Tíminn - 02.03.1945, Page 3

17. blað
TÍMIM, föstadagiim 2. marz 1945
3
DANÍEL ÁGÚSTÍNUSSON:
Varhugaverður tekjustoin
r
Afengísgróðmn síðastliðið ár nam um 24,4°|o af öllum tekjum ríkissjóðs.
Þetta ár er hann áætlaður 18,2°|0.
10 ára afmæli.
Þann 1. febrúar síðastliðinn
voru 10 ár liðin frá því, að Á-
fengisverzlun ríkisins hóf sölu
margra tegunda sterkra vína og
bannlögin voru að fullu afnum-
in. Hörð barátta var áður um
garð gengin milli bannmanna
og andbanninga, og lauk henni
með sigri hinna síðarnefndu
við þjóðaratkvæðagreiðslu. Deil-
urnar um bannlögin stóðu
lengi og voru harðar á köflum,
bæði í blöðum, útvarpsumræð-
um og á mannfundum. Útbreidd
blöð, eins og Morgunblaðið,
beittu sér mjög eindregið fyrir
málstað andbanninga og áfeng-
issölunni, og hefir það vafalaust
ráðið nokkru um þá stefnu, sem
tekin var.
Andbanningar sögðu, að bann-
lögin væru lífshættuleg, því að
menn neyddust til þess að
drekka ýmis konar óþverra. Þau
yrðu til þess að brugg yrði al-
mennt í landinu, og sala á-
fengra drykkja myndi ekki auka
áfengisneyzlu, heldur skapa sið-
legri meðferð áfengis. Einn
þeirra heilsaði afnámi bannlag-
anna með eftirfarandi orðum í
Morgunblaðinu 1. febrúar 1935:
„Bannmenn hafa lengi spáð því, að
eitthvert óskaplegt „brennivínsflóð"
myndi óðara steypast yfir landið og
allt verða vitlaust. Og þó hefir lítið
að þessu kveðið í hinum bannlönd-
unum.“
Höfundurinn taldi þetta hinar
mestu hrakspár, því að nú væri
einmitt hinu æskilegasta tak-
marki í áfengismálunum náð.
Það liðu ekki margar klukku-
stundir þar til áfengissalan
hafði sett greinilegan svip á
bæjarlífið, og var áfengi selt
fyrir um 40 þús. krónur fyrstu
dagana í febrúar. Þótti mörgum,
sem nú væri st^efnt í óefni, og
boðuðu áhugamenn um bind-
indi til fundar í Gamla Bíó, éf
verða mætti til þess að veita
þessum ófögnuði nokkurt við-
nám. Meðal ræðumanna var
Einar Olgeirsson. Hann taldi á-
fengisbölið vera eitt af meinum
hins borgaralega þjóðfélags,- er
aðeins myndi læknast með vexti
og áhrifum Kommúnistaflokks-
ins, eins og margar aðrar mein-
semdir, sem þjóðfélagið ætti nú
við að stríða.
„Landið græðir mest
á mcr“.
Spár bannmanna fyrir 1935
rættust fullkomlega. Ný brenni-
vínsöld, sem hefir náð hámarki
sínu nú þessi árin, hóf inn-
reið sína í landið, og enn verð-
ur ekki séð fyrir endalok henn-
ar. Almenn áfengisneyzla hefir
farið hríðvaxandi. Hún hefir
meir og meir náð til kvenna og
unglinga og orðið sterkari þátt-
ur í öllu samkvæmislífi en
þekktist fyrir tíu árum. Fjár-
hagsafkoma ríkissjóðs verður
með hverju árinu háðari áfeng-
isgróða, og er nú svo komið, að
í fjárlögum fyrir yfirstandandi
ár er gert ráð fyrir 20 miljóna
króna gróða af áfengissölunni,
og lætur nærri, að það sé fimmta
hver króna, sem ríkissjóður inn-
heimtir samkvæmt fjárlögun-
um. Það mun vafalaust síðar
þykja merkilegt til frásagnar, að
á einu hinu mesta veltiári skuli
löggjafinn ekki koma auga á
aðrar tekjuöflunarleiðir.
Þessi alvarlega staðreynd
minnir okkur á hinn öfugsnúna
aldarhátt á niðurlægingartím-
um þjóðarinnar, þegar brenni-
vínið var látið sitja í fyrirrúmi,
en nauðsynjar allar af skornum
skammti og oftast skemmdar.
í þá daga gerði Páll Ólafsson
þessa alkunnu játningu:
„Úr kaupstað þegar komið er,
kútinn minn ég tek og segi:
Landið græðir mest á mér,
mest ég drekk á nótt og degi.“
DANÍEL ÁGÚSTÍNUSSON
Ef við lítum yfir fjárlögin síð-
ustu 11 árin og athugum, hvern
þátt áfengisgróðanum er ætlað
að eiga í tekjum rikissjóðs, þá
jverður útkoman eins og eftir-
' farandi yfirlit sýnir:
i „
Tekjuáætlun
fjárlaganna
Þar af
áfengisgróðinn
1935 13,8 milj 750 þús. 5,4%
1936 15,3 — 1,2 milj 7,9%
1937 15,9 — 1,3 — 8,2%
1938 17,5 — 1,4 — 7,8%
1939 17,9 — 1,6 — 8,9%
1940 18,6 — 1,7 — 9,0%
1941 18,5 — 1,6 — 8,4%
1942 24,0 — 1,8 — 7,6%
1943 65,8 — 3,5 — 5,3%
1944 94,3 — 10,3 — 10,9%
1945 110,2 — 20,0 — 18,2%
Yfirleitt varð reynslan sú, að
fjárlögin fóru fram úr áætlun
og þá einnig áfengisgróðinn. Er
þetta einkum áberandi hin síð-
ari ár. Varð þá niðurstaðan
þessi:
Tekjur
ríkissjóðs Afengisgróðinn
1935 15,8 milj. 1,6 milj 10%
1936 16,2 — 1,6 — 9,8%
1937 18,3 — 1,9 — 10,4%
1938 19,5 — 1,9 — 9,7%
1939 19,9 — 1,8 — 9,0%
1940 27,3 — 2,7 — 10,0%
1941 50,4 — 1,9 — 3,8%
1942 86,7 — 6,1' — 7,0%
1943 109,5 — 16,7 — 15,3%
1944 115,0 — 28,0 — 24,4%
öflunarmöguleikarnir fáskrúð-
ugri þá en nú.
| Til þess að sýna, hversu sam-
vizka Mbl. var á þeim árum vak-
| andi í áfengismálunum er
freistandi að minna á ýms um-
mæli þess. Líta áreiðanlega ýms- '
; ir svo á, að nú sé full þörf á
einurð í þessum málum og kunni j
Mbl. að geta haft nokkur áhrif
á löggjafann:
5 apríl 1936:
„Þeir (þ. e. stjómin) setja á stofn
hina svívirðilegustu bruggunarstarf-
semi og selja landsfólkinu ólyfjan,
sem nefnd er réttilega „svartidauði".
5. maí 1937:
„Það er bersýnilegt, að ríkisstjórn-
in hefir það eitt í huga i sambandi
við áfengismálin, að ná sem mestu
inn í ríkissjóðinn, til þess að geta
haldið áfram að eyða og sóa. Hitt læt-
ur hún sig engu skipta, þótt hún auki
vandræði bæjarfélaganna með atferli
sínu.“
2. október 1938
segir blaðið, að „fjármálaráðherr-
ann - og það fólk, sem honum fylgir
að málum, sjái engin ráð til tekju-
öflunar nema að auka innflutning á
tóbaki og brennivíni ... Það þarf
brjóstheila menn til þess að halda
um stjórnartaumana á íslandi á þenn-
an hátt.“
Þá var það mjög algengt, að
Mbl. kallaði stjórnina „svarta-
dauðastjórn“ og ýmsum þvílík-
um nöfnum og eitt sinn kom þao
með þá frumlegu tillögu, að
hætt yrði að segja „skál“ við
drykkju, heldur skyldi sagt „einn
fyrir Eystein". En óvægar árásir
út af þessum málum á Eystein
Jónsson, þáverandi fjármálaö
ráðherra, voru daglegt brauö.
Þetta var á dögum hinnar „sið-
legu“ stjórnarandstöðu!!
Siðan 1939 hefir Sjálístæðis-
flokkurinn lengst af borið á-
byrgð á fjármálastjórninni.
Hann hefir ekki ennþá tekið
ummæli Mbl. til greina, heldur
tekið fúslega við hverri krónu,
sem frá þessari verzlun hefir
komið. Sú breyting hefir þó orð-
ið áj að Mbl. er löngu hætt að
vara við áfengisgróðanum, og
hann er ekki lengur nein
hneykslunarhella fyrir blaðið,
Þeir eru því margir, sem nú
geta tekið undir með Páli Ól-
afssyni.
Árin 1941 og 1942 var tekin
upp skömmtun á áfengi. Var það
meðal annars gert til þess að
forðast vandræði í sambúðinni
við hið fjölmenna setulið. Kem-
ur þetta mjög greinilega í ljós
á framangreindu yfirliti.
Öllum hugsandi mönnum
hlýtur að blöskra, er þeir íhuga,
hversu ríkissjóður er nú orðinn
háður áfengisgróðanum, og
hversu gífurlega hann hefir
vaxið síðustu árin. En þó hefir
undarlega þögn ríkt um þetta
mál að undanförnu. Það er eins
og slíkt hneyksli vekji furðu litla
athygli, að fjórða eða fimmta
hver króna, sem ríkissjóður inn-
heimtir, séu tekjur af brenni-
vínssölu, og að sú stjórn, sem
hefir fleiri tekjuöflunarmögu-
leika en nokkur stjórn hefir áð-
ur haft, skuli byggja tekjuöflun
sína að 18,2^ af hundraði á
brennivinsgróða árið 1945.
Aðvörim Morgun*
blaðsins.
Margir munu minnast þess
frá árunum fyrir stríðið, að
Morgunblaðið lét áfengismálin
nokkuð til sín taka. Sama blað-
ið, sem veitti andbanningunum
mest brautargengi, átti aldrei
nógu þung orð í garð stjórnar-
innar fyrir áfengisgróðann. Var
hann þó smámunir hjá því, sem
nú er orðið, eins og yfirlitið að
framan ber með sér og tekju-
enda þótt hann hafi margfald-
azt frá árunum fyrir stríðið. Nú
munu margir spyrja: Hversu
lengi ætla aðstandendur Mbl. og
kommúnistar, sem ætluðu að j
bæta þetta mein fyrir 10 árum, |
er nú hafa tekið höndum sam-
an um stjórn, að byggja tekjur
ríkissjóðs að 18,2 af hundraði
á brénnivínssölu? Og fullyrða þó
margir, að gróðinn verði mun
meiri.
Ilvorí er viðnámið?
Hvert sem viðhorf einstakra
manna og flokka hefir verið til
áfengismálanna, verður ekki hjá
því komizt að kveðja alla til um-
hugsunar um nýjar leiðir og
’hverfa frá þeirri smán, að af-
koma þjóðarbúsins skuli byggj-
ast að verulegu leyti á því, að
þegnarnir drekki sem mest. Slíkt
getur ekki staðið til lengdar.
Margir hafa treyst þvi, að
aukin menning þjóðarinnar
myndi draga úr áfengisneyzl-
unni og hægt væri með öflugri
bindindisstarfsemi, og þá sér í
lagi fræðslu um skaðsemi áfeng-
is, að sporna mjög gegn áfeng-
isnautninni. Styrkur til bindind-
isstarfsemi, og þá einkum Good-
templara, hefir verið aukinn
talsvert, samhliða því sem á-
fengisgróðinn jókst. Lítur helzt
út fyrir, að það sé gert í frið-
þægingarskyni, því að árang-
ur bindindisstarfseminnar er
hverfandi hjá þeirri tortímingu,
sem áfengið gerir, þótt telja
megi að hann sé nokkur.
Við sjáúm þess mörg dæmi,
að áfengisdýrkunin vex með
aukinni menningu, og þeir falla
tíðast fram og tilbiðja Bakkus,
sem bezt ættu að þekkja her-
brögð hans. Hinir svonefndu
menntamenn eru engir eftir-
bátar annarra í drykkjutízk-
unni. Háskólastúdentar standa
til dæmis ekki framar öðrum
námsmönnum að bindindissemi
og þannig mætti lengi halda á-
fram.
„Heilbrigt líf“, heitir rit, sem
læknar standa að, og kvað hafa
það hlutverk að kenna almenn-
ingi heilsuvernd. Þar segir ný-
(Framhald. á 6. síðu)
Eitt sumar á sjjó.
Fimmta bók Sigurðar Helga-
sonar, Hafið bláa, kom út í
vetur. Hinar eldri bækur hans
eru sem kunnugt er Svipir
(1932), Ber er hver að baki
(1936), Og árin líða (1938) og
Við hin gullnu þil (1941).
Sigurður Helgason
Hafið bláa er saga fimmtán
ára Reykjavíkurdrengs eitt sum-
ar. Hann þykir einþykkur og ó-
þjáll viðskiptis, og þegar stjúp-
faðir hans ætlar að senda hann
í sveit eins og undanfarin sum-
ur, rís hann upp gegn þeirri á-
kvörðun. Hann er nefnilega
sjálfur búinn að ráða sig í lít-
inn hreyfilbát, sem á að ganga
til fiskjar frá einhverri verstöð
norðan lands. Hann er fæddur
við sjó, og sjórinn hefir lengi
heillað hann. Svo fer, að dreng-
ur hefir sitt fram. Meginefni
bókarinnar er síðan lýsing á líf-
inu í verstöðinni, bátsfélögum
drengsins og tveim skipshöfnum
öðrum, önnum þeirra og tóm-
stundum. í bokarlok kveður
drengurinn svo verstöðina og
heldur suður. í huga hans tog-
ast á ýmsar hugsanir. „Hann
ætlar að sýna þeim heima, að
hann á líka til eitt og annað
skárra en þau gera sennilega
ráð fyrir“, og hann „hugsar sér
að nota veturinn vel“ og „hlakk-
ar til sjóferðanna næsta sumar“.
Þetta er í rauninni saga um
náðargjöf starfsins og barátt-
unnar, bezta þroskameðalið,
sem til er. Norður í verstöðinni
finnur drengurinn sjálfan sig,
hlýtur viðfangsefni, sem vert er
að spreyta sig á og unnt er að
vaxa af. Þetta er því í hvívetna
sönn saga, rökrétt og öfgalaus.
í samræmi við þetta er stíll-
inn, tilgerðarlaus og sléttur,
enda hefir látleysi í stíl og frá-
sögn jafnan verið eitt af helztu
höfundareinkennum Sigurðar.
Það er ekki hægt að segja að
þessi nýja saga Sigurðar sé
stórbrotið ritverk, en hún er
mjög viðfelldin og notaleg af-
lestrar, stórviðburðir engir, en
daglegir viðburðir þeim mun
þekkari í einfaldleik sínum, og
hvergi meira í fang færzt en
höfundur ræður við. Er hann
að öllu samanlögðu vel sæmd-
ur af þessari bók, þótt Skarfa-
klettur (í Og árin líða), sé enn
bezta sagan, sem hann hefir
skrifað.
Þetta er góð unglingabók, og
drengir um fermingaraldur
munu finna þar brot af sjálfum
sér, sérstaklega þeir, sem kunn-
ugir eru lífi og störfum í smá-
þorpunum.
Hafið bláa er 240 blaðsíður að
stærð o^ kostar 25 krónur í
bandi.
Evudœtur.
Þórunn Magnúsdóttir sendi
einnig frá sér nýja bók í vetur.
Nefndist hún Evudætur, og eru
í henni átta smásögur, sem
Þórunn hefir skrifað á árunum
1935—1940 og flestar munu hafa
birzt áður í ýmsum tímaritum.
Þórunn Magnúsáóttir
Þetta er fyrsta bók hennar, er
út kemur síðan stærsta ritverki
hennar, Drauminum um Ljósa-
land, lauk. Sú saga kom út í
fFramhald á 6. síðu)
Ariiór Sigiirjónssoni
Þáttur af
Erlendi í Tungunesí
Á síðastliðnu hausti kom út bók, er nefnist „fslenzk sam-
vinnufélög hundrað ára“, eftir Arnór Sigurjónsson. Fjall-
aði hún um fyrstu verzlunarfélög bænda,sem kunnugt er að
til hafi verið stofnað hér á Iandi, og þótti í senn hin fróð-
legasta og skemmtilegasta bók. Birtist hér kafli úr henni,
þar sem segir frá skiptum hins kunna norðlenzka bónda,
Erlends Pálmasonar í Tungunesi, við kaupmannavald
þeirra tíma. Er þetta athyglisverð saga um baráttu ís-
lenzkra bænda um það bil, er samvinnuhreyfingin var að
byrja að festa hér rætur.
Ekki hefir enn tekizt að finna
heimildir um verzlunarfélög í
Húnaþingi fyrr en árið 1863.
Verið getur, að til slíks félags-
skapar hafi fyrst verið stofnað
þar í sýslu það ár, og hafi hann
þá risið á legg fyrir umræður,
er spunnizt hafa út af grein í
Norðanfara í apríl þá um vorið.
En þess er að geta, að það sýnist
helzt vera fyrir tilviljun eina,
að hann er þá kallaður fram á
opinberan vettvang, og gæti því
hafa gerzt um líkan félagsskap
einhver saga áður þar á slóðum,
þó ekki í mjög nánum tengsl-
um við þá sögu, sem hér verð-
ur rakin.
í 7.—8. tbl. Norðanfara, í ap-
ríl 1864 er svofelld smágrein:
„Vöruvöndun.
En þótt því um langan tíma
hafi verið hreyft, bæði í dönsk-
um og íslenzkum ritgerðum og
blöðum, hversu áríðandi það
hlýtur að vera fyrir báða, o:
kaupanda og seljanda, að vörur
þeirra séu sem bezt úr garði
gerðar, eigi síður að verkun en
vönduðum tilbúningi, þá mun
því trauðlega verða neitað, að
mjög svo beri út af þessu hjá
einstaka mönnum á íslandi,
einkum í fyrra tillitinu. Hér af
leiðir, að ég leyfi mér og finn
mér skylt sem verzlunarmanni
að aðvara og skora á nefndar-
bændurna Kristján Jónsson í
Stóradal og Erlend Pálmason í
Tungunesi, hinn fyrrnefnda, að
hann bjóði engum hér eftir eins
vanþurrkaða eða réttara sagt
blauta ull og mér næstliðið sum-
ar, en hinn síðartalda, að hann
geri ekki sömu vörutegund í
Arnór SigurjÓ7isson
þvottarómyndinni langtum ó-
krjálegri og óhreinni en hún er,
þegar hún kemur af kindinni.
Hér að auki leyfi ég mér að láta
Kristján bónda Jónsson, honum
til varúðar í umræddu tilliti,
vita, að í blautri samanþrengdri
ull getur án efa hitnað svo mjög,
að í henni kvikni og hún þann-
ig ollað skipi og farmönnum
tjóns og dauða, ef seint er að
gætt, en Erlend bónda Pálma-
son, að óþvottur á ull er langt
um óafsakanlegri en löngun
eftir heiðursteikni væri fyrir
ötula sporgöngu í einhverju mik-
ils umvarðandi málefni. — Lín-
ur þessar óska ég þénustusam-
lega að verði teknar í blaðið
Norðanfara.
Ritað í nóvembermánuði 1863
H. Clausen.“
Ekki þarf í grafgötur um það
að fara, að kaupmanninum hef-
ir einhverra hluta vegna verið
í nöp við þessa tvo menn, er
hann beinir skeyti sínu til, og
að hann hefir haldið, að sér
yrði ekki vandleikið við þá. Und-
ir y-firborðssléttmælginni er
auðfundin sú fyrirlitning og lít-
ilsvirðing, sem kaupmenn munu
almennt hafa borið fyrir íslend-
ingum á þessum árum. En hér
reyndist við mann að eiga, sem
bæði var vitur og óvæginn, þeg-
ar því var að skipta. Kaupmað-
ur varð brátt að kenna á þvi,
að í þetta sinn átti hann ekki
alls kostar við íslenzka bóndann,
sem var smáskítlegur í augum
hans, heldur var hann sjálfur
minni máttar í þeim leik, er
hann hafði hafið. Það var Er-
lendur í Tungunesi, sem tók
upp hanzkann, sem til hans
hafði verið kastað.
Erlendur svaraði með langri
grein í 11.—12. tbl. Norðanfara,
júníblaðinu 1864. Hann rekur
fyrst aðdraganda þessa máls.
Hann segir þar frá því, að vorið
áður, 1863, hafi verið rætt um
það á almennum fundi í Svína-
vatnshreppi meðal annarra
mála, „hvað tiltækilegast væri
til framfara í verzlunarsamtök-
um.“ Hafi menn komið sér sam-
an uiri að vanda vörur sínar og
kosið menn til að semja við
kaupmenn um verðlag, þar sem
þess væri gætt, að fátækir og
ríkir gætu notið sömu kjara í
stað þess, sem kaupmenn hefðu
jafnan ívilnað þeim, er auðugri
væru, og þess ennfremur, að
verðið væri fastmælum bundið