Tíminn - 26.09.1951, Blaðsíða 5

217. blað.
5.
TÍIMINN, migvikudaginn 26 september 1951.
EkLENT YFIRLIT:
Eykst verðbólgan enn?
Ilorfur eru taldar á því, að verðlag' og
kaupgjald fari hækkandi í Bandaríkjiinum
Miðvihud. 26. sept.
Afnám verðlags-
hamlanna
Núverandi stjórn hefir á
ýmsan hátt tekið upp nýja
stefnu í verzlunar- og verð-
lagsmálunum. Hún hefir af-
numið ýmsar gjaldeyrishöml-
ur og reynt þannig að skapa
þeim, sem höfðu innlent veltu
fé, möguleika til óhefts inn-
flutnings. Jafnframt hefir
hún afnumið verðlagshömlur
á ýmsum vörum, sem hún
taldi líklegt, að nægilegt
framboð yrði á. Þetta síðar-
nefnda hefir verið gert í ýms
um löndum, m.a. í Bretlandi,
þar sem verkamannastjórnin
hefir dregið úr ýmsum verð-
lagshömlum hin síðari ár.
Af hálfu ýmsra Framsókn-
armanna var litið á þessa
stefnubreytingu með nokk-
urri tortryggni. Framsóknar-
menn viðurkenna vissulega
nauðsyn þess, að innflutn-
ingur neyzluvara sé yfirleitt
það mikill, að svartur mark-
aður sé útilokaður, en á það
skorti mjög í stjórnartið
Stefáns Jóhanns. Hins vegar
voru gjaldeyrisaðstæður slík-
ar, að vafasamt gat talist að
sleppa öllu aðhaldi í þessu
sambandi. Framsóknarmenn
telja líka, að opinbert verð-
lagseftirlit sé ekki aeskilegt
lengur en nauðsyn krefur, en
hins vegar sé vafasamt að
sleppa því með öllu, nema
nægilegt vöruframboð sé áð-
ur tryggt.
Þrátt fyrir þá gagnrýni
Framsóknarmanna, sem hér
að framan greinir, varð það
niðurstaðan, að fallist var
af flokksins hálfu á áður-
greinda stefnubreytingu í
* verzlunar- og verðlagsmál-
unum. Höfuðástæðan til þess
var sú, að búið var í stjórn-
artíð Stefáns Jóhanns að
binda innflutninginn í fast-
ar skorður, er hindruðu vöxt
lieilbrigðra verzlunarfyrir-
lækja og skömmtuðu þeim
mildu minni hlut en þeim
bar. Engin önnur leið stóð
öpin til að losa um þessa
fjötra en að reyna framan-
greinda stefnubreytingu. —
Auk þess var Sjálfstæðis-
flokkurinn búinn að reka
svo harðskeyttan áróður
fyrir afnámi gjaldeyris- og
verðlagshaftanna, að sú til-
raun var á ýmsan hátt til-
vinnandi, að þjóðin fengi að
reyna, hvernig slíkt gæfist
í framkvæmd.
*
Sá tími nálgast nú óðum,
að hægt sé að fella dóm um
það, hvernig þessi tilraun hef
ir gefist. Einkum gildir það
þó um afnám verðlagshaml-
anna.
í forustugrein í Tímanum
18. júlí síðastl. var lögð á það
áherzla, að „stj órnarvöldin
fylgist vel með þeim áhrif-
um, sem afnám verðlagseft-
irlitsins kann að hafa á verð-
lagið, og veröur vitanlega að
grípa i taumana aftur, ef sam
tök verða um að misnota það
tækifæri, sem verzluninni er
hér veitt.“
Eftir því, sem Tíminn hef-
ir hlerað, hefir slík athugun
nú farið fram og verða niður-
stöður hennar vafalaust birt-
ar opinberlega. Niðurstaðan
mun yfirleitt vera sú, að á-
lagning hafi hækkað, en vit-
Um nokkurt skeið undanfarið
hafa menn gert sér vonir um,
að verðlag kynni að lækka eitt-
hvað aftur að ráði. Vonir þess
ar hafa menn byggt á því, að
verö á ýmsum hráefnum hefir
heldur lækkað og bendir margt
til þess, að hið nýja verðlag hald
ist. Aftur á móti eru nú taldar
horfur á, að kaupgjald fari held
ur hækkandi og skortur á ýms
um unnum vörum ýti undir verð
hækkanir á þeim. Um þessar
mundir er það því talið vonlítið,
að nokkur almenn verðlækkun
eigi sér stað í náinni framtíð,
heldur muni frekar stefna í
hækkunarátt, Þó geta ýmsar
vörur fallið eitthvað í verði, en
hins vegar aldrei svo, að það
geti talizt til almennrar verð-
lækkunar, því að hækkanir
munu verða á öðrum vörum og
það sennilega meiri en verðlækk
unum nema. Einkum er óttazt,
að verðhækkanir muni eiga sér
staö í Bandaríkjunum, en verð-
hækkanir þar hafa í för með
sér verðhækkunaráhrif víða ann
arsstaðar.
Hér á eftir verður nokkuð
greint frá verðlagshorfum í
Bandaríkjunum og er þar eink
um stuðzt við grein eftir norsk
an blaðamann, sem er fréttarit-
ari í New York fyrir norsku blöð
in.
Slakað til á verðlagseftirliti.
Eins og kunnugt er, beitti Tru
man forseti sér fyrir setningu
róttækra verðlagslaga á s. 1. vori.
Þingið tók tillögum hans heldur
illa og hefir fyrir nokkru geng-
ið frá verðlagslöggjöf, er Tru-
man segir, að séu verstu lög-
in, er hann hafi nokkru sinni
undirritað. f löggjöf þeirri felst
ekki nema lítið af því, sem Tru-
man fór fram á að gert yrði.
Sterk hagsmunasamtök beittu
ýmiskonar ráðum til að hafa
áhrif á þingmennina og létu
þeir undan, enda ekki nema ár
til kosninga.
Fyrst eftir setningu þessara
laga má segja, að ríkt hafi ó-
vissa og uggur í Bandaríkjun-
um í sambandi við verðlagsmál
in. Nú er óvissan hins vegar
horfin, en uggurinn hefir auk-
izt. Það eitt er víst, sagði einn
af kunnustu hagfræðingum
Bandaríkjanna, að verðbólgan
mun halda áfram að aukast.
Það virðist líka vera almennt
álit, að nýju verðlagslögin muni
hafa miklar verðhækkanir í för
með sér.
Afborgunarkerfið.
Fyrstu sex mánuði ársins voru
allstrangar verðlagshömlur í
gildi. Þær virtust smátt og
smátt hafa áhrif í rétta átt. Neyt
endurnir urðu bjartsýnir. Kaup
anlegt var, að hún myndi
þurfa að hækka nokkuð vegna
aukins verzlunarkostnaðar. í
ýmsum tilfellum virðist hún
þó vera alltof mikil og í ein-
staka tilfellum virðist hreint
okur hafa átt sér stað.
Endanlega verður ekki hægt
að fella dóm um þetta fyrr
en áðurneíndar niðurstööur
liggja opinberlega fyrir. Á-
stæðan til mistaka þeirra.sem
átt hafa sér stað, eru vitan-
lega ýmsar. í mörgum tilfell-
um hafa verðlagshömlur ver-
ið afnumdar alltof fljótt eða
áður en nægar vörubirgöir
höíðu safnast. Þau mistök
skrifast á reikning ríkisstjórn
arinnar, er mátti vita, aö slíkt
myndi misnotað. í öðrum til-
felium geta neytendur sjálf-
um sér um kennt, því að þeir
hafa ekki gætt þess að beina
viðskiptum þangað, þar sem
verðlagið hefir veriö lægst.
máttur dollarans var meiri ann
an fjórðung ársins en þann
fyrsta. Þeir, sem bezt þekkja til,
álita að þessi ávinningur muni
fara forgörðum vegna þess, að
nýju verðlagslögin draga úr
hömlunum.
Það er einkum talið örlaga-
ríkt, að lögin draga úr þeim
hömlum, sem áður hafði verið
beitt til að draga úr lánastarf-
seminni. í efnahagsmálum
Bandaríkjanná gætir þess fyrir
komulags miklu meira en í efna-
hagsmálum nokkurs annars
lands, að menn geti fengið dýra
muni keypta gegn afborgunum,
er taka oft langan tíma. Þetta
gildir t. d. um bíla, ísskápa,;
þvottavélar, ryksugur og út-
varpstæki, svo að nokkur dæmi
séu nefnd. Oft er um vikulegar
afborganir að ræða, sem ná yfir
2—3 ár. Hin nýju verðlagslög
draga mjög úr þeim hömlum,
sem hafði verið beitt til að
hindra þessa lánastarfsemi. Nú
þarf t. d. staðgreiðslan ekki að
vera nema 15% af kaupverðinu
í stað 25% áður, afborgunartím
inn er lengdur um marga mán-
uði o. s. frv. Afnám þessara
hamla hafa þegar stóraukið
kaupin og eftirspurnina á um-
ræddum vörum. Af þessu bykir
nú ekki sízt stafa verðbolgu-
hætta.
Verðhækkunarleyfi.
Annað ákvæði nýju laganna,
sem ekki er síður talið örlaga-
rikt, fjallar um leyfi til verð-
hækkana. Áður mátti ekki
hækka vöruverðið vegna auk-
ins framleiðslukostnaðar, ef
framleiðandi fékk 85% af þeim
hagnaði, er hann hafði á árun-
um 1946—49. Samkvæmt nýju
lögunum má framleiðandi
hækka verðið, sem svarar þeirri
aukningu framleiðslukostnaðar-
ins, er átt hefir sér stað fyrstu
sex mánuði ársins. Það hefir
engin áhrif á þetta, þótt hagn
aðurinn hafi aukizt á þessum
tíma og fyrirtækið geti því ris-
ið undir auknum framleiðslu-
kostnaði, án verðhækkunar á
framleiðslu sinni. Síðan nýju
verðlagslögin gengu í gildi, hafa
umsóknir um verðhækkanir
streymt að úr öllum áttum.
Úrræði, sem vart
koma til greina.
í áliti, sem nýlega hefir birzt
frá þingnefnd, er kynnti sér sér-
staklega verðlagsmálin, kemur
sú skoðun fram, að verðbólgu-
hættan fari vaxandi. Vígbúnað
urinn dregur til sín meira og
meira af hráefnum og vinnu-
afli. Tekjur verkamanna munu
aukast vegna vígbúnaðarfram-
kvæmdanna, en framleiðsla á
ýmsum nauðsynjavörum mun
Verður það aldrei of brýnt
fyrir .neytendum, að gæta
þessa sjónarmiðs vel. En
reynslan sýnir, að ekki skort-
ir okurviðleitni ýmsra aðila
í verzlunarstéttinni, ef aðhald
neytenda eða þess opinbera
brestur.
Af þeirri reynslu, sem feng-
in er, verða opinberir aðilar
aö draga réttar ályktanir. —
Enginn þvergirðingsháttur
eða þröngsýni má aftra þvi,
að þær ráöstafanir séu gerð-
ar, er tryggja hag almenn-
ings bezt. Miklu hlýtur það
að ráða um slíkar ákvarðan-
ir, hvernig horfur eru um
vöruútvegun. Margir aðilar,
sem telja verðlagseftirlit
bráðabirgðaúrræði, telja nú
nauðsynlegt, að auka það
vegna fyrirsjáanlegs vöru-
skorts, og er í þeirra hópi
stjórnir Bretlands og Banda-
rikjanna.
TRUMAN
hins vegar dragast saman af
sömu ástæðu. Þegar vaxandi
kaupgeta og vaxandi vöruskort
ur haldast þannig í hendur,
getur afleiðingin ekki orðið önn
ur en verðhækkanir og verð-
bólga.
Þrjú úrræði gætu dregið úr
þessari verðbólguhættu: Sam-
dráttur lánastarfseminnar,
minni vígbúnaöur og aukinn
sparnaður. Hins vegar er ekki
líklegt, að neitt af þessu eigi
sér stað í náinni framtíð. Þing
ið ræðst vart i það að draga úr
lánastarfseminni rétt fyrir kosn
ingar, ástandið í alþjóðamálum
hvetur til aukins vígbúnaðar og
horfur í peningamálum hvetja
menn ekki til sparnaðar.
Engin stórvæ;gileg
skattahækkun.
Ein leið er til enn og hún er
sú, að hækka skattana. Sú leið
viröist ekki líkleg. Ríkisstjórnin
hefir lagt til að hækka skatt-
ana um 10 milljaröi dollara, en
fulltrúadeildin hefir lækkað
þessa upphæð um 3 milljarða
og öldungadeildin ráðgerir að
lækka hana um 2 milljarði til
viðbótar eða niður í 5 milljarða.
Þingið ræðst vafalaust ekki í
mikla skattahækkun rétt fyrir
kosningar.
(Framhald á 7. síðu)
Raddir nábúanna
Eyðslan og bruðlið hjá
Reykjavíkurbæ stafar ekki
sízt af allskonar skyssum og
ráðleysi, sem verkfræðingar
bæjarins gera sig seka um,
enda virðast þeir mest valdir
eftir pólitískum litarhætti.
Tvær framkvæmdir, sem ver
ið hafa á döfinni undanfarið,
eru ekki sízt mælikvarði um
þetta. Um þær segir svo í
seinastu Vikutíðindum:
„Háværar raddir heyrast um
það, að eitthvað sé bogið við
allar framkvæmdir á Mikla-
torgi. Torgið hefir verið lækk
að um meira en meter, leiðsl
ur rifnar upp og mörgu um-
turnað, sem áður var búið aö
ganga frá með ærnum kostn-
aði. Mun þetta rask allt sam
an verða bænum æði kostnað
arsamt og lítil forsjá sýnileg,
eða flaustrað hefir verið að
fyrri framkvæmdum. Virðist
ekki eiga að hallast á um fyrir
hyggjuna þarna eins og verið
hefir um Hringbrautina. En
þar var annar helmingur
brautarinnar á góðum vegi
með að renna suður í Skerja
fjörð, en hinn ofan í Tjörnina.
Þótt komið væri í veg fyrir
flóttann, hljóta þessi mistök
að hafa kostað bæinn mikið
fé, og mikilli umferðatruflun
hefir það valdið, þar sem gat-
an hefir verið að miklu leyti
lokuð tvö undanfarin sumur“.
Svipuð dæmi mætti fleiri
nefna. Ef bærinn hefði færari
mönnum á að skipa til þess
að sjá um framkvgemdir sínar,
hefði aukaniðurjöfnunin áreið
anlega reynzt óþörf.
Á flatneskjunni
f sumar, þegar ritstjóri
Mbl. kom á heiðarbrúnina
austan Eyjafjarðar og leit
yfir búsældarlegar sveitir og
samfellda ræktun héraðsins,
varð hann hrifinn og komst
í sneriingu við upp ’un.i siun.
Ilann íagnaJi meJ gr-c r.r.-l-
auum, lífinu cg samvinniniai.
Við heimkomuna sezt hann
niður og skrifar beztu grein,
sem blað hans hefir birt um
fleiri árabil, cf ekki frá bvrj-
uii. Játningin líður úr penna
hans yfir síður Mbl., lofsöng-
ur til mannanna, sem rækta
landiö og búa það gróðri milli
fjalls og fjöru. Hrifning yf-
ir miklum árangri í Eyjafirði
og hispurslaus viðurkenning
á góðu starfi þar.
Allir, sem nokkuð þekþja
til mála hér á landi, jafnt
Mbl. ritstj. og aðrir, vita og
viðurkenna, að samvinnan er
komin hvað lengst áleiðis j
Eyiafirði og að þetta, sem rit-
stjórinn sá, eru fyrst og
fremst verk samvinnumanna.
Síðan þetta gerðist, hefir
sumri tekið að halla og grösin
sölna. Þessa gætir átakanlega
í Mbl. Skýjaflákar hylja fjöll-
in og teygja sig niður í miðj-
ar hlíðar. Hvergi sér tii lofts
og súldar úr þokunni. Haust-
svipur kaupmennskunnar faer
ist yfir.
Með hallandi sumri hefir
Mbl. tekið upp fyrri iðju sína
um samvinnufélögin. Það hef
ir hrakist af heiðarbrúninni
ofan á flatneskjuna og gleymt
ræktun samvinnumanna um
breiða byggð.
Kappfélögin og Framsókn
eru sá bölvaldur, sem skýtur
upp kollinum, hvar sem það
stígur niður fæti.
Skip samvinnumanna eru
voðaleg. Hvað ætli að þessir
bændur kunni að sigla? Og að
taka fé bændanna í skip til
að flytja vörur þeirra að og
frá landinu, er hreinn barna-
skapur. Mbl. viknar af sam-
úð með sveitamönnum yfir
þessu ráðlcysi þeirra. Ef til
vill mættu samvinnumenn
flytja vörurnar, ef allir töp-
uðu á siglingum?
En nú er mikil hagnaðar-
von af millilanda^'glingum.
Og þá er erfitt að þola, að
SÍS sé stór keppinautur. —
Hreinn voði er að skuldum
kaupfélaganna í bönkuniun.
Mbl. blöskrar. Þetta, sem rit-
stj. sá af heiðarbrúninni má
ekki draga til sín ofmikið
fjármagn þjóðarinnar. Þeir,
sem rækta landið mega ekki
skulda, þótt landið sjálft og
bústofn þeirra sé að veðj.
Öðru máli gegnir með þá
útvöldu. Smádátar með tvo til
þrjá báta og verzlunarhokur
komast í bók hjá bönkunum
upp á 6 til 8 milljónir. Og ftjbl.
þegir. Einn togari kostar 8 til
10 milljónir, allt í skuld. Og
Mbl. þegir. Eitt gott hús í
Reykjavík kostar eina millj.
Mbl. talar lítið. Bókaútgef-
andi hleypur á milljónum. —
Enn er Mbl. þögult. Jafnvel
sjálf Reykjavík hefir vist eitt
hvað komist í bók hjá bönk-
unum. En Mbl. er þögult sem
gröfin.
Þetta er allt sjálfsagt. En
ef samvinnufélögin skulda
hluta úr árinu, meðan fram-
leiðsiuvörur landbúnaðarins
eru ekki komnar á markað-
inn, ætlar Mbl. að verða flök-
urt af yamllætingu. —
Ekki veldur það minnstum
áhyggjum, þetta voðalega
skattfrelsi, sem Heimdelling-
ar grétu yfir norður á Akur-
eyri í vor. En þetta síendur-
(Framhald á 6. síðu)