Tíminn - 30.04.1950, Qupperneq 3

94. blað
TÍMINN, sunnudaginn 30. apríl 1950
3
REYKJAVÍK
Eftir Bjjörn Guðiminclsson
UM VIÐA VERÖLD:
Tákn hefnd arinnar hverfur
Reykjavík er höíuðborg ís-
lenzka lýðveldisins. Öllum
menningarþjóðum þykir vænt
um höfuðborgir sínar og vilja
veg þeirra sem mestan.
Ekki fer það nærri alltaf
saman, að höfuðborgir séu
jafnframt mestu verzlunar-
borgir og fjölmennustu í
hverju landi. En hér er því
greinilega svo háttað. Reykja
vík mun einmitt vera einhver
stærsta höfuðborg í hlutfalli
við íbúatölu þjóðarinnar. Er
þetta styrkur hennar og veik-
leiki.
Það munar miklu hve sam-
eiginlegt átak 55 þúsund
manna orkar meiru en 30 þús.
Það er mikill misskilningur
þegar forráðamenn Reykjavík
ur barma sér yfir miklum
örðugleikum, sem skapist af
innflutningi fólks til bæjar
ins. Þetta er einmitt þvert
á móti. Meðan fólk flytur til
Reykjavíkur, er bærinn vax-
andi bær. Og vaxandi bæ er
auðvelt að stjórna og leysa
vandamál hans.
Fólk, sem flytur i höfuð-
borgina kemur margt með
veruleg efni og mikla starfs-
orku. Við komu þess skapast
aukin verkefni og möguleikar
til að leysa þau. Og það kem-
ur til að taka þátt í störfun-
um og njóta iífsþægindanna,
sem hér eru meiri en annars-
staðar á landinu.
En hvers Vegna eru þau
meiri hér? Til þess liggja
márgar ástæður og fleiri en
auðvelt er að telja í stuttu
máli. En megin orsökin er, að
hér eru mestu möguleikar,
mTest fjármagn komið saman
á þennan litla blett, sem Rvík
stendur á. Þetta útnes, sem
þræl Ingólfs þótti næsta ó-
byggilegt.
En leiðir penginganna til
Reykjavíkur eru margar og
skal á nokkurar minnst hér,
þótt fjarri fari að tæmandi
upptalningu sé að ræða.
Æðsta stjórn landsins er í
Reykjavík sem að líkum læt
ur. Þótt forsetinn sé búsettur
á Bessastöðum, hefir Alþingi
og stjórnin aðsetur í Reykja
vík með öllum sínum mörgu
undirdeildum, skrifstofum
skrifstofustjórum, fulltrúum
og starfsliði öllu. Hér er Há
skólinn, Menntaskólinn, Kenn
araskólinn. verzlunarskólarn-
ir og fleiri skólar, sem fólk
úr öllum héruðum landsins
sækir og flytur um leið með
sér miklar fjárhæðir árlega
til höfuðborgarinnar.
Biskup landsins situr hér.
Sömuleiðsi landlæknir,
fræðslumálastjóri, vegamála-
stjóri o. fl o. fl. forstjórar.
Allir þessir embættismenn
hafa um sig skrifstofur, sem
fara vaxandi og þurfa aukið
fjármagn til reksturs síns í
Reykjavík. Rétt er að minnast
sérstaklega á tryggingarstofn
un ríkisins, það mikla nýsköp
unarbákn. Hún safnar mikl-
um fjárhæðum til Reykjavík-
ur en dreifir nokkru út aftur.
Ekki mun þó Raykiavík skað-
ast á þeirri nýsköpun.
Enn má telja Ríkisútvarpið,
sem jafnframt sínu menning-
arstarfi, tekur virkan þátt í
aðdrætti peninga til höfuð-
borgarinnar. Hin stórkostlega
blaða og bókaútgáfa er mest
öll í Reykjavík. Er hún stór-
tæk í fjáröflun fyrir sinn
heimabæ.
En ef til vill er þó verzlun-
in frekust til fjárins. Nálega
öll heildverzlun landsins hef-
ir aðsetur í Reykjavík. Og mik
il smásöluverzlun við flest
héruð. Eru það ótaldar fjár-
hæðir og ekki litlar, sem þess
ir aðilar draga í bú Reykja-
víkur, frá öðrum landshlut-
um. Hefir enda verið haldið
uppi áróðri fyrir, að verzlunin
ætti að bera háa skatta og út-
svör. Þá gætu framfarirnar
verið miklar í kaupstöðunum.
Ýmsum þykja þetta góð fræði
og gott að láta kaupmenn
borga há útsvör og eru enda
reiðir yfir hve kaupfélögin
borga lítið S.Í.S. greiðir raun-
ar hæst útsvar i Rvík í ár).
Almenningur, hið vinnandi
fólk, sér ekki alltaf í gegnum
svikavefinn og skilur ekki, að
einmitt það sjálft, borgar háu
skattana og útsvörin, sem
verzluninni er gert að greiða.
Enn eru samgöngumálin ó-
talin. Allar helztu samgöngu
miðstöðvar hafa aðsetur í
Reykjavík. Flugfélögin eiga
þar heima og eru stórtæk í
fjáröfluninni fyrir höfuðstað-
inn. Eimskip og Rikisskip
reka svipað hlutverk. Og ekki
má gleyma öllum bifreiðun-
um, sem sækja fólkið út um
landsbyggðina. Það er mjög
gaman að fara í bil. En það
kostar penginga. Og þeir
lenda ótrúlega oft til höfuð-
borgarinnar.
Hér hefir verið drepið á
i (Framha'd ú 7. síðu.J
UTAN UR HEIMI
Sendiherrann mótmælir.
Brezki sendiherrann í Stokk-
hólmi hefir nýlega borið fram mót
mæli af því tilefni, að sænskt
firma hefir notað nafn og mynd
Elísabetar prinsessu og Karls
prins í auglýsingaskyni fyrir háls-
festi úr gerviperlum á 35 krónur.
Segir sendiherrann, að slík notk-
un hinna konunglegu nafna sé
ekki til þess fallin að auka virð-
ingu og bæta sambúð landanna.
Bendir hann á frændsemi Elísabet
ar við Lovísu Sviaprinsessu og
krefst þess, að auglýsingin verði
ekki birt aftur, ella muni hann
neyta annarra bragða í samráði við
ríkisstjórn sina. Stockholmstidning
en er borið fyrir þessari sögu.
Tveggja marka meybarn.
í Modesto í Kaliforníu fæddist
um páskana meybarn, sem vnr
532 grömm. Það er talið vera
minnsta barn, sem fæðst hefir lif-
andi svo að vitað sé, en það lifði
ekki nema 62 klst. eftir fæðingu.
Sagt er að það hafi vevið á stærð
við mannshendi.
Endurminningar Tanners.
Sagt er að Vainö Tanner, stjórn-
málamaðurinn finnski, hafi skrif-
að endurminningabók og muni hún
koma út í haust. Þar er talið, að
hann ræðl um utanríkismál Finna
á tímum vetrarstríðsins.
Tíminn birtir hér grein
eftir danska blaðamanninn
Jörgen Bast. Hann segir hér
frá því, að Bretar hafi sent
suður í Súdan legstein, sem
þeir tóku fyrir aldamótin
af gröf höfðingja þess, sem
Gordon hershöfðingi féll
fyrir og rifjar Bast upp
ýms atriði þeirra deilumála
í greininni.
Fréttaritari Times í höf-
uðborginni í Sudan, en hún
heitir Khartoum, hefir ný-
lega sent blaði sínu skeyti,
sem mjög er eftirtektarvert.
Þar segir frá því, að hið
mikla þjóðarsafn Breta,
British Museum, hafi sent
heim til Súdan merkan minja
grip.grafstein Madhians. Jafn
framt er getið um það, er
sir James Robertson afhenti
steininn með mikilli viðhöfn,
en sá sem við tók var Sayed
sir Abdel Rahman el Mahdi
Pasha, en hann er sonur
Mahdians, 65 ára gamall
fæddur eftir dauða föður
síns.
Ný sjónarmið.
Hér kemur nú fram úr þok
unni minning um einhverja
blóðugustu og hræðilegustu
atburði í nýlendusögu brezka
heimsveldisins. En jafnframt
því, sem fortíðin rifjast upp
sýnir þetta atvik lægni Breta
og skilning á núverandi við-
horfum, en það er ástæða
þess, að brezka ríkið er enn-
þá heimsveldi.
Legsteinn Mahdians var
geymdur í British Museum
til að tákna ög túlka brezka
hefnd yfir þeim, sem sýndu
ríki hátignarinnar þr j ózku
en flutningur hans heim í
Súdan er sönnun þess, að
Bretar þurfa nú og sækjast
eftir samúð þeirra, sem hefnd
in átti að bitna á.
Trúboði og þjóðhetja.
Það eru fjögur fræg nöfn
bundin við þá sögu, sem hér
liggur tiJ; gr’undvatyar. Það
eru nöfn brezku herforingj-
anna, Gordons og Kitcheners,
Mahdians sjálfs og eftir-
manns hans en það var Abd-
ullahi kalífi tengdasonur
hans.
Mahiinn hét í fyrstu Mo-
hammed Ahmed Ibn Syyid
Abdullah og var trúboði og
kennimaður, sem safnaði um
sig lærisveinum á Abbaeyju
norður af Khartoum. Svo
fékk hann þá hugmynd, að
hann ætti að frelsa Súdan
undan útlendu valdi, bæði
ensku og egipzku. Hann fór
að prédika það, sem kallað
var uppreisnaráróður. Eð ir
að gerö hafði vgyið misheppn
uð tilraun t;l að brjóta
hreyfingu hans niður með
vopnavaldi tók hann sér tit-
ilinn Al-Mahadi al Manastir,
en það þýðir, hinn komandi
leiðtogi, og þaðan í frá var
hann aðeins þekktur undir
nafninu Mahdiinn, en því
nafni fylgdi ótti og æsing.
Þetta var árið 1881. Hér er
ekki unnt að rekja allar þær
^tilraunir, sem gerðar voru til
(að bæla hreyfingu hans nið-
ur, en hún magnaðist fljótt.
Það er nóg að minna á það,
er hann sigraði Gordon, hinn
fræga brezka herforingja,
Grafhýsi Nalidians. Til vinstri eins og það var árum saman
til hægri eins og það er nú þegar legsteinninn kemur heim
aftur
tók Khartoum hinn 25. jan-
úar 1885 og veitti Gordon
banasár með eigin hendi
með því að leggja hann
spjóti i gegnum á dyraþrep-
um hallarinnar.
Þar með var Mahdiinn orð
inn höfðingi yfir miklu svæði
í Súdan og ægði Norður-Af-
ríku frá höfuðborg sinni.
Hann settist samt ekki að 1
höllinni i Khartoum, en
byggði sér nýja hinum meg-
in við Níl í eyðimerkurbæn-
um Omdurman, sem er nú
stærsta borg innfæddra
manna í Afríku.
„Göfugur maður.“
Þar dó Mahdiinn sama ár-
ið og hann sigraði Gordon,
og fáum mánuðum se'inna ól
ein af ekkjum hans svein,
sem nú hefir tekið við leg-
steini föður síns.
En sá, sem tók við ríki eft-
ir hann, var Abdullahi kalífi,
tengdasonur hans, og það var
hann, sem lét byggja graf-
hýsi Mahdians og reisa þar
hinn fræga legstein með ara-
biskri grafskrift. í hugum
flestra Englendinga og
Egipta var Mahdiinn blóðug-
ur ofstækismaður, en það við
horf átti fyrir sér að breyt-
ast. Til dæmis fer Winston
Churchill lofsamlegum orð-
um um hann í einni af fyrstu
bókum sínum, The River War
og segir þar m. a.: Hann var
göfugur maður, prestur, her-
maður og mikill ættjarðar-
vinur. Hann varð sigurveg-
ari í miklum orrustum. Hann
lagði grundvöll að ríki. Hann
endurbætti trúarbrögðin. Að
vissu leyti bætti hann hið
opinbera siðferði og með því
að taka þræla í herþjónustu
braut hann odd þrælahalds-
ins.“
Hins vegar eru það fáir,
sem bera eftirmanni hans
gott orð. Helztu einkenni
hans var grimmdin og skráin
um hryðjuverk hans gæti
cirðið löng.
13 ára barátta.
En hann var fastur fyrir
og voldugur. Það tók Breta
13 ár að sigrast á ríki hans,
en völd hans voru þe;m hin
mesta skapraun. En sá mað-
ur kom, sem gat sigrað hann,
en hann er kunnastur undir
nafninu Kitchener lávarður,
þó að hann hefði ekki hlot-
ið lávarðstign þegar þetta
var. Kalífinn ætlaði honum
að fara hiná sömu för og
Gordon fór 1885, en það fór
á annan veg. Annan sept-
ember 1898 vann Kitchener
fullnaðarsigur á hersveitum
hans og kalífinn flýði sem
útlagi.
Kitchener fór með hersveit
ir sínar inn í borgirnar Khar
toum og Omdurman. Til að
sýna að tími Mahidans og
eftirkomenda hans væri nú
liðinn, eyðilagði hann gröf
hans og nokkru seinna var
legsteinninn fluttur til Eng-
lands.
Musterið búið.
En þrátt fyrir þetta hafði
grafhýsið sína þýðingu og var
merkilegt musteri fyrir Ar-
abana í Súdan, og við há-
tíðahöldin nú kom fram gam
all maður, sem í 60 ár hefir
verið vörður grafarinnar og
tók nú með tárvotum augum
við legsteininum, sem innan
skamms verður kominn á
sinn gamla stað.
Gröfin er skammt frá höll
þeirri, sem Mahdiinn lét
byggja og kalífinn sat í um
sína stjórnardaga.
Höllin er annars ekki frá-
brugðin öðrum húsum í kring
að utan. Það er fyrst þegar
inn er komið, sem hún fær
annarlegam svip. Allar dyr
eru þar á ská, og standast
hvergi á svo að hægra sé að
verjast, ef inn yrðiráðizt.
Enn þá stendur íbúð kalífanS
óhreyfð, en yfir þröskuld
hennar mátti enginn stíga
nema bróðir hans, sem var
herforingi. Meðal annars er
þarna enn óhreyft hið ara-
biska gufubað, sem kalífinn
hafði, með heitum og köld-
um leiðslum og krönum.
Sir Abdel Raliani.
Sveinninn, sem fæddist
eftir dauða föður síns, slapp
við að verða fórnarlamb hins
blóðþyrsta kalífa, og má það
merkilegt heita. Hann ólst
upp í Súdan og varð ekki
landflótta. Hann hallaðist
smám saman að Englending-
um, enda þarf ekki frekari
vitna við en þess, að hann
er sir, til að sjá að hann er
einn af áhrifamönnum í land
inu. Það eru heldur ekki
nema fá ár síðan hann var
í London og ræddi þar við
Bretastjórn um framtíðar-
skipan Súdanmála Það mun
hafa verið í þeirri ferö, sem
hann komst að því hvar leg-
steinn föður hans var niður
kominn og eftir heimkomuna
tók hann málið upp og ræddi
það við brezk yfirvöld í
Súdan.
Abdel Rahman býr hluta
af árinu í Omdurman, en
hann á þó jafnframt fallega
íbúð í KhartQum, og þar fór
fram viðhöfnin, þegar leg-
steinninn var afhentur.