Tíminn - 21.04.1955, Qupperneq 5

>9. -blaff. , ; ,,, ______TÍMINN, fimmtudaglnn .21, apríl 1955. %>
RITSTJÓRI: ÁSKELL EINARSSON.
Kaupfélögin gerðu verzlunarfrelsið að eign almennings
Handritin heim
og Árnasafn
Fyrir nokkrum árum síðan
var mikill húgur í akadem-
iskum borgurum um heim-
flutning handritanna íslenzku
frá Kaupmannahöfn. Hugur
allrar þjóðarinnar fylgdi
stúdentunum að máli og auk
þess velvilji helztu áhrifa-
manna á sviði efnahags- og
stjórnmála. Svo langt var
komið málafylgju, að ýms á-
hrifamikil samtök, sem inni-
héldu þorra þj óðarinnar,
skáru upp herör fyrir nýju
Árnasafni á íslenzkri grund.
Oddviti þessarra samtaka var
eðli málsins samkvæmt, þá-
verandi formaður Stúdenta-
félags Reykjavíkur, hins
gamla baráttufélags í sjálf-
stæðisbaráttunni, Páll Ásgeir
Tryggvason, tengdasonur nú
verandi forseta íslands. Þessi
ungi fullhugi hratt samtök-
unum myndarlega af stað,
en síðan hefir of lítið af
þeim spurzt og máske hafa
þau aðeins verið td að sýn-
ast eða til að slá geislabaug
um eigin þátttöku. Ef til vill
eru þetta allt getsakir, og er
greinarhöfunai full vorkunn
að vera uppi með getsakir,
því ekki liggur svo mikið
starf eftir þá Árnasafns-
byggjendur.
Gaman væri að fregna það
frá Páli' Ásgeiri eða öðrum
þar um fróðari, hvað líður
undirbúningi Árnasafnsbygg
ingar, fjársöfnun og öðrum
frumundirbúningi.
Einhver kann að segja sem
svo: Hvað þýðir að byggja
safnhús fyrst sjálf handrit-
in fást c-kki úr klóm Dana?
Rétt er það, að handritamál-
ið liggur nú í dái, um sinn.
Á vori síðasta komu tillögur
af hendi Dana um að hafa
helmingaskipti í handrita-
málinu, svona af einskærri
góðsemd í garð hinna óbil-
gjörnu íslendinga. Forsætis-
ráðherra vísaði þessara mála
,leitan Dana á bug á sinn
hnyttna hátt og hafði að
baki sér hug alþýðu manna.
Danir fóru í fýlu, því liðs-
kostur þeirra, er töldu eina
helgustu eign þjóðar súrnar
„samnorrænan arf“ var alls
engin til að læða í gegn mála
miðlun Hedtofts heitins. Þau
rök er byggjendur Árnasafns
iiöfðu helzt á lofti er þeir
hétu á þjóðina til liðsinnis,
eru cnn í íuilu gildi og aldrei
meira virði en nú. Páll Ás-
geir og félegar hans sögðu
að bygging Árnasafns væri
Dönum áminning um að hug
ur þjóöannnar væri sá hmn
sami og þjóðiu mundi ekki
linna baráttu sinni fyrr en
þeir hefðu skilaö heigustu
nýrgripum íslendinga, án
Samvinnustefnan er
úrræði
fjöldans
Þegar íslendingar fengu
verzlunarfrelsi sitt árig 1854,
var þjóðin þrautpínd og van
máttug, eftir tvö hundruð
fimmtíu og tveggja ára ein-
okun Dana í verzlunarmál-
um okkar.
Það voru því ekki gerðar
neinar verulegar raunhæfar
tilraunir til þess að losna við
hina erlendu verzlunaráþján
fyrstu árin. Hinir dönsku
kaupmenn héldu því óhindr-
aðir áfram að arðræna og
mergsjúga íslenzka alþýðu.
En á árunum 1881—82 mynd
uðu bændur í Þingeyjarsýslu
með sér pöntunarfélag, er
sjá skyldi um kaup á nauð-
synjavörum fyrir félags-
menn sína við sannvirði. Með
stofnun þessa félags, hefst
saga samvinnuhreyfingar-
innar á íslandi, saga þeirrar
hreyfingar, sem réttilega hef
ir verig kölluð mesta umbóta
hreyfing, er fram hefir kom-
ið í efnahagsmálum. Sam-
vinnuhreyfingin er upprunn-
in í Englandi. Fyrsta sam-
vinnufélagiö var stofnað í
smábænum Rochdale í Eng-
landi, og stóðu að þeirri stofn
un nokkrir fátækir vefarar.
Fordæmi vefaranna frá
Rochdale hefir fengið góðan
hlj ómgrunn meðal alþýðu
manna á ísiandi. Samvinnu-
félög neytenda hafa risið
upp i sveit og við sjó. Þess-
um félögum tókst að fá vör-
una frá framleiðendum, án
allra óþarfa milliliða, og
selja hana síðan við sann-
virði. Samvinnufélögin
stefnu ekki að því að öðlast
sem mestan gróða mældan í
peningum heldur að útvega
félagsmönnum sínum vöruna
á réttlátu verði, með því að
spara öll óþarfa útgjöld, og
hjálpa þannig til að skapa
Theodór Jónsson
— greinarhöfundur —
efnahagrlega velsæld og jafn
réttisaðstöðu allra félags-
manna.
Stórgróðamennirnir ís-
lenzku, arftakar dönsku ein-
okunarkaupmannanna, sýndu
þessum samtökum fjöldans
iullan fjandskap. Þeir sáu
fram á minnkandi gróða-
möguleika i innanlandsverzl
uninni. ef alJur þorri vinn-
andi slétta færi að bindast
samtökum um að neita að
lá:a arðræna sig. Samvinnu-
félagsskapurinn átti því mjög
örðugt uppdráttar í fyrstu.
Hin ungu kaupfélög áttu
tnga sjóði, og meginþorri fé-
lagsmanna voru fátækir
bændur og verkamenn, sem
oft þurftu að fá lánaðar vör-
ur til lengri tíma. Auðvalds-
khkan íslenzka sá um, að hin
urn ungu kaupfélögum væri
neitað um r.auðsynleg rekstr
arlán í bönkurn, og skatta-
yfirvöldin reyndu að sliga fé-
lögin með óréttlætanlegum
skattabyröum. Sem dæmi má
nokkurra skilyrða. Næsti
leikur í handritamálinu er
þvi eðiilega sá að sanna Dön
um, að mörlandinn situr fast
ur við sinn keip. Sá le'kur,
sem íslendir.gar eiga nú að
leika er að efla Árnasafns-
sjóðinn sem mest. Velja þarf
húsinu stað á háskólalóðinni
og bjóða út teikningar. Má-
ske er búið að gera þetta. Þá
er það vel.
Eitt sinn höfðu kommún-
istar manna hæst um hand-
ritamáUð og töldu alla aðra
að venju málinu óheila. Nú
um nokkurra mánaða skeið
hefir tunga þeirra verið heft
í máli þessu og forvígismenn
þeirra í röðum háskólastúr
denta talað um lagalegan
rétt Hafnarháskóla, samkv.
gjaíabréfi Árna Magnússon-
ar til liandritanna, sem úr-
shtaorðið í máhnu. Skoðana
skipti þessi má rekja til fyr-
irlestrarferðar próf. Jóns
Helgasonar hér í haust. Sá
fróði maður tjáði skoðana-
bræðrum 'sínum hér að þeir
hefðu um of verið orðhvatir.
Prófessormn taldi handrit-
in verr komin hér í „atom-
stöð“ en suður við Eyrar-
sund og milli línanna var
hægt að le.sa að amerískir
hermenn hefðu saurgað
sjálfa fósturjörðina. Þessu
trúa kommúnistar og þegja
nú um málið. Meðan komm-
únistar þegja að fyrirlagi
annarra, spUla þeir ekki mál
inu, og verði þeirra afskipti
af málinu sem mmnst. íslend
ir.car eiga næsta leik í hand-
ritamálinu og bygging Árna-
safns er íyrsta sporið. Sækja
verður handritamálið áfram
á stiórnmálalegum vettvangi
gegn Dönum og af fullri festu
og með norrænum dreng-
skap. Vonandi heyrist eitt-
hvað nýtt frá Árnasafns-
r.efnd bráðlega.
neína fulliiúa dönsku verzl-
unarinnar á Húsavík, Guð-
jönssen, sem jafnframt var
oddviti hreppsins. Hann lagði
útsvar á kaupfélagið, sem
var jafnhátt útsvari dönsku
verzlunarinnar. Hann r.eit-
aði að taka til greina, að
kaunfélagið seldi vöruua við
þriðjungi lægra verði en
danska. veiziunin, og leiddi
það af sér sparnaö félags-
manna við vörukaup, en ekki
gxcða hjá kaupfélögunum.
Það var ekki fyrr en með
samþykkt samvinnulaganna
á Alþmgi árið 1921, sem sam
vinnuíélöpin fara að njóta
einhverra réttinda sem slík.
Ef við litum yfir farinn
veg sjáum viö, að samvinnu
sarntökin haia unnið mikið
og gott starí við að skapa
efnaliagslegt sjálfstæði þjóð
avinnar. Þau beittu sér iyrir
auklnni vöruvöndun, sem
nauösynleg var til þess að
hægt va^ri að selja afurðir
okk.ir við liæsta verði á er-
lendum markaði. Samvmnu-
samtökunum hefir tekizt að
draga úr hinum óhóflega
milliliðagróða lækkað dreif-
ingarkostnað vörunnar til
neytenda eg þrýst niður
hinni óhóflegu álagningu
verzlunarjöfranna. Þá hafa
þau beitt sér fyrir aukinni.
íræðslu meðal almer.nings.
Má í bví sambandi nefna
Bréfaskóla S. í. S., sem gefu"
efnahtlu fóv<i sem ekki á,
kost á langri, kostnaðarmik-
illí skólagöngu, tækifæri til
þess að afla sér menntunar
undir leiðsögn fævustu kenn.
ara. En þótt mikið hafi áunn
ízt, bíða mövg verkefni enn.
óleyst.
Millil'ða- og afætuskipw-
lagið drottnar enn að mikln
leyti yfir framleiðslann*,
einki'm á sviði sjávarútvegs
ins. Þar eru það verka-
menn og sjómenn sem t»l-
tölulega minnst bera úr být
um, en aJIs konar óþarfa
mill»liðir keppast við að
hirða sem mestan gróða a£
afrakstr* framleiðlslunnar.
Minnir þetta endemis skipu
lag einna helzt á „gamla,
manninn“ í sögu Heming-
v/ays, sem reri út á sjó til aö
Framh. á 14. síðu.
Portmennska og föðurlandsást
Fyrir síðustu kosningar hlupu
nokkrir metorðasjúkir ævin-
týramenn saman og stofnuðu
nýjan stjórnmálaflokk til fram
dráttar sínum eigin persónum.
Þeir metorðagjörnu vissu, að
/slentlingar unna sínu sein-
fengna sjálfstæði og að þá
sveið sú niöurlæging, sem ís-
lenzka þjóðin v,arð að þola á
íímabili vegna taumlausrar
ástar Bjarna Benediktssonar á
amerískum hermönnum.
Portmenn, en svo eru þessir
menn nefndir, gengu þcss
vcgna fljótt á lagið og skýr-
skotuðu til föðurlandsástar ís-
lcndinga. Sögðust þeir sjálfir
vera arftakar Einars Þveræings
og Jóns Sigurðssonar, „eldheitir hugsjónarbræður", „hugumstórir
föðurlandsvinir“, „síðustu /slendingarnir“ o. s. frv.
Andstæöingana titla þeir hins vegar „svívirðilega Ieppa“, „föður-
landssvikara, sem afsala landi fyrir útlenda blóðpeninga" o. s. frv.
Menn skyldu þvi ætla, að þessir kokhraustu frclsisvinir hefðu
gengið fram fyrir skjöldu í baráttunni fyrir helgustu málum /s-
lendinga. — En svo er þó ekki. Það vakti almenna undrun og
fyrirlitningu úti á íslandi, þegar það fregnaðist, að íslenzkir
stúdentar í Kaupmannaliöfn hefðu á almennum fundi sínum
samþykkt vítur á ríkisstjórn /slanis fyrir að taka ekki smánar-
tilboði dönsku stjórnarinnar. Undruðust menn mjög gæfuleysi
þessara ungmenna og fannst scm þeir fetuðu nokkuð aðra slóð
en fyrirrennarar þeirra, Fjölnismenn.
Nú víil svo undarlega til, að formaðurinn og andans leiðtogi
í þessum gæfurýra félagsskap og einn ákafasti fylgismaður hinnar
endemislegu tillögu cr nú einn ákveðnasti stuðningsmaður port-
fólksins, þ. e. Þjóövarnarflokksins hér á gamla Fróni. Sá er nú
aðaloddviti portmanna í hópi Háskólastúdenta. Hefir hann lálið
mikið að sér kveða í málgagni frjálsþýðisins og ekki vandað and-
stæðingum kveðjurnar fyrir „svikin við landið“.
Er ekki að efa, að Vilmundarson og hans nótar telja framgang
Stefáns harla góðan í frelsisbaráttunni.