Tíminn - 16.03.1945, Blaðsíða 4

4
TÍMM, föstnilaginn 16. marz 1945
21. blað
Þýzka haeykslið
Athugasemd vid ritgerðinas „Eigfum vid að
geia peim Grænland4<
í ritgerð með nafnínu „Eig-
um við að gefa þeim Grœn-
land?“ í 13. tbl. Tímans, segir
Magnús Torfason:
„En hér var fleira í grautar-
gerð. Nokkrir angurgapar hugð-
ust vinna sér til frægðar með
því, að lelta samninga við Engla
og Þýzkara. Varð það stutt
gaman fyrir þá fyrrnefndu. og
datt botninn úr þeim fyrr en
varði. En Þjóðverjavinir voru
menn skeleggari og höfðu ör-
uggan forustusauð. Kom þar, að
þeir stóðu i samningum við
þýzkan stórhöfðingja, sem þá
dvaldi í Höfn, og lyktaði með
því, að þáverandl ráðherra gekk
á fund þess þýzka. Urðu Englar
þessa varir, meðfram út af
lausmælgi hins máluga milli-
göngumanns og Þjóðverjadind-
ils. En sá varð endir á, að trún-
aðarmaður hans kærði ráðherr-
ann (auðvitað eftir að hann valt
úr sæti) og millimanninn fyrir
drottinssvik, með allýtarlegri
skýrslu, þar sem gerð er.grein
fyrir viðhorfinu gegn þýzku
krúnunni. Áttum við að fá
þýzkan fursta að jarli og tak-
markað þingræði á keisaravlsu,
auk 10 miljóna til járnbrautar
austur um fjall í barnadúsu.
Þessari þýzku vitleysu var
haldið vel leyndri og var ekki
á vitorði annarra en ráðherra
1918 og þeirra, sem við samsærið
voru riðnir. Varð þetta til þess,
að báðir höfuðpaurar þess voru
hafðir á oddi í samningum við
Dani. Ekki vantaði það, að
reisulega var af stað farið, eins
og sambandsplöggin sýna, en
svo datt botninn skyndilega úr
þeim .........“
Hér eru ekki nefnd nöfn, en
þó svo bert talað ,að ekki sýn-
ist vafi á því, við hvað eða
hverja menn sé átt. En ekki er
hér rétt farið með afskipti mín
af þessu máli. Ég hefi t. d. hvorki
verið trúnaðarmaður fyrv. ráð-
herra né Þjóðverjadindilsins, og
aldrei á allri ævinní talað auka-
tekið orð yið forustusauðinn.
Ég þekki því heldur ekki þátt-
takendur þess samsæris, sem
Magnús talar um, heldur að-
eins afskipti tveggja íslenzkra
manna af málinu. En mér bár-
ust eins og ýmsum fleiri, upp-
lýsingar um þetta mál. Ég las
meira að segja skýrslu með
gerfinöfnum um það í islenzku
blaði, áður en ég gœti gefið
landsstjórn vorri skýrslu um
það. Minnir mig, að ísland væri
kallað Klakaland en Þýzkaland
Keisaraveldi eða eitthvað því-
likt. Er Jón Magnússon var orð-
inn ráðherra í fyrsta sinn, sendi
ég landsstjórninni í Reykjavík
skýrslu um þá vitneskju, sem ég
Það, að ég hafi ekki getað
orðið við margendurteknum til-
mælum greinarhöfundar um að
lána honum afrit af síðari
hafði fengið um þetta mál. Það skýrslu minnl til landsstjórn-
gerði ég af því, að mál þetta arinna^, stafar hvorki af því,
virtist, eftir þáverandi ástæð- að ég vantreysti honum til að
um, svo alvarlegt og þess eðlis, fara rétt og samvizkusamlega
að það mundi hafa verið óverj- með efni hennar, né hinu, að
andi brot á trúnaðarskyldu ég telji „þýzka hneykslið" nokk-
minni sem íslenzks þegns, að urt launungarmál, enda hefi ég
leyna landsstjórnina því sem
ég hafðí fengið upplýst.
Var þetta því beint og óhjá-
kvœmilega skylda min. Yfir-
hylmun í máli sem þessu mundi
hafa verið litlu eða engu betri
en þáttaka í því. Þar á móti
hefi ég ekki talið mér skylt að
rita um mál þetta í blöð. Lands-
stjórninni var í lófa lagið að
miðla almenningi þeim upplýs-
ingum um mál þetta, er hún
óskaði að bærust út, og henni
stóð vissulega næst að gera það.
Og þar sem skýrsla mín varð
kunn, varð þeim, er óskuðu
meinlauss fróðleiks til að miðla
almenningi, og innan handar að
leita hans hjá landsstjórnjnni.
Það er og missögn, að ég hafi
fengið „12000 gullkrónur sem
verðlaun fyrir að þegja um
þýzka hneykslið.“ Það má vel
vera, að ég hafi fengið þetta
fé sem verðlaun, en þá vissu-
lega fyrir eitthvað annað en að
þegja um „þýzka hneykslið."
Sannleikurinn er, að mér voru
veittar af Alþingi og Landsbank
anum 6 þús. kr. af hvorum til
framhaldsnáms í bankapólitik,
og var „þýzka hneykslið“ aldrei
nefnt í því sambandi. Áður en
ég • færi af landinu til þessa
framhaldsnáms ,spurðist ég fyr-
ir um afdrif skýrslu minnar í
„þýzka landráðamálinu." Kom
þá í ljós, að landsstjórnin hafði
enga gangskör gert í því, að
láta rannsaka það. Ritaði ég þá
landsstjórninni, áður en ég fór,
nýja og ýtarlegrí skýrslu um
málið. Veturinn 1919—1920 lagði
landsstjórnin svo skýrslu mína
og þau sönnunargögn, er henni
fylgdu fyrir fullveldisnefnd á
Alþingi. Minnist Pétur Ottesen
þess enn, að skjöl þessi voru
lögð fyrir nefndina. Meiri hluti
fullveldisnefndar mun hafa á-
lyktað, að ekki sýndist ástæða
til að gera frekar i málínu að
sinni. Mér er nú sagt í Alþingi,
að enginn ritaður stafur finnist
um komu þessara skjala i þing-
ið, og ennfremur, að þau séu
ekki geymd þar, enda er margt
ótrúlegra en það, að þeim hafi
vei*ið valinn öruggari geymslu-
staður.
ekki fajrið með það sem laun-
ungarmál og hefi ekki í neinu
brmdið málfrelsi mitt um það,
en sízt þó, að ég hafi þegið mútu
til að þegja um það, enda mun
ég vera í íölu þeirra manna, sem
miimsta reynslu hafa í því, að
taka múíu.
Ef svo skyldi vera, að með
öðrum þeirra: tveggja höfuð-
paura, sem hafðir voru á oddi
í samningunum við Dani 1918,
sé átt við Bjarna Jónsson frá
Vogi, þá er það beint skylda mín,
að taka það fram, að ég hefi
aldrei heyrt hann nefndan í
sambandi við þetta „þýzka
landráðamál“. Ég átti tal við
hann 1919 og nokkrum sinnum
síðar, og ég gat aldrei orðið
þess áskynja, að hann hefði
nokkru sinni verið við það mál
riðinn. Það er sjálfgefið, að ég
sem var fyrir utan þetta mál,
'get ekki vitað, hverjir voru
þátttakendur í „samsærinu"
umfram það, sem sagt hefiir
verið, og mér barst vitneskja
um. En ég er alveg sannfærður
um, að Bjarni var ekki í þeirra
tölu.
Ég enda svo þessar línur með
því að segja, að ég get verið
greinarhöfundi sammála um
að við „EIGUM EKKI AÐ GEFA
DÖNUM GRÆNLAND.‘‘
Jón Dúason.
ar
í blaðinu ísafold birtlst 14.* 1 drenglund að nefna dæml máli
febr. s. 1. grein er nefnist „Ósam- sínu til sönnunar. Hefði slíkt
rímamlegur erindrekstur“.Grein- j þó verið mannslegra, því að um
in er óundirrituð, sennilega þunga ásökun er hér að ræða.
hefix greinarhöfundur ekki séð
sér hag í því að láta nafns síns
getið. í greininni er gerð ómerki-
leg tilraun til þess að vekja úlf-
úð og tortryggni í garð núver-
andi stjórnar U. M. F. í. og þá
sérstaklega ritara sambandsins,
Daníels Ágústínussonar.
Um forseta sambandsins seglr
greinarhöfúndur, að hann sé „að
vísu góður maður og gegn, en
búsettur vestur að Núpi 1 Dýra-
firði,“ telur hann því eiga erfitt
með að sinna störfum í þágu
sambandsins hér syðra.
Eg hygg, að allir ungmenna-
félagar muni dæma þessa grein
að verðleikum, þvi að hún er
augsýnilega skrifuð af öfund og
óheilum hug í garð sambands-
stjórnar U. M. F. í. Og sem dæmi
um það, að sambandsstjórn van-
ræki verk sín í þarfir sambands-
ins, má benda á hin landskunnu
mót sambandsins, bæði í Hauka-
dal og síðast á Hvanneyri. Hafa
þau útheimt mikla vinnu frá
hendi þeirra manna, sem fyrir
þeim stóðu og þar hefir auð-
vitað mætt mest á forráða^S
Þá segir ennfremur: „Gjald- mönnum sambandsins.
keri er sambandinu kosinn, Ungmennafélögin hafa mót
starfsmaður kaupfélags eins azt, þroskazt og starfað í hart-
uppi í Borgarfirði, sjálfsagt val-
inn maður ....“. En það sama
verður uppi á teningnum með
gjaldkerann og- forseta sam-
bandsins, að hann er of Langt
frá Reykjavík til þess að geta
innt störf sín vel af hendi.
Þá er það ritarinn, Daníel
Ágústínusson. Hann er að vísu
búsettur i Reykjavík, en sá Ijóð-
ur er á ráði hans, að hann er
framkvæmdastjóri og erindreki
ákveðins stjórnmálaflokks, og
hefir greinarhöfundur illan grun
um, að sambandsrítarinn mis-
noti stöðu sína í þarfir flokks-
ins, á kostnað sambandsins og
segir orðrétt 1 greininni:
„Enda eru þess ýms dæmi, að
erindisrekst’nr haais fyrir ung-
mennafélöp/ln hafi meira borið
svip pólit^skrar þjónustu við-
flokk hayis en U. M. F. í.“, en
ekki sýnir greinarböfundur þá
nær öllum sveitum landsins, oft
við verfið skilyrði, þau hafa
reynzt æsku þjóðarinnar hinn
nýtasti skóli, þau hafa stælt
æskuna'til líkama og sálar, eflt
hana til starfa, átaka og dáða.
Þjóð vor á því ungmennafé-
lögunum mikið að þakka. Afrek
þeirra eru stór og munu enn
vaxa á ókomnum árum. Þau
munu um ókomna framtíð varða
leiðir æskunnar að heilbrigðu,
frjálsmannlegu lífí. Og að svo
giftusamlega hefir tekizt um
störf og afrek ungmennafélag-
anna er ekki hvað sízt því að
þakka að þau hafa ævinlega val-
ið til forustu fyrir hið fjölmenna
samband sitt þá menn, sem hafa
sýnt það í verki, að þeir vilja á
ótrauðan hátt fórna tima og
kröftum fyrir sambandið og eiga
núverandi stjórnendur þess ekki
(Framhald á 7. síðu)
/M
■
MARÍA í miðbænum spyr: „Hverjir
búa í Kvennaskólanum núna? Þegar
ég þekkti þar til, var í skólanum
heimavist fyrir tuttugu og fimm til
þrjátíu stúlkur, sem voru námsmeyjar
í skólanum og hússtjórnardelld hans.
Nú er hússtjórnardeildin lögð niður,
og mér er sagt, að námsmeyjar fái
ekki að nota herbergin. Vill ekki húsa-
leigunefnd gera svo vel og athuga
þetta mál, og þá jafnframt, hvort ekki
kann að standa elns á víðar í stór-
hýsum?"
SPURNINGUNNI er hér með komið
áleiðis. Raunar virðist húsaleigu-
nefndin ekki mjög viðbragðshörð, þótt
athygli hennar sé vakin á slíku. Hér
í baðstofuhjalinu hefir áður verið sagt
frá svipuðum dæmum og „María í
miðbænum" nefnir, og með fremur
litlum árangri, en vera má, að áhugi
yfirvaldanna fari vaxandi. Ekki má
minna vera en að notuð séu þau hús,
sem til eru og hið opinbera hefir um-
ráð yfir.
UNGA PÓLKIÐ Á AKRANESI hefir
á árinu s§m leið komið sér upp góðu
íþróttahúsi. íþróttafélög kaupstaðarins
beittu sér fyrir þessu verki. Húsið
kostaðl tvö hundruð og fimmtíu þús-
und krónur. Af þessu lögðu ungir
menn í kaupstaðnum fram hundrað
þúsund króna virði 1 sjálfboðavinnu.
Frístundir sínar flestar notuðu þeir
til að vinna að þessu áhugamáli sínu.
Þetta dæmi unga fólksins í Akranes-
kaupstað er svo eftirtektarvert, að það
á ekki að liggja í láginnl. Ef æsku-
menn höfuðstaðarins færu eins að,
ættu þeir að leggja fram nokkuð á
þriðju milljón króna í sjálfboðavinnu
á misseri, t. d. til þess að koma upp
hinum miklu íþróttavöllum og bað-
stöðum, sem fyrirhugaðir eru til gleði
og hollustu íbúum höfuðstaðarins á
komandi tímum — eða til skóggræðslu
á Heiðmörk. Það myndi muna um
minna. Nú er vinnutími orðinn styttri
en fyrr og slík sjálfboðavinna að á-
hugamálum sínum ætti að vera ungu
og hraustu fólki leikur einn. Sjálf-
boðavinna á sér að vísu stað í Reykja-
vík (t. d. við byggingu skíðaskálanna),
en ætti að vera miklu meiri. Hún
mun vera öllum til gleði, sem hlut
eiga að máli. Æska íslands hefir ver-
ið laus við herþjónustu. Hvað ætlar
hún að gera I staðinrf?
B. S. SKRIFAR um útvarpssöguna:
„Á mínu heimili er ekkert útvarps-
efni eins vlnsælt og sögurnar. Ég á
þar við útvai;pssöguna, sem Helgi
Hjörvar les oftast, og íslendingasög-
urnar, sem Einar Ól. Sveinsson hefir
lesið tvo síðastliðna vetur. Ég álít, að
þessi sagnalestur í útvarpinu sé ómet-
anleg menningarstarfsemi og efast ég
um, að hann hafi minni áhrif á þjóð-
ina en kvöldvökurnar gömlu. Vildi ég,
að sem flestir gerðu sér þetta ljóst,
og ómenningu tel ég það, að hlýða
ekki á þessa útvarpsþætti að staðaldri,
ef nokkur tök eru á. Útvarpssagan,
sem lesin er í vetur (Kotbýlið og
kornsléttan), finnst mér afbragðsgóð.
En mér þykir helzt til lítið lesið í
hvert sinn. Mætti ég biðja um, þó að
ekki væri nema tíu mínútur í viðbót?"
UM KVÆÐALESTUR er baðstofu-
hjalinu skrifað á þessa leið: „Þegar
ég hefi farið á samkomur eða hlustað
á útvarp, hefir mér oft sárnað að
heyra illa lesin kvæði. Það er t. d.
einkennilegt, að ýmsir leikarar, sem
flytja vel óbundið mál, kunna illa að
lesa upp ljóð. Þar vil ég þó nefna
undantekningar t. d. Lárus Páls-
son og Valdemar Helgason, sem báðir
fara prýðisvel með kvæði, svo að á-
nægja er á að heyra. Kvæðalestur á
að vera látlaus og skýr með hægri
undiröldu í rómnum eða svo finnst
mér, en það er hörmulegt að heyra
fögrum kvæðum misþyrmt með há-
reysti og andköfum eins og margir
gera------.“
í HARALDS SÖGU HÁRFAGRA
segir á einum stað á þessa leið: „—
Aðalsteinn hét þá konungur í Eng-
landi-----. Hann sendi menn til Nor-
egs á.fund Haralds konungs með þess
konar sending, að sendimaður gekk
fyrir konung. Hann selur konungi
sverð gullbúið með hjöltum og meðal-
kafla, og öll umgerð var búin með
gulli og silfri og sett dýrlegum gim-
steinum. Hélt sendimaðurinn sverðs-
hjöltunum til konungsins og mælti:
„Hér er sverð, er Aðalsteinn konungur
mæltí, að þú skyldir við taka." Tók
konungur meðalkaflann, og þegar
mælti sendimaðurinn: „Nú tókstu svo
sem vor konungur vildi, og nú skaltu
vera þegn hans, er þú tókst við sverði
hans.“ Haraldur konungur skildi nú,
að þetta var með spotti gert, en hann
vildi einkis manns þegn vera. En þó
minntist hann þess, sem hans háttur
var, að hvert sinn, er skjót æði eða
reiði hljóp á hann, að hann stillti sig
fyrst og lét svo renna af sér reiðina
og leit á sakir óreiður. Nú gerir hann
epn svo og bar þetta fyrir vini sína,
og finna þeir allir saman hér ráð tll,
það hið fyrsta að láta sendimenn heim
fara óspillta----.“
ÞESSA FRÁSÖGN ritaði Snorri
Sturluson þrem öldum síðar en at-
burðurinn á að hafa gerzt. Þannlg
lýsti hann skapferli þess manns, sem
fyrstum tókst að verða konungur yfir
öllum Noregi.
SLÍKAR SÖGUR sem þessi koma
manni í hug nú, er skapa skal örlög
framtíðar og leggja á menn og þjóðir
syndagjöld. Mörgum myndi þá hollt
að „líta á sakir órelður", svo sem hinn
mikli herkonungur gerði að sögn
Snorra. — Ljúkum við svo þessu tali
í dag. Heimamaður.
sér ekki mannamun. Þetta var á
námsárum Guðmundar í Nor-
egi 1875—1877, en þegar við
komum til Noregs aftur 1903,
kynntist hann mörgum fleiri
áhrifamiklum og vel menntuð-
um Norðmönnum. En á ég ekkí
að segja þér fyrst, hvað á daga
hans dreif á árunum þar á
milli?
— Jú, það væri gaman að
heyra eitthvað frá þeim árum.
— Þegar skólanáminu í Von-
heim var lokið, hélt Guðmundur
um haustið til Danmerkur og fór
þar í lýðháskólann í Askov. Þar
var hann þrjá vetur, fyrst við
nám, en varð síðan kennari þar
í norrænum fræðum og sögu.
Guðmundi var frá upphafi
kennt að flytja ræður sínar
blaðalaust, og þegar hann kom
til Askov, var honum sagt að
fara út í skóg og æfa sig þar að
tala blaðalaust. Það gerði hann^
og síðan flutti hann nær. því
allar sínar ræður og fyrir'festra
blaðalaust. Það þóttu i þá daga
ekki ræðumenn, sem ekki gátu
talað blaðalaust.
— Fór ekki mikið orð af gáf-
um Guðmundar, þegar hann var
I Askov?
— Jú. Það vai\ einu sinni, að
skólastjórinn þar var við sér-
stakt tækifæri að lýsa nemend-
um sínum, að hann benti á Guð-
mund, þar sem hann stóð úti við
vegg, og sagði um leið, að þessi
ungi piltur væri á við tuttugu
venjulega nemendur að gáfum
og prúðmannlegri framkomu.
Annars var það þannig með
Björnstjerne. Björnson eins og hcttm
var á jyrstu kunningsskaparár-jm
þeirm Ouðvmndar Hjaltasonar..
jGuðmund, að hann þurftfi aldrei
'að læra svo þunga lexím., að hon-
um nægði ekki að lesa hana ein'u
sinni yfir. Tungumált v.oru uppá-
halds námsefni hans, enda var
hann alla sína ævt að auka við
þá þekkingu sína*.. Hann kunni
vel Norðurlandamálin, ensku,
þýzku, spönsku. og frakknesku
og dálítið í ítöisku og rússnesku
og m. a. tvo sálina á kínversku.
Lærdómsþorstti hans var ó~
slökkvandi. Em hann var aldrfíl
góður í stærðfræði, leiddist ssú
fræðigrein, en hafði hins veg'ár
gaman af stjörnufræði.
— Það er ekki undarlegt, að
þessi maður skyldi leggja á sig
mikið erfiði til þess að fr£eða
isler^kan æskulýð, fyrst láann
skijdi það sjálfur svona vel,
h vers virði menntunin er. En
ffór Guðmundur svo að hugsa til
heimferðar eftir námsárín í
Askov?
— Já, hann vildi helzt start'a
hér heima. Hann vissi, að ís-
lenzkur æskulýður naut of lít-
Hlar menntunar, og hann vildi
i leggja sinn litla skerf til þess að
júr því yrði bætt.
Áður en hann fór til fcsflands
fór hann, ásamt tveimur Sðrupi
Askov-kennurunj, til Lundúna
til þess að skoða sig um í þess-
ari miklu borg, sem þá var
stærs^a borg heimsins. Þar
dvöldu þeir vim hálfsmánaðax-
tíma, skoðuðu þar söfn og ann-
að, sem merkilegt var aS sjá.
Guðmundur hefir skrifað sögu
þessarar Lundúníjiferðar, og er
hún til óprentuð í erindasafni
hans, sem geymt er hérna hjá
mðr.
Hólmfríður slfendur upp og
gengur að skáp, tekur þaðan
gamlar og snjáþar bækur og
sýnir mér. Þairna eru fjölda
margir fyrirlestrar Guðmundar,
dagbækur hans og mikið af
þréfum.
i — Mig langar til, -að þessir
' fyrirlestrar verðfi gefnlr út. í
þeim er margt, sem eTindi á til
'almennings og myncfi iieldur
hafa bætandi áhri£ á fölk. —
En ég ætlaði að segja þér frá
því, þegar Gutðmundvir kom
hingað heim frá Da.nmþfku.
Hann kom &ftur (pftir sjö ára
veru erlendis,,, að n,iig tninnir.1
Guðmundur raunverulega sitt
heimili á þessum árum.
— Þú sagðir áðan, að hann
hefði kennt á veturna. Hvernig
var þeirri kennslu háttað?
— Hann hélt veturinn 1883—
1884 skóla fyrir pilta 1 Lauf-
ási hjá séra Magnúsi, föður Jóns
Magnússonar, sem síðar varð
ráðherra. Þann skóla sóttu tíu
til þrettán piltar, allir úr Þing-
eyjarsýslu.
Þar næst stofnaði hann skóla
á Oddeyri og fékk til þess styrk
úr opinberum sjóði, en laun hans
urðu samt ekki nema 400 krónur
á ári. Oddeyrarskólann sóttu
24 menn. Margir þeirra urðu
síðar þjóðkunnir, svo sem séra
Sigtryggur Guðlaugsson, síðar
prestur að Núpi, Einar Helga-
son garðyrkjufræðingur o. fl.
Mgrgir töldu þó skóla þennan
einskisnýtan, vegna þess að
Guðmundur vildi engin próf
hafa. Hann taldi þau gera meira
illt en gott.
Það var á árunum 1884—86,
sem Oddeyrarskólinn starfaði,
en þegar hann hætti, fór Guð-
mundur austur í Kelduhverfi og
var þar kennari í ellefu ár, og
var þá oft líka í Axarfirði og
Mývatnssveit. Það var fólk á öll-
um aldri, sem sótti kennslu til
Guðmundar á þessum árum, allt
frá börnum, sem hann kenndi
að þekkja stafina, til roskinna
og ráðsettra bænda.
Það stendur alltaf styrr um
Fjórir nemendur i lýðháskólan um í
Askov. Yzt til vinstri er Andrés Austlid,
síðar skólastjóri í Ljosheim, nœstur
honum er Guðmundur Hjaltason, þá
Danl og yzt til hœgri Svíi.
Honum þótti heldur dauft yfir
þjóðinni. Hann ferðaðist um
landið þá strax fyrsta sumarið
og flutti fyrirlestra á Suður-
landi. Það sumar kynntist hann
séra Arnljóti frá Sauðanesi, þá
presti á Bægisá, og varð það úr, j
að hann réð sig til hans í kaupa- ;
vinnu. Guðmundur vann á þeim
árum alls konar störf, sléttaði
tún og margt fleira, en fékkst
alltaf við kennslu á vetrum.
Hann var um tuttugu sumur hjá j
séra Arnljóti, og hjá honum átti1
Lýðháskólinn í Ljosheim.