnaðist svo til öll
fólksfjölgunin sem varð í land-
inu, og við það skapaðist þar
markaður fyrir meiri mjólk og
mjólkurafurðir en áður var, með
an fólkið var færra. Reykjavík
hafði verið í mjólkursvelti, og til
eru nú fulltíða menn í Reykja-
vík, þar upp aldir, sem aldrei
sáu nýmjólk á heimilum foreldra
sinna, þegar þeir voru að alast
upp.
Mjólkurbúin voru stofnuð til
þess að koma mjólkinni, og þó
sérstaklega mjólkuraukanum, í
seljanlegar afurðir. Vegakerfið
frá höfuðstaðnum náði með ári
hverju lengra og lengra út um
sveitirnar, og um leið fjölgaði
þeim bændum, sem gátu komlð
mjólk daglega til mjólkurbú-
anna. Við þétta breyttist við-
horf mjólkurmálanna í Reykja-
vík. Meðan ekki var hægt að
koma þangað mjólk, nema frá
litlu takmörkuðu svæði, var
ónóg mjólk í bænum til þess að
fullnægja eftirspurninni, enda
sjaldnast mögulegt að ná í
mjólk, hvernig sem að var farið,
úr því að kom fram yfir hádegi
dag hvern. Meðan svona stóð,
gat Mjólkurfélag Reykjavíkur,
sem hafði komið sér upp góðri
mjólkurstöð, miðað við aðstæð
ur þá, nokkurnveginn skipulagt
söluna í bænum. En þegar
mjólkurmagnið, sem að barst,
óx, varð Mjólkurfélaginu um
megn að skipuleggja söluna, og
bar margt til þess. Búin austan
fjalls og í Borgarfirði þurftu nú
líka að koma sinni mjólk í verð,
og þar sem nýmjólkurverðið var
til muna hærra en hægt var að
fá fyrir mjólkina með því að
vinna úr henni afurðir, kepptu
þau við Mjólkurfélagið um ný-
mjólkursöluna.
En mjólkurbúin voru ekki ein
um þá samkeppni. Einstaka
bændur töldu sig of stóra til
þess að vera í Mjólkurfélaginu
eða mjólkurbúunum, og seldu
sína mjólk utan við þau, og
sumum þeirra reið mikið á að
koma henni út sem nýmjólk,
því þeir höfðu enga aðstöðu til
að vinna úr henni fyrsta flokks
vörur. Og enn voru Reykvíking
ar, sem gerðu sér það að at
vinnu að reka mjólkurbúðir og
kaupa mjólk í þær úti í sveit-
inni hjá bændunum, sem utan
við stóðu. Sóttu þeir oft mjólk
ina heim til þeirra. Og þegar
þeir töldu sig ekki fá nóg á
þennan hátt, fóru þeir til hinna,
sem voru í búunum, og reyndu
að kaupa mjólk af þeim, og þá
oft fyrir verð, sem var hærra en
bænclunum hafði verið greitt
mánuðinn áður, lægra en út
söluverðið, og oft lægra en end-
anlega verðið frá búinu varð.
Þessi samkeppni leiddi til
þess, að verðið, sem bændur
fengu fyrir mjólkina, lækkaði
ár frá ári, eftir því sem mjólkur-
magnið, sem á markaðinn kom
óx. Ennfremur leiddi þessi sam-
keppni til þess, að seljendur
mjólkurinnar fóru að lána
neytendum, eða þeim sem ráku
mjólkurbúðirnar, andvirði
mjólkurinnar, og töpuðust ó
smáar upphæðir vegna þessa
Allir voru í orði kveðnu sam
mála um, að ástand það í mjólk-
urmálunum, sem nú hefir verið
lýst, væri óþolandi og þyrfti að
breytast. Var það hvernig úr
skyldi bætt, stöðugt og umdeilt
umræðuefni kringum og upp úr
1930.
II.
Til þess að reyna að ráða bót
á ólaginu, sem allir viðurkenndu
að væri á mjólkursölunni í
Reykjavík, reyndu mjólkurbúin
er störfuðu á svæðinu kringum
Reykjavík, og gátu sent þangað
mjólk daglega, að mynda með
tilraunir gerði Mjólkurbanda-
lagið, til þess að reyna að koma
sér félagsskap. Mjólkurbandalag
lagi á mjólkursöluna, og fyrir-
byggja að mjólkurverðið lækk-
aði stöðugt, en þær náðu ekki
tilgangi sínum, nema að litlu
leyti. Verð það sem bændur
fengu fyrir mjólkina hélt áfram
að lækka eftir því.sem mjólkur-
magnið óx, eins og sést á töfl-
unni hér á eftir:
Árið Innvegið Verð til Útsöluverð
mjólkur- bænda í Reykjavík
magn í kg. aur. pr. 1. aur. pr. 1.
1930 3.616.749 26.153 44
1931 4.613.998 23.003 44
1932 5.476.631 21.454 44 til 15/11 síðan 40
1933 5.631.972 18. 614 40
í sambandi við þetta verð, er
Dess að geta, að Mjólkurfélag
Reykjavíkur lét mjólkina aldrei
bera skrifstofukostnað, heldur
tók það hann af öðrum rekstri
óg var því mjólkurverð þess of
hátt. Hér er talið útborgað
mjólkurverð til bænda að meðal-
tali á öllu svæðinu, er seldi
mjólkurafurðir til Reykjavíkur.
Að tilhlutun Mjólkurbanda-
lagsins var árið 1932 fltftt á Al-
jingi frumvarp til mjólkurlaga.
Þar var reynt að gera þeim ó-
hægra um vik, er stóðu utan við
bandalagið, og var með því ætl-
ast til að þeir gengu í það. En
Dessi tilraun til að fá' þá inn í
bandalagið mistókst, því frum-
varpið náði ekki samþykki Al-
Dingis.
En árið 1933, tók þingmaður
Gullbringu og Kjósarsýslu, Ólaf-
ur Thors, málið upp aftur, og
flutti frumvarp til mjólkurlaga.
Aðalákvæði þess voru þau, að
enginn mætti selja ógeril-
sneydda mjólk í Reykjavík,
nema Korpúlfsstaðabóndinn og
Deir, sem»ættu heima á bæjar-
landinu. Ennfr. að enginn mætti
sélja mjólk til Rvíkur, sem ætti
heima lengra frá bænum en 130
kílómetra, og að leggja skyldi
gjald á alla þá, er seldu nýmjólk
í bæinn, er næmi 5% af verði
hennar, og skyldi verja því til að
verðbæta þá mjólk, er til bú-
anna kæmi, og unnið væri úr
afurðir. Um þetta frumvarp urðu
miklar umræður á Alþingi, og
enduffu þær meff því aff geril-
sneyffingarákvæffi frumvarpsins
var samþykkt, en annaff ekki
Ríkisstjórnin lét frumvarpið
aldrei koma til framkvæmda, og
Dví varð sú endurbót, sem fólst
í því ekki að gagni fyrir mjólk-
urneytendur í Reykjavíkur í
bráð, þó í lög væri komin.
BÓKMENNTIR OG LISTIR
Leikfélag Akureyrar sýnir
í Reykjavík „Brúðuheimilið“
eitir Henrik Ibsen
ni.
Þegar eftir að ný stjórn var
mynduð, sumarið 1934, skipaði
hún nefnd til að undirbúa lög-
gjöf um afurffasöluna, og 10.
sept. voru gefin út bráffabirgffa-
lög um meffferff og sölu mjólk-
ur og rjóma o. fl., og voru þau
köiluff mjólkurlög. Þessi lög eru
enn í gildi, en hafa þó tekið
nokkrum tjreytingum. Lög þessi
hafa gert mikið og margþætt
gagn, og eru helztu ákvæði
þeirra þessi:
1. Landinu er skipt 1 verð
jöfnunarsvæði. Ákveður mjólk-
ursölunefnd skiptinguna, og
miðar þá aðallega við það, að
viðskiptasvæði mjólkurbúanna
geti verið með eðlilegum hætti
þannig að mjólkin verði flutt til
mjólkurbúanna daglega allt ár-
ið, og aftur frá þeim, daglega á
markaðsstað.
2. Þar sem aðeins er eitt
mjólkurbú á verðjöfnunarsvæð-
inu, hefir það eitt rétt til sölu
mjólkur og rjóma á svæðinu. En
þar sem búin eru fleiri, skal sala
frá þeim öllum fara fram í gegn-
um eina sölumiðstöð — samsölu
— og skal henni stjórnað af
mjólkursölunefnd nema félags-
menn mjólkurbúanna komi sér
saman um að kjósa sjálfir
stjórnina. Samsölunni í Reykja
vík var stjórnað af mjólkursölu
nefnd þar til 1943, að framleið-
endur í búunum komu sér sam-
an um að, kjósa samsölunni
stjórn sjálfir.
Leyfa má einstaklingum bú-
Línurit þetta sýnir aukníngu mjólkurmagnsins hjá mjólkurbúum á svœSi
Mjólkursamsölunnar árin 1930—1943. Neyzlumjólkin er sýnd meö hvítum
lít, en vinnslumjólkin me8 svörtum. Sýnir línuritið þaS næsta glöggt, hve
mikíl aukning hejir orSlS á mjólkurmagnlnu fyrir tilverknað mjólkurlaganna
settum á bæjarlandinu ef þeir
uppfylla ákveðin hreinlætis- og-
heilbrigðisskilyrði, að selja óger-
ilsneydda mjólk beint til neyt-
enda.
3. Verðjöfnunargjald var lagt
alla neyzlumjólk, og átti að
verja því til að verðbæta
vinnslumjólkina. Fyrst var .verð-
öfnunargjaldið 5% af verði
neyzlumjólkurinnar, en síðan
var það hækkað í 8%. Sú verð-
; öfnun, er með þessu fékkstr
reyndist hvergi nærri nóg til
aess, að vinnslumjólkin kæmist
svipað verð og neyzlumjólkin,
og var þá lögunum breytt, 1937,
og ákveðið að borga skyldi jafn-
góða mjólk sama verði á sölu-
stað, hvert sem hún færi I
vinnslu eða væri seld sem
neyzlumjólk. Verðjöfnunin er
síðan framkvæmd þannig, að
búunum er reiknað sama verð
fyrir alla mjólkina, eins og hún
væri flutt á sölustað, en frá því
er dreginn flutningur á þeim
hluta mjólkurinnar, sem fluttur
er óunninn á sölustað. Flutning-
ur vinnsluvaranna er síðan end-
urgreiddur, og skapar það mis-
muhinn til framleiðenda, eftir
Dví hve fjarri þeir búa sölustað.
4. Mjólkursölunefnd er skipuð
eftir lögunum, og hefir hún
mjög víðtækt verksvið, heimild
til að gera ráðstafanir til að
draga úr kostnaði við söluna
eftir því sem henni þykir við
eiga, skipta sér af rekstri bú-
anna, ákveða hvaða vörur og hve
miklar hvert bú býr til o. s. frv.
5 .Mjólkurverðlagsnefndir voru
skipaðar, hver fyrir sitt verð-
jöfnunarsvæði, og ákveða þær
útsöluverð á mjólk og mjólkur-
vörum á svæðinu. f þessum
nefndum er ætlast til að neyt-
endur eigi tvo fulltrúa og fram-
leiðendur aðra tvo, en oddamað-
ur sé skipaður af ríkisstjórn-
inni.
Eftir mj ólkursölulögunum hafa
ekki enn myndast nema tvö
verðjöfnunarsvæði.annað kring-
um Reykjavík og Hafnarfjörð,
hitt kringum Akureyri. En þar
sem síðar í þessari grein verð-
ur rætt um gagn það, sem orð-
ið hefir af lögunum, er átt við
það, og það hefir orðið á verð-
jöfnunarsvæði Reykjavikur og
Hafnarfjarðar. Með mjólkur-
neytendum er átt við íbúa þess-
ara bæja, og með mjólkurfram-
leiðendum við bændurnar, sem
búa milli Mýrdalssands í Vestur
Skaftafellssýslu og Staðarsveit-
ar á Snæfellsnesi, en þeir bænd-
ur geta allir komið ffá sér mjólk
daglega til mjólkurbús. Á þessu
svæði býr nú nærri því þriðji
hver bóndi á landinu, og þeir
eiga fullkomlega helminginn af
öllum kúm landslns. Það hefir
því þýðingu fyrir marga.hvern-
ið skipulag mjólkurmálanna fer
úr hendi.
IV.
Eftir aff samsalan tók til
starfa fengu neytendur betri
mjólk en áffur. Þá komust fyrst
i framkvæmd ákvæði hinna
fyrstu mjólkurlaga, um að alla
mjólk skyldi gerilsneyða. Und-
anþága var veitt mönnum bú-
settum á bæjarlandinu, en þá
þurftu þeir að fullnægja þeim
kröfum, er mjólkursölunefnd, í
samráði við heilbrigðisnefnd
bæjarins, setti um hreinlæti i
fjósunum og heilbrigðisástand
þeirra er við mjólkina unnu.
Varð að breyta mörgum fjósum,
til þess að mögulegt væri að
koma því hreinlæti *við, er kraf
izt var, og orkar það ekki tví
mælis, að með þessu var stigið
stói’t spor fram á við i heil-
brigðismálum.
Þegar eftir að mjólkUrsölu-
nefnd og mjólkurverðlagsnefnd
voru skipaðar, var hvorttveggja
gert samtímis, útsöluverff mjólk-
innar f bænum lækkaff um tvo
aura pr. lítra, og sölulaunin,
sem greidd voru fyrir aff selja
mjólkina í búffunum lækkaff úr
8 aurum í 4 aura á hvern lítra.
(Framhald á 6. siðu)
Leikfélag Reykjavíkur hefir
nokkrum sinnum ferðast um
landið og sýnt leiki sína. Það
hefir með þessu unnið þarft
verk, glætt áhuga almennings
fyrlr leiklist með flutningi
snilldarverka stórskáldanna. Það
hefir oft farið til Akureyrar og
sýnt þar, og síðast sumarið
1943, sýndi þar þá „Orðið“ eftir
danska prestinn og þjóðhetj-
una, Kaj Munk.
Leikfélag Reykjavíkur hefir
boðið Leikfélagi Akureyrar að
sýna hér I Reykjavík „Brúðu-
heimilið“ eftir Ibsen. Þrátt fyrir
það, að Leikfélag Akureyrar hef-
ir i langan tíma haft hug á að
heimsækja Reykvíkinga, hefir
ekki getað orðið af þvi fyrr en
nú, ýmissa orsaka vegna. Það
hefir nú tekið boði Leikfélags
Reykjavíkur og mun leikflokkur
þess koma hingað til bæjarins
um miðjan þennan mánuð og
fyrsta sýningin á Brúðuheimil-
inu hér er ráðgerð 29. þ. m. Alls
munu fimm sýningar. verða
haldnar.
Þetta er í fyrsta skiptl, er leik-
félagið býður leikflokki utan af
landi til sýninga í Reykjavík.
Hér er á ferðinni eitt mesta
snilldarverk norrænnar leikrita-
gerðar, eftir hinn heimskunna
norska lelkrltahöfund, Henrik
Ibsen. Frú Gerd Grieg hefir leið-
beint Lelkfélagi Akureyrar og
stjórnað undirbúningi að sýn-
ingu þessa leikrits fyrir norðan
og mun hún eínnig verða hér í
fylgd leikflokksins og hafa á
hendl leikstjórn eins og þegar
leikið var á Akureyri.
í viðtali, sem blaðið Dagur á
Akureyri átti nýlega við frúna,
farast - henni þannig orð um
sýningu Akureyringa á leikrit-
inu:
„Um ykkar norðlenzku leikara
vll ég segja, að þeir búa yfir
mjög miklum hæfileikum.
Frammistaða þeirra í „Brúðu-
heimilinu“ var aðdáunarverð,
þegar tekið er tillit til hins
stutta æfingatíma.....Það vill
svo vel til, að hér eru ýmsir
menn, sem hafa séð „Brúðu-
heimilið“ á leiksviði erlendis, og
þeir hafa lokið upp einum rómi
um það, að sýningarnar hér
standist á margan hátt sam-
jöfnuðinn. Ég er sannfærð um,
að með þeim leikurum sem völ
er á hér 1 bænum, mætti fá
glæsilegan árangur í leikstarf-
semi, og vonandi verður sú
raunin á komandi árum“.
Gerd Grieg
Á Akureyri hefir „Brúðuheim-
ilið“ verið sýnt 10 sinunm við
mikla hrifningu áhorfenda.
Búningana koma lelkararnlr
með að norðan, en Leikfélag
Reykjavíkur leggur til leik-
tjöldin.
Leikararnir munu verða alllr
þeir sömu í leiknum hér og þeir,
sem léku á Akureyri, að undan-
teknum börnum úr nokkrum
smáhlutverkum. Frú Alda Möll-
er, sem lék með félaginu fyrir
norðan, er komin hingað, en þeir
leikarar, sem væntanlegir eru að
norðan, eru þessir:
Stefán Jónsson, sem leikur
Helmer, Júlíus Oddsson, sem
leikur Rank lækni, Jónína Þor-
steinsdóttir, sem leikur frú
Linde, Hólmgeir Pálmason, sem
leikur Krogstad málaflutnings-
mann, Freyja Antonsdóttir, sem
leikur Önnu Mariu barnfóstr-
una og Anna Snorradóttir, sem
leikur stofuþernu.
Reykvíkingar fá hér einstakt
tækifæri til að kynnast einu af
snilldarverkum Ibsens og um
leið leiklist Akureyringa. Enda
verða þessar sýningar vafalaust
eftirsóttar og geta færri séð en
vilja.
Þetta verður fimmta leikritið,
sem frú Gerd annast leikstjórn á
hér í bænum. Hún hefir áður
annazt leikstjórn á fjórum leik-
ritum hér og leikið sjálf í tveim-
ur þeirra. Þessi verk voru: Hedda
Gabler, Veizlan á Sólhaugum,
Pétur Gautur, Paul Lange og
Thora Parsberg. Hefir hún hlotið
hér miklar og verðskuldaðar
vinsældir fyrir leikstjórn sina og
leik, og mun það vissulega ekkl
draga úr aðsókn að Brúðuheim-
ilinu, að hún annast leikstjórn-
ina.
Jónas Guðmundsson s
Smábærínn
Þessi grein um smábæinn Aalvik í Noregi, er eftir Jónas
Guffmundsson eftirlitsmann sveitastjórnarmálefna. Hann
fór til Noregs áriff 1939, til þess aff kynna sér sveitarstjórn-
armálefni, og heimsótti m. a. Aalvik í þeirri ferff. íbúar Aal-
víkur voru þá um 1200, effa áifka margir og í stærstu kaup-
túnum hér. Aalvik mun þá hafa veriff einhver einkennileg-
asti bær á Norffurlöndum hvaff allt skipulag snerti, og í
flestu til fyrirmyndar.
Grein þessi er nýkomin út 1 „Sveitarstjórnarmálum“,
en er birt hér, nokkuff stytt, meff leyfi höfundarins.
Smábærinn Aalvik stendur
undir fjalli neðst í hlíðinni o|-
an við litla vík. Er þar ekki ó-
svipað bæjarstæði og sums stað-
ar á Austfjörðum. Bærinn er
fallegur, reglulega byggður, og
þar er mikill trjágróður, eins og
víðast I smábæjum Noregs. Þeg-
ar ég kom út úr langferðabíln-
um, sem ég fór með þangað, var
þar komlnn til að taka á móti
mér framkvæmdastjórinn fyrir
hinni miklu verksmiðju, sem
þarna er, Johannes Larsen, rösk-
legur maður, á að gizka um
fertugt. Ætlunin var, að dvelj-
ast í Aalvik mestan hluta dags-
ins — ég kom þar snemma morg-
uns — og fara með innfjarðabát
þaðan um kvöldið áleiðis til Voss.
Larsen vissi um það allt, og er
við höfðum snætt morgunverð
heima hjá honum, hóf hann að
segja mér — og síðan að sýna
mér — frá því, sem mig fýsti
að vita.
Fjallið fyrir ofan bæinn er
ekki hátt, en hliðin er allbrött.
Niður þessa hlíð féll einu sinni
allmikið vatnsfall, og var í því
mikill foss, sem nefndur var
Bjölvefossen (Bjólfsfoss?) —
Mér láðist að fá að vita heiti
fjallsins, en ekkl er ólíklegt, að
það heiti Bjölven — Bjólfurinn
— á það bendir nafn fossins,
en því nafni heitir sem kunnugt
er fjallið norðan Seyðisfjarðar-
kaupstaðar. Er það ekki ólíkt að
lögun fjallinu ofan við Aalvik;
nema hvað Bjólfurinn á Seyð-
isfirði er miklu stærra fjall. En
nú er „Bjölvefossen" horfinn, og
niður fjallshlíðina liggja margar
og stórar pípur, sem nú flytja
vatnið, sem áður steyptist þarrra
fram af hömrunum til engra
nota fyrir íbúa Aalvikur, i túr-
bínur geysimikillar rafstöðvar,
er framleiðir rafmagn fyrir hin-
ar miklu verksmiðjur, er standa
í hnapp niðri við sjóinn og eru
eign hlutafélagsins „Bjölvefoss-
en“, er aðalstöðvar hefir suður
í Oslo. Johannes Larsen er fram-
kvæmdastjóri þessa mikla fyr-
irtækis. Það var „hernaðarleynd-
armál“, hvað þar var framleitt,
en eltthvað var það i þágu hers-
ins eða hergagnaiðnaðarins, og
verksmiðjurnar og umhverfi
þeirra var hið eina, sem ég mátti
ekki ljósmynda. Eru þær þvi úr
sögunni. Engar námur eru I Aal-
vik, og allt það, sem verksmiðj-
urnar vinna úr, er aðflutt, sumt
annars staðar að úr Harðang-
ursfirði, sumt frá öðrum stöðum
i Noregi og eitthvað frá öðrum
löndum. Það var því aðeins afl
hins mikla „Bjólfsfoss," sem
skapað hefir skilyrðin fyrir til-
veru þessa litla og snotra bæj-
arfélags.
í Aalvik er aðeins einn at-
vinnurekandi, h.f. „Bjölvefoss-
en“. Hjá því vinna allir íbúarnir
í Aalvik beint eða óbeint. Við
verksmiðjurnar störfuðu um 400
karlmenn. Þeir höfðu frá 70—80
krónur á viku og tveggja vikna
frl á ári með fullu kaupi. Verk-
smiðjurnar eiga allt landið, sem
bærinn stendur á, og þær leggja
á sinn kostnað alla vegi um bæ-
inn, vatnsveitu og skolpveitu og
að sjálfsögðu allar raftaugar, og
fyrir afnot þessa greiða íbúarnir