Tíminn - 02.03.1952, Síða 4

4.
TÍMINN, sunnudaginn 2. marz 1952.
51. blaS.
I.
Erlendir menn hafa oft lát
ið 1 ljós undrun sína yfir því
því, hve mikil sé útgáfa blaða
og bóka hér á íslandi. Og þó
að slík starfsemi sé geipimikil
og margbreytt í öllum menn-
ingarlöndum heims, og þá
ekki sízt hjá nánustu frænd-
þjóðum okkar, er hún hlut-
Guðmunclur Gíslason Hagalín:
Frá sorpi til siðmenningar
ar að kenna ráðandi meiri-
Ihluta en öðrum, því að allir
fallslega mest hjá okkur ís-' virðast una þvi sæmilega. En
lendingum. Bókhneigð ís-|við syo búið má ekki standa.
lenzku þjóðarinnar stendur í1Eyrir skort á dvalarstað í
nánu sambandi við fornar. tómstundum og vöntun á
menningarerfðir og þá lífs— {liæfilcgri tómstundaiðju leið
hætti og lífsaðstöðu, sem ist fjöldi unglinga, sem ekki og tali einkum til þess hjá
hún átti við að búa til skamms. hafa heppilegt athvarf heima honum, sem stendur í engu
tíma. Bókleg iðkan var fyrir | fyrir, út á margskonar glap- sambandi við íslenzka menn-
skemmstu í ennþá ríkara stigu, og auk þess verða þeir ingu og lífsbaráttu, heldur
mæli en nú „langra kvelda: helztu sýkilberar erlendrar ó- hefir alizt af áhrifum vætkis
sjáanlega eru eingöngu gefin kveðskapur lítt kristilegur og
út í gróðaskyni. Mörg þeirra ganga guðlasti næst. Hann
sýna, að' um alls ekki sé ann- brá þá á það ráð að fá skáld-
að hugsað en að veita litils- in til að yrkja undir bragar-
gildum og hugsunarlitlum háttum slíkra kvæða ljóð um
mönnum lesefni, sem kosti út efni úr Heilagri ritningu.
gefandann sem allra minnst ‘
1 sorpritunum.
í Heima er bezt hefir senx
[sé verið stefnt markvisst að
því að flytja skemmtilegt og
alþýðlegt efni, sem væri um
leið nokkurs virði til áhrifa á
lesandann, gerði auk þess að
skemmta, það hvort tveggja
í senn að fræða lesandann og
örva hann til hugsunar og
frekari fróðleiksöflunar.
Þarna hefir ungu kynslóðinni
verið veitt þekking á lífsbar
áttu og menningu þeirrar
eldri og reynt að vekja skiin-
ing hennar og virðingu fyrir
afrekum og manndómi feðra
Utgáfa ritsins Heima er
bezt, minnir að nokkru á
þessi viðbrögð hins vitra og ^ „
hugkvæma biskups við verald 1og mæðra og þeim fræðum,
jólaeldur“, bækurnar lind,
sem var teygað af sér til hress
ingar og andlegrar örvunar.
Og virðingin fyrir bókum og
ást manna á þeim var víða
svo mikil, að. nú mundi slíkt
vandfundið nema hjá einstök
um og einstæðum bókamönn
um.
Margt hefir breytzt á fáum
áratugum um menningu og
viðhorf þjóðarinnar, enda býr
nú mikill meirihluti hennar i
menning^r í ptað þess að verða og að ýmsu skaðlegra
verða stoð og stytta íslenzkri erlendra strauma og stefna.
bæjum og þorpum við sjávar- ' fengisgróðinn er ljótasta dæm
síðuna. En bókhneigðin hefir
fylgt fólkinu í bæina og þorp-
in, og það hefir beinlínis orð-
ið mörgum manninum, sem í
þéttbýlinu hefir aðsetur sitt,
metnaðarmál að eiga sem
flestar og bezt búnar bækur.
Ennþá er bókmenningin stolt
þessarar þjóðar. Og svo fá-
menn sem þjóðin er, er það
skilyrði fyrir því, að hér geti
blómgast bókmenntir og bóka
útgáfa á íslenzku, að ást alls
þorra manna á góðum bókum
fari ekki rénandi. Ef svo
ætti að verða hér, sem víða
annars staðar, að einungis fá
mennt vitsmunalegt
þjóðmenningu.
II.
Eitt af hinum sjúklegu fyrir
brigðum þjóðfélaganna er við
leitni manna til þess að nota
sér sem gróðaveg að æsa þær
fýsnir fjöldans, sem eru
hverjum og einum hættuleg-,,
ar og þá um leið þjóðfélaginu ' le®ur . iliuti hinna andlegu
sem heild. Áfengissalan og á-! veigalitlu lesenda léti í ljós,
að hann kysi heldur ensku
! en íslenzku til lestrar, myndu
Yms þessara rita virða aö
vettugi íslenzka höfunda og
veita þeim engan stuðning,
en draga menn frá lestri
bóka og rita, sem eru nauð-
synlegur liður í viðhaldi og
þróun íslenzkrar bókmenning
ar.Er auðsætt af sumum þess
um ritum, að ef einhver veru
legri bókmenntastefnu síns
! tíma. Útgefanda ritsins og rit
, stjóra hefir verið það ljóst,
að ætti ritið ekki þegar í upp
hafi að fara halloka fyrir
þeim keppinautum, sem ég
hef rætt um hér að framan,
þá yrði það að hafa á sér ný-
tízkan svip, ganga i augun
við fyrstu sýn, og efnið að
vera þannig, að þar væri tek-
ið fullt tillit til þarfa manna
i forráðamenn ritanna þegar
ið um slíkt fyrirbrigði, en
annars eru dæmin mýmörg.
Eitt þeirra er útgáfa bóka og UPP Þánn hátt að birta
rita, sem tala til þess, sem eiíiíi aðeins enska danslaga-
miður er í fari manna — og' i'exi;a’ sv° sem þeir hafa gert,
fer oftast lélegt form og frá- | Þeldur og prenta á ensku
gangur saman við vætkisvert,miiíinn iliufa af lesefninu!
og tíðum skaðvænt efni. Á Því skal svo hér við bætt,
sem þeim voru yndi og íþrótt.
Þá hefir og þess verið freist-
að, að bregða upp minnisverö
um myndum úr ríki íslenzkr-
ar náttúru og styrkja tengsli
lesendanna við þá undraver-
öld, sem hún hefir upp á að
bjóða. Samfara þessu hefir
svo nýja tímanum verið sinnt
1— reynt að gefa hugmynd
um önnur lönd og þjóðir og
vakinn áhugi fyrir afrekum
til hvíldar og dægrastytting- ýmsra stórmenna sögunnar
ar, þó að hins vegar væri það
mjög af öðru sauðahúsi en
flest í hinum ritunum, þar
sem gróðasjónarmiðið og dekr
ið við smekk hinna smekk-
lausu fylgist að.
Ritið hefir í þeim ellefu
Eg tel, aö útgefanda ritsins
og ritstjóra þess. Vilhjálmi S.
Vilhjálmssyni, hafi lánazt
það furðuvel, sem til mun
hafa verið ætlast, þá er ritið
var stofnað. En svo sem á-
vallt við fyrstu raun hefir rit-
heftum, sem út eru komin, ’ stj. orðið að þreifa allmikið
flutt mikið lesmál. Hvert fyrir sér og reyna að viða að
hefti er 32 síður, en þær jafn ser úr ýmsum áttum og frá
gilda 96 síðum í bók í all- Ýmsum rithöfundum, liklega
fyrstu áratugum þessarar ald ^11 °Jvunaf ^eim'stóru broti, sá árgangur, sem sem ólíklega. Efnið hefir því,
ar kom fram mikil viðleitni
í þá átt að víta slíka útgáfu-
starfsemi og vara við henni,
og einn af skeleggustu for-
vígismönnum samvinnustefn-
unnar og alþýðufræðslunnar
á landi hér, Jónas Jónsson
frá Hriflu, var einhver helzti
ílrval forvígismaður herferðar gegn
' óþverranum. Þá minnist ég
þess með þakklæti, að séra
Jónas Jónsson frá Hrafnagili
ætti að lesa og kaupa bækur,
gæti ekki orðið um að ræða
bókmenntalega blómgun með,
þjóðinni. Og hvar væri svo|var i Nýjum kvöldvökum ár-
komið ástinni á íslenzkri 1vaiíur vörður íslenzkrar
tungu og þjóðmenningu og
gengi þess hvort tveggja í
keppninni við enskuna og mið
ur holla erlenda strauma, sem
fleygjast hér að fjörum og
flana á land upp?.. En sann-
leikurinn er því miður sá, að
svo sem nú horfir um leið-
sögn og skilyrði hinna ungu
til menningarlegs þroska á
grundvelli íslenzkrar erfða-
menningar, virðist fullkomin
hætta á því, að íslenzk tunga
menningar í greinum sínum
um bókmenntir, og mætti
raunar nefna fleiri slíka
menn, en báðir þeir, sem ég
hefi á minnzt, voru hvort
tveggja í senn, harðdæmir og
jákvæðir, og eru skrif þeirra
mér sérstaklega minnisstæð.
En nú á síðari árum hef-
bókmenntasmekk, sem verið
er að uppala hjá lesendum
þessara rita, hafa fjárhags-
ráð ög íslenzkir bóksalar séð
svo fyrir upp á síðkastið, að
á boðstólum sé ríkulegt úrval
erlendra rita af svipuðu tæi,
þrátt fyrir allan gjaldeyris-
skortinn. En undanfarin ár
hefir verið mikið um það skrif
að, ekki sízt á Norðurlöndum,
hve myndablöð og mánaðar-
rit með ýmist beinlínis skað-
legu eða einskisverðu efni séu
orðin þungbær plága bók-
menntunum og allri menn-
ingu. Við gerum að sjálfsögðu
ráðstafanir til þess að forð-
ast gin- og klaufaveiki, en
við opnum dyrnar fyrir þeim
andlegu sýklaberum, sem
háskasamlegastir geta orðið
þeim verðmætum, sem reynzt
ir verið haugað út lélegum lrai'a eiíicur einna drýgst: ís-
bókum, sem margar hverjar
eru að öllu leyti illa úr garði
gerðar, og hefir þetta að
og menning komist brátt í mestu verið látið vítalaust.
beinan voða. I skólunum er
lögð mjög litil rækt við bók-
menntirnar, minnsta kosti er
þeim ekki sinnt neitt til líka
við það, sem víða í skólum er-
lendis, og ættum við þó að
meta þær jniklum mun meira
en aðrar þjóðir, svo mjög sem
þær hafa viðhaldið andlegu
lífi, metnaði og viðnámsþrótti
okkar á liðnum nauðöldum —
og svo mikill virðingarauki
Nú er síður en svo, að ég eigi
þarna við skemmtibækur, sem
eru vel samdar og sómasam-
legar að efni og frágangi. Slík
ar bækur eiga fyllsta rétt á
sér sem dægrastytting, geta
verið útgefendum stoð til út
gáfú betri bóka og veiga-
meiri og eru mörgum lesand
anum eina færa leiðin yfir í
lestur fagurra bókmennta,
sem bera það nafn meö réttu.
sem þær hafa reynzt okkur. j Eg á við veruleg sorprit, illa
Hér munu aðeins lesnar í samin, óhrjáleg og ómerkileg
skólunum tiltölulega fáar [ að efni, þýdd á óvandað mál
blaðsiður á ári hverju — og og að sama skapi að ytra bún
þá einkum með tilliti til mál 'aði þyrnir í augum hverjum
fræðináms, en um anda bók- [ þeim manni, sem ann bókum
menntanna, fegurð málsins og hefir einhverja bókmenn-
og hin ýmsu stílbrigði mundu
menn fara úr flestum skólum
litlu nær. Þá er það alkunna,
að fyrir bókaþörf ungling-
anna í tómstundum þeirra er
svo illa séð víða hér á landi,
að ekki má við svo búið
standa, og óvíða er þetta lak
ara en í höfuðstaðnum. Bæj-
arbókasafnið hírist í gersam-
lega óviðunandi kynnum, og
það er siður en svo, að lestrar
salir standi fólki til boða í
hverju hverfi borgarinnar.
Þetta ástand þarf ekki frek-
ingu til að bera. Þeir, sem
rétta slíkar bækur að íslenzk-
um lesendum segja í rauninni
um leið:
„Þið eruð andlega lítilsgild
ir og illa menntaðir vesaling
ar, — þetta er við ykkar
hæfi “
Lengi vel var vandað svo til
efnisvals íslenzkra tímarita
sem kostur var á, þó þau væru
ekki glæsileg og gætu ekki
heitið fjölbreytt, en á síðustu
áratugum hafa komið út
viku- og mánaðarrit, sem auð
lenzkri bókmenningu.
III.
Bókaútgáfan Norðri hefir
látið mikið til sín taka á síð-
ari árum, enda haft bakhjarl
einhver voldugustu .samtök al
mennings í landi hér, þar
sem er Samband íslenzkra
samvinnufélaga. Norðri hefir
gefið út margt góðra bóka, og
áreiðanlega mun hafa vakað
fyrir ráðamönnum fyrirtækis
ins að velja þau rit, er verða
mættu ekki eins útgengileg-
ur varningur, heldur og ís-
lenzkri þjóðmenningu til
gagns. En misjafnlega hefir
til tekizt hjá þeim sem öðr-
um, og hef ég áður að því
vikið í greinum um bækur,
sem mér hafa ekki þótt sam-
boðnar útgáfufyrirtæki sam-
vinnuhreyfingarinnar á landi
hér. En útgáfu ritsins Heima
er bezt hef ég fylgt með á-
huga, frá því að fyrsta hefti
þess kom út, og vil ég nú í
sambandi við það, sem ég hef
rætt um hér að framan, vekja
athygli á þessu riti og þeim
sjónarmiðum, sem ríkt hafa
og ríkja hjá útgefanda þess
og ritstjórum.
Guðbrandur biskup Þorláks
son vildi vinna gegn vinsæld
um og áhrifum danskvæð-
anna. Honum fannst slíkur
nú er byrjaður, verður alls einkum framan af, orðið lítið
384 síður eða sem svarar 1150 eitt fálmkennt, en hins vegar
bókarsíðum. í ritinu hefir ver öer svo að varast, að slíkt rit
ið margt sagnaþátta,sem ým- [sem Þetta stirðni í því formi,
ist eru afsprengi íslenzkrar sem fær " °S Þykir heppi-
þjóðtrúar — eða greina frá le8't í bili, og er þarna sem
sannsögulegum atburðum og yiðast vandratað meðalhófið.
örlögum, eins og þetta hefir E8 niundi telja æskilegt, að
geymzt í minni kynslóðanna ritiö flytti framvegis stuttar
og mótazt hjá sögumönnun- °§ gagnorðar greinar um ým-
um, en þessar sagnir eru fróð is framfara og vandamál þjóð
legar um hugmyndalíf þjóðar félagsins, og um leið og hað
innar á liðnum öldum, menn- héldi fast í hinn þjóðlega
ingu hennar lifskjör og lífs-!sviP’ yrÖi reynt að kynna
baráttu. Heima er bezt hefir frekar en gert hefir verið,
og flutt mjög athyglisverðar ^ ýmsar þarfar og jákvæðar
frásagnir af öldruðu fólki, mýjTJingax. Þá tel ég^ að æski-
þeim körlum og konum, sem ie8t væri, að íslenzkum bók-
áttu við að stríða miklu mun menntum yrði sinnt nokkru
meiri erfiðleika á sviði lífs- jmeir i ritinu. í hverju hefti
bjargar og afkomu en þær hin ætti að vera kvæði —- eða
ar yngri kynslóðir, sem nú Þrot úr kvæði, og þyrfti kvæð
lifa í landi hér, en þetta aldr, iö enSu frekar að vera nýtt
aða fólk kom tápi í afkom- en gamalt, en fyrst og fremst
endurna og bjó á margan veg fagurt og eftirtektarvert og í
vel í haginn fyrir þá. í rit-jfyiista samræmi við íslenzk-
inu hefir verið brugðið upp ar nrenningarerfðir. Einnig
myndum úr atvinnulífi liöins
tíma og okkar tíðar, þar hafa
birzt ferðasögur, frásagnir af
sambúð manna við dýrin —
og þar verið drepið á margs-
konar lífsatvik. Þá hafa birzt
i ritinu greinar og frásagnir
sögulegs efnis, ævintýralegir
þættir úr atvinnulífi fram-
andi þjóða og greinar um
ýms undur tækninnar. Nokkr
ar frumsamdar og þýddar
smásögur hefir ritið flutt, og
í því hafa verið birt einstök
kvæði, vísnaþættir, gömul
bréf og ýmis konar skrýtlur.
Þá má ekki gleyma hinum
skemmtileg og vel heppnaða
þætti Föndur fyrir unglinga.
Loks ber þess að geta, að í
ritinu hafa birzt fjölmargar
myndir, sem yfirleitt hafa
tekíð hóflegt rúm og ekki
skírskotað til helbers hégóma,
ætti i stuttu máli að kynna
íslenzka höfunda, eldri og
yngri, og loks tel ég æskilegt
að ritið flytji stutt og gagn-
ort bókmenntayfirlit — t.d.
tvisvar, þrisvar á ári, og væri
í því gert sér far um að gefa
lesendunum hugmynd um_
efni og gerð bókanna, án þess
að þar væri um að ræða
ákveðna dóma, nema sérstök
ástæða þætti til.
Slíkt rit sem þetta hefir
mikið og gagnlegt hlutverk
að rækja, og ég óska útgef-
anda þess og hinum nýja rit-
stjóra allra heilla í því vanda
sama en mikilvæga hlutverki,
að skemmta og fræða, varð-
veita tengsl andlegs og verk-
legs lífs þjóðarinnar og “Örva
virðinguna fyrir þjóðlegri
menningu hennar og bók-
menntum og fyrir dáðríku
eins og títt er um myndir í lífi hinnar starfandi handar.
'.W.VW.'.V.VAV.V.V.V/.W.V.V.’.V.V.WAV.W.W.V
S í
,■ Eg þakka innilega öllum þeim, er minntust mín á 70 ára
jl afmæli mínu 28. febrúar með heimsóknum, gjöfum og heilla- *■
skeytum. >J
■I Skipasund 22, 1. marz 1952, Ij
■“ Stefán Þorstet'nsson. !■
:■ í
w.w.w.w.w.w.v.w.w.v.w.w.w.v.v.vw.v.v