Tíminn - 22.06.1945, Blaðsíða 5

46. blað
TtMIIVTV. föstadaginii 22. júni 1945
5
Um þetta leyti fyrir 136 árum:
Valdataka Jörundar
hundadagfakóngfs
í lok 18. aldar og í byrjun
þeirrar 19. voru róstusamir tím-
ar í Evrópu. Frönsku stjórnar-
byltingarnar höfðu haft mikil
áhrif á hugi fólks og hugsunar-
hátt. Það höfðu orðið straum-
hvörf í þjóðlífinu og þjóðunum
fannst nú tími _til kominn að
hnekkja valdi einvalda og harð-
stjóra. En einmitt slíkir tímar
eru oft þeir ákjósanlegustu fyrir
valdagráðuga ævintýramenn.
Napóleon Bonaparte óx upp
úr púðurreyk frönsku stjómar-
byltingarinnar. Hann var ósvik-
inn byltingamaður og kom heim-
inum á annan endann. Honum
tókst jafnvel að láta brezka
heimsveldið skjálfa. Einhverjir
kynnu ef til vill að álíta, að
Napóleon komi ekki sögu Jör-
undar hundadagakóngs við, en
svo er ekki.
Jörundur hefði aldrei orðið
einvaldi á íslandi, ef Danir
hefðu efcki, þótt lítils væru
megnugir, fylgt Napóleon í styrj -
öldinni við Breta í upphafi 19.
aldar. Atburðirnir, sem hér
gerðust um vorið og sumarið
1809, gerðust beinlínis undir
vernd brezkra herskipa, en þeim
var ekki ætlað að gera íslend-
ingum skaða, heldur var þeim
eingöngu stefnt gegn Dönum
og danska valdinu hér, einkum
einokunarverzluninni.
Það voru margir rigningar
dagar síðari hluta júní mánaðar
1809, en miðvikudaginn 21. júní
var samt gott veður. Þann dag
kom brezk freigáta inn á
höfnina i Reykjavík og varpaði
akkerum um nónbilið. Var þegar
farið um borð í skipið og haft
tal af skipsmönnum.
Skip þetta hét „Margaret and
Arín“ og var vopnað 10 stór
skotabyssum hlöðnum 12 og 6
punda skotum. Skipstjórinn var
John Liston. Skipið kom í'verzl-
unarerindum með vörur, er það
ætlaði að selja landsmönnum.
Með því var eigandi farmsins,
og aðstoðarmaður hans, Jörgen
Jörgensen, (Jörundur) að nafni.
Jörgen þessi Jörgensen, er fs-
lendingar þekkja undir nafninu
Jörundur hundadagakóngur, var
danskur maður, fæddur í Kaup-
mannahöfn 1870. Hann fór til
sjós, þegar á unga aldri og var í
siglingum á dönskum, en síðan
enskum skipum og komst meðal
annars til Ástralíu.
Á fjórða degi frá því, að skipið
kom til landsins eða sunnudag-
inn 25. júní, gerðust þeir atburð-
ir, að í land komu Jörundur,
skipstjórinn og eigandi farmsins.
í fylgd með þeim voru tólf menn
vopnaðir af áhöfn skipsins.
Þeir héldu beina leið á fund
æðsta manns danska valdsins
á íslandi, er þá var Trampe
greifi, tóku hann fastan og
höfðu á brott með sér út í skipið.
Bústaður danska „greifans"
var allmikið hús úr múrsteini
og stóð á Austurvelli, nokkurn-
veginn á sama stað og nú er
Austurstræti 22. Til þessa húss
héldu menn Jörundar, er þeir
komu í land skömmu eftir há-
degi. Veður var ekki sem bezt og
nokkur rigning.
Trampe greifi var í stofu sinni
og átti sér einskis ills von, er
hinir vopnuðu menn réðust inn
til hans. Skipstjórinn tilkynnti
Trampe, að hann væri herfangi.
En á eftir honum kom Jörundur
inn í stofuna og helti yfir þenn-
an fulltrúa danska kóngsins
ruddalegum fúkyrðum og lítils-
virti hann eins og hægt var
Greifanum var þvinæst skipað
að fara um borð í skipið og hót
að illri meðferð, ef hann hlýðn-
aðist ekki þeim skipunum. Hann
varð því strax hinn 7auðsveipn
ast, en Jörundur hélt áfram að
atyrða hann og svívirða á ýmsan
hátt. Enginn af þeim Dönuih
er viðstaddjir voru, þorðú að
hreyfa hönd herra sínum til
varnar.
Meðan þessi tíðindi gerðust
innan dyra greifahússins hafði
fjöldi bæjarbúa safnazt saman
fyrir utan, til að sjá hinn danska
valdsmann færðan fanga til
strandar. Munu Englendingar
einmitt hafa valið sunnudag til
þessa starfs, til þess að sem
flestir gætu orðið þeirrar ánægju
aðnjótandi að sjá þennan æðsta
umboðsmann danska kóngsins á
íslandi verða að brjóta odd af
oflæti sínu og lítillækka sig á
svo aumlegan hátt. íslendingar
hefðu getað bjargað honum,
en þeir sáu ekki ástæðu til þess
og horfðu á þessar aðfarir
„brosandi og laumulega ánægð-
ir“ eins og einn sjónarvottur
hefir komizt að orði.
Er Jörundur var búinn að
koma hinum danska valds-
manni" á öruggan stað í skipi
sínu, fór hann aftur til lands
og hélt til greifahússins, braut
innsigli kóngsins og greifans og
tilkynnti eldabuskunni, að hann
væri tekinn við af greifanum.
Siðan tók hann að skoða öll
skjöl og bréf hins danska valds-
manns og komst þannig til fulls
að því, hve „lúaleg framkoma
Dana var í garð íslendinga,“ að
því er hann sjálfur segir.
Mikill mannfjöldi var fyrir ut-
an hús grelfans, er nú var orðið
hús Jörundar og beið þess, er
koma skyldi. En sú bið varð ekki
löng, því brátt kom Jörundur út
úr húsinu og hóf að tala til
mannfjöldans. Hann minnti ís-
lendinga á það, hvað þeir væru
gömul þjóð og lengi kunn fyrir
sjálfstæði sitt. Þeir væru afkom-
endur herskárra víkinga, er víða
væru frægir fyrir herskáleik
sinn og vasklega framgöngu og
menningu. Síðan vék hann að
Dönum og sagði, að fyrirlitlegur
og spilltur þjóðflokkur hefði ^áð
völdum yfir henni og mergsogið
hana eins og ær og kýr. Hann
kvað því vera komið að skulda-
dögunum og sagðist ætla að
frelsa þjóðina, því hann finndi
til með henni, og gat þá varla
varizt tárum. Hann sagði, að nú
væri mönnum óhætt að borða
sig sadda, því að ekki væri þörf
framar að skera matinn við
neglur sér. Á morgun sagði hann
að hægt yrði að kaupa nóg af
matvælum og öðrum nauðsynj
um fyrir lágt verð. íslendingar
fögnuðu ræðu hans og fóru því
næst hver heim til sín, en Jör
undur tók við völdum í húsi
danska valdsins.
Hann gat hvorki unnað sér
hvíldar né svefns næstu nótt,
því að hann þurfti mörgu að
sinna í hinu nýja en áður van
rækta embætti sínu.
Næsti dagur, 26.Júní rann upp.
Það rigndi eins og venjulega, en
merkir atburðir gerðust í sögu ís
lands þennan regnsama dag.
Jörundur lét formlega lýsa yfir
því, að danska valdinu væri
steypt af stóli, og ísland væri
orðið sjálfstætt riki. — Danski
landfógetinn var settur af og
honum hótað illu, ef hann
hreyfði sig út úr húsi sínu.
Bæjarbúar voru á ferli, þótt
hellirigning væri allan daginn
og menn kepptust við að rífa
niður allar danskar auglýsingar
og tilskipanir. Búðum Dana var
lokað og sett nýtt og lægra verð
lag á vörur. Vakti sú ráðstöfun
mikla hrifningu manna og var
óspart drukkið, dansað og sung-
ið þenpan dag og næstu daga.
Jörundur kom í „tugthúsið“
og náðaði þá fjóra fanga, er
þar voru. Síðan stofnaði hann
herflokk íslendinga og lét
sauma átta græna einkennis-
búninga handa honum og keypti
tólf væna hesta.
Þennan sama dag lét Jörund-
ur festa upp stóra skrifaða aug-
lýsingu í 11 liðum og hljóðaði
fyrsti liðurinn þannig: „Allur
danskur myndugleiki erl upphaf-
inn á íslandi". Siðar um daginn
birtist önnur auglýsing í 20 lið-
um. Þar er sagt, að ísland sé
laust og liðugt frá öllum dönsk-
um yfirráðum, að allir íslenzkir
embættismenn, er hagi sér
skikkanlega skuli' halda embætt-
um sínum, að engir aðrir en
íslendingar skuli gegna helztu
embættum, að fsland skuli fá
sinn eigin fána, að efl|i skuli
varnir landsins, að engar skuld-
ir til hinna dönsku yfirvalda,
eða til danskra kaupmanna
megi borga, að verðlag á korni
skuli lækka til muna, að yfirvöld
í landinu skuli hindra allt sam-
neyti við dönsk skip, að íslend-
ingar megi hindrunarlaust fara
allra sinna ferða um landið og
verzla, þvar helzt þeir vilja.
Saga Jörundar verður ekki
(FramhcUd á 7. siBuJ
Vilhelm Moberg:
Eiginkona
FRAMHALD
Hvenær öðlast þeir frelsi. Hvenær skyldu mennirnir eignast
jörðina og alla þá dýrð, sem á jörðinni er að finna?
Þegar Hermann var einn góðan veðurdag orðinn svo fátækur,
að hann þurfti ekki lengur að halla á eftir sér hurðinni, þótt
hann færi að heiman, þá öðlaðist hann frelsið um leið og hann
steig út fyrir þröskuldinn.
Sjóngóð augu hans vaka yfir karlmanni og konu þarna í þorp-
inu — skyldu þau ekki bráðum ganga á hönd hinni sönnu jarð-
nesku köllun? Enn forðast þau dagsljósið, enn lifa þau mann-
skemmandi lífi undir verndarvæng myrkursins. Skyldu þau halda
áfram að vera of hyggin? Eru þau gædd þessari óheillavænlegu
forsjálni í of ríkum mæli?
*
Það byrjar að hausta og verður æ skuggsýnna á kvöldin. Korn-
þrefin verða að óttalegum ófreskjum, þegar hula húmsins leggst
yfir þau. Þrefahnapparnir verða að gríðarstórum uglum, sem læð-
ast yfir akurinn með gulgljáandi bökin. Þar til tunglið gægist
fram úr skýjarofi og sviptir af þeim álagaham myrkursins.
Og engisprettan syngur þrotlaust á kvöldin.
Þegar dimmt er orðið, læðist kona yfir slegna akrana. Hann er
ekki kominn heim ennþá, húsbóndinn er ekki kominn heim, og
hann má vera hvar sem hann vill. En hún getur ekki heldur
hamið sig inni í kvöld. Hvar ætli það gerist í kvöld? Hvar gerist
það í kvöld? Hvar? í dag fann hún kornhnippi, sem höfðu verið
notuð í gærkvöldi. Þau höfðu gleymt að afmá verksummerkin
og hlaða bundinunum aftur í þrefi. En hvar verður það í kvöld?
Það er gott veður, og öðru hverju dregur frá tungli — þau verða
sjálfsagt úti undir berum himni? Eða þau gera sér hvílubeð inni
í láfanum.
/ Nú veit Elín, að henni er ofaukið, hún getur farið, hvenær sem
hún vill. •
Hákon hefir selt kúna og kindurnar fyrir það verð, sem bauðst,
og í gær kom hann og borgaði henni sumarkaupið:
— Þú getur farið, þegar þér hentar!
Elín hafði æ meir kviðið þessari stundu, en vonað, að hún rynni
ekki upp fyrr en um vinnuhjúaskildagann. Hún ætlaði að minnsta
kosti ekki að hlaupa úr vistinni áður en vistárið var liðið.
— Ég tek ekki á móti kaupi fyrir þann tíma, sem ég er ekki
búin að vera. \
— En hér á bæ hefir þú ekkert meira að gera.
— Þarf þá ekki að matreiða handa þér framar?
— Það get ég sjálfur gert hjálparlaust.
— Ég verð nú samt á meðan húsbóndinn verður hér.
Hann lét sér það lynda. Ef til vill kunni hann ekki við að
reka hana á dyr eftir öll þau ár, sem hún var búin að þjóna
honum.
Og hvað ætlar hann nú að taka sér fyrir hendur? Hann hefir
tekið upp á svo mörgu, sem henni er ráðgáta. Hann selur allt,
sem ekki er naglfast,.og til þess er hann neyddur. Hann hefir
jafnvel farið til veitingamannsins í Blátúni með stóra kopar-
pottinn, sem hún gat varla án verið, og veðsett hann. En í stað-
inn kom hann heim með kynstrin öll af púðri og höglum. En
hún fékk þó enn meira til þess að hugsa um, þegar hann rogað-
ist heim með stóran saltpoka. Hvað átti nii að gera við salt, úr
því að þau áttu enga skepnuna til þess að slátra og salta í haust?
Og hún hefir saknað ýmsra muna, sem hann hefir þó ekki selt
Þegar hún spurðist fyrir um þetta, var svarið, sem hún fékk:
Því hefir sjálfsagt verið stolið, ef það finnst ekki. En hún heyrir
að hann lýgur að henni.
Elín getur ekki gert sér í hugarlund, hvað allt þetta á að þýða
Ætlar hann að lifa á veiðum hér eftir? Og gat hún fengið að
vera kyrr hjá honum, jafnvel þótt hann ætti enga jörðina?
Hún vill vera í návist hans, hún verður að fá að sjá hann dag-
lega. Og hvérnig gæti hún afborið að hætta að annast hann eftir
öll þessi ár. Tilfinningar hennar fá ekki framrás á annan hátt
Elín hefir ofið alla hina litilsvirtu ást sína í það, sem hún
hefir gert fyrir hann og heimili hans. Hvar á hún að fá útrás
ef hún neyðist til þess að yfirgefa hann?
Og það voru hans orð, að hún skyldi fara hvenær, sem henni
hentaði. En hún vill vera kyrr, hún vill ekki skilja hann einan
eftir hjá þessari vondu konu, sem hefir tælt hann. á villigötur
Hún veit, hvenær hann fer til fundar við konuna, og hún kvelur
sjálfa sig með umhugsuninni um það, sem gerist, þegar þau hitt
ast. Hún er ekki í rónni, fyrr en hann kemur heim aftur. Og
hún óskar þess sífellt, að hann komi nú heim jafn ofsareiður og
einu sinni í vor. Þá hafðí hann hætt þe^sum laumuferðum í heila
viku, og þá hafði hún vonað, að honum væri orðin svo augljós
illska þessarar drósar, að honum byði við henni. En nú virtist
hann alltaf hinn ánægðasti, þegar hann kom frá henni. Hún
reyndi árangurslaust að lesa reiði út úr augum hans.
Elín logaði af hatri til þessarar ungu konu. Hvaðan kom Drottni
öll sú vonzka, sem hann þurfti að hafa handbæra, þegar hann
skapaði svona kvenmann? Hún hefði verið meira en nóg í tíu
venjulegar, kristnar manneskjur. Nú vita margir í þorpinu, hversu
skammarlega hún hagar sér, þótt enginn þori að leiða manni
hennar það fyrir sjónir. Það er bara pískrað um það, að hún hafi
verið orðin ólétt eftir óleyfileg mök utan hjónabandsins, og svo
hafi hún sjálf stuðlað að þvi, að sér leystist höfn. Hversu lengi
leyfir Guð, að slíkt eigi sér stað í þorpinu? í fyrra hafði þó kon-
an verið tekin af lífi fyrir fósturmorð. Hversu lengi á þessi ókind
a.ð ganga laus? Hún hefir nú fyllt svo rækilega mæli synda sinna,
að hún verðskuldar ekki annað en smánarlegasta dauðdaga.
Og þó gengur hún hér um garða, blygðunarlaus, ósvífin á svip.
Og stundum fær Elín samvizkubit: Ýtir hún ekki undir hina
vondu girnd konunnar? Ef til vill ætlast Guð til þesS, að hún
ljóstri upp syndum hennar?En þá kemst Hákon ekki hjá hegnlngu,
og þess vegna finnst henni, að hún verði að svæfa rödd sam-
vizkunnar og þegja.
Loks hefir hún þó kómizt að niðurstöðu um það, hvað hún
á að gera. Hún ætlar að standa þau að verki. Ekki til jbess að
geta borið vitni gegn þeim, heldur ,til þess; að Hákon sjái það
svart á hvítu, hvað hún gæti gert, ef hún. vildi. Hann skal fá
að vita, hvað hann á henni upp að unna. AIIii stund síðan í vor
hefir hann fengið að laumast til frillu sinnar og svala sér í faðmi
hennar. Hefði hún aðeins sagt eitt orð undir eins og hún komst
á snoðir inn þetta ....! Já, það er margt, sem hann mætti vera
6nllle!tin
Norsk gamansaga eftir FREDERIK KITTELSEN.
Sigríður Ingimarsdóttir þýddi.
„Ég verð að biðja yður um nánari skýringar,“ prófast-
ur minn góður,“ sagði yfirforinginn. „Kemur þetta
nokkuð drengjunum við?“
Já, hlustið þér nú á —“. Prófastur hóf frásögnina.
Drengirnir sáu, að Eðvarð frændi hnyklaði brýrnar, þeg-
ar lengra dró.
„Nú, þið eruð að göltrast úti á nóttunni?“ Það var mild
ásökum, en um leið strangleiki í rómnum.
„Vissuð þér það ekki?“ Prófasturinn virtist mjög undr-
andi.
„Nei! Ef ég hefði vitað það, væri peningakassinn yðar
tómur núna. Hvað voruð þið að gera úti, strákar?“
„Við þurftum að athuga dálítið. — Það var bara hægt
myrkri og — og svo — þess vegna vorum við í skóg-
mum — og þar heyrðum við allt,“ stamaði Níels.
„Hvað voruð þið að gera í skóginum?“
Ekkert svar. \
„Viljið þið síður segja frá því?“
„Já, ef við gætum komizt hjá því.“
„Gott og vel! Ég ætla ekki að beita neinni kúgun,“
sagði Eðvarð fljótmæltur. „Gestir mínir hafa fullt at-
hafnafrelsi og ég treysti því, að þeir rjúfi ekki lög gisti-
vináttunnar!“ Hann gaf þeim merki um að standa upp
frá borðum. Drengirnir gengu hikandi út. Þeir fóru upp
á loft og sátu þar léngi í alvarlegum samræðum. —
Þegar þeir laumuðust niður í garðinn eftir nokkra stund
heyrðu þeir prófastinn og frænda hlægja dátt í dag-
stofunni.
Áður en prófasturinn fór frá Tröllahaugi, þakkaði
hann drengjunum hjartanlega greiðann og bauð þeim
til veizlu hjá sér næsta sunnudag. Drengirnir þökkuðu
boðið feimnislega og urðu fegnir, þegar hann fór.
Þá langaði til þess að segja Eðvarði frænda allt af
létta, en þeir þorðu það ekki vegna þess að þeir héldu,
að hann myndi draga dár að þeim fyrir vikið- Bezt
var að bíða og ganga úr skugga um, hvort „gullið“
væri ósvikið.
Daginn eftir fór Jens til bæjarins með gullsekkinn.
Hann ætlaði að hafa upp á sérfræðingi og vita hvað
hann vildi greiða fyrir gullið.
Hann kom heim seint um kvöldið, tómhendur.
„Nú, hvað sagði hann?“, hrópuðu strákarnir í kór.
„Hann sagði, að við værum heimskingja'r. Og það get
ég sagt ykkur, að heldur vil ég ferðast fótgangandi
kring um jörðina en að fara aftur til bæjarins með
þetta gull. Hann hló að mér, þorskhausinn sá arna,
liló svo, að hami var næstum sprunginn!“
„Var það þá ekki gull?“
„Gull? — Hann bauð ihér tvo aura fyrir pökann með
öllu í! Ég rauk á dyr og helti öllum steinunum á stétt-
ina fyrir utan.“
„Er þetta satt?“
„Haldið þið að ég skrökvi þessu? Ja þetta var meira
gullið! Og allt erfiðið var þá til einskis."
„Það var leiðinlegt! Hvernig eigum við nú að geta
sagt Eðvarð frænda frá þessu..“

Stór bók um líf og starf og samtíð listamannsins mikla
Leonardo da Vinci
’ eftir rússnéska stórskáldið Dmitri Mereskowski, í þýðingu
Björgúlfs læknis Ólafssonar
er komin í bókaverzlanir
Leotiardo dji^Vi^ict var furðulegur maður Hvar sem hann er nefndur i bókurh, er
eins og \ienn skorú orð til þess að lýsa atgerfi hans og yfirburðum. / „Encyciopœdia
Britannica“ (1911) er sagt, að sagan nefni engan mann,>sem sé hans jafningi d si'iði
visinda og lista og óhugsandi sé, að nokkur maður hefði enzl til að afkasta hundtaðnsta
parti af öllu þvi, sejn hann fékkst við.
0
Leonardo da Vinci var óviðjafnanlegur mdlari. En hann var lika uppfinningamaður
á við Edison, eðlisfraðingur, starðfraðingnr, stjörmijraðingur og hervélafraðingur
Hann fékkst við rannsóknir i Ijósfraði, liffarafraði og stjómfraði, andlitsfall manna og
fellingar i klaðnm athugaði hann vandlega.
Söngmaður var Leonardo. góður og iék sjdlfur á hljóðfan. Enn fremur 'ritaðí hann
kynstrin^öll af dagbókum, en —
list hans hefir gefið honum orðstír, sem aldrei deyr.
Þessi bók um Lconardo da Vinci er saga utn mannitin, er fjölhafastur og afkasta-
méslur er talinn allra manna, er sögur fara af. og ewn af mestu listamðnnum veraldor.
* i
I bókinni eru um 30 myndir af listaverkum.
H.F. LEIFTIIR, Reykjavík.