Tíminn - 21.04.1955, Side 8

8.
TÍMINN, fimmtudaginn 21. apríl 1955.
89. blaa.
Er skólaskyldan of löng?
Mætti e. t. v. afnema hana
:með öllu? Eða er hún heldur
of stutt?
Ein grundvallarkrafa skóla
skyldunnar er jafnrétti þegn
anna, að allir hafi sömu að-
stöðu til menntunar án tU-
,'Iits til búsetu og fjárhags.
Þetta er fögur hugsjón, sem
flestir munu lofa um sinn,
en í framkvæmd skólaskyld-
unnar rekst hún óþægilega á
aðrar jafn hálofaðar hug-
sjónir, svo sem frelsi og sjálfs
ákvörðunarrétt. Fram hjá
þeirri staðreynd verður ekki
gengið, að sumum verður
skólaskyldan ótvírætt til ang
urs, og þá er hún orðin vafa-
samt drengskaparbragð. Að
vísú má gera ráð fyrir, að það
3é vegna mistaka í fram-
svæmdinni, en geti „réttlæt-
m5“ ekki komið í veg fyrir mis
tökin, hættir það um leið að
vera réttlæti og er ekki fram
ar lofsvert sem slíkt. En
skólaskyldan á sér önnur rök,
m. a. þau, að sumt sé öllum
mönnum nauðsynlegt að
vita og kunna, og aðeins með
skólaskyldu verði tryggt, að
menn afli sér þessarar nauð-
synlegu þekkingar.
Ef til vill væri æskilegt, að
allir menn vissu um alla
hluti og kynnu öll fræði, en
það er í fyllsta máta vafa-
samt, enda gæti slíkt ekki
urðið. Sérhæfingin er fyrir
iöngu orðin ráðandi, emn ger
'■'st bakari, annar eðlisfræð-
ingur, þriðji læknir — tak-
markar jafnvel starfssvið
sitt við auga eða nef. Sér-
hæfingin er ekki æskileg í
eðli sínu. Ifún eykur .afköst-
in og bætir framleiðsluna, en
fyrir manninn sjálfan er
hún neikvæð. Samt nemur
sérfræðta ný og ný lönd, hjá
því verður ekki komizt, þar
sem þekkingin í heild vex án
afláts og starfsgreinum fjölg
ar, án þess að námsgeta
mannsins og leikni vaxi að
sama skapi. Um þessa eðli-
fegu og óhjákvæmilegu starfs
skiptingu segir Bertrand
Russel m. a. í bók sinni Upp-
eldið:
„Þegar við gerum okkur
grein fyrir því, sem fullorð-
ínn maður ætti að vita, kom
umst við fljótt að raun um
pað, að sumt ættu alUr menn
að vita, en svo sé annað, sem
nauðsynlegt sé, að nokkrir
menn viti, þótt ekki sé þörf
á, að allir viti það. Nokkrir
menn verða að bera skyn á
læknisfræði, en langflestum
er nóg að þekkja grundvall-
aratriði lífeðlisfræðinnar.
Nokkrir verða að kunna æðri
stærðfræði, en frumatriðin
nægja þeim, sem óbeit hafa
á stærðfræði. Nokkrir ættu
að kunna að blása básúnu,
en til allrar blessunar er
pess ekki þörf, að hvert skóla
oarn kunni að meðhöndla
pað hljóðfæri."
Hagkvæmt gæti vertð að
úkipta námsgreinum skólans
þrjá flokka. Hið almenna
nám nær yfir tvo þeirra: f
:yrsta lagi það, sem nauð-
iynlegt verður að telja, að
allir kunni, t. d. lestur og
skrift, og i öðru lagi það, sem
£sk*legt er, að allir kunni, en
•;il þess má vafalaust telja
;lest, sem nú er kennt í
skylduskólanum, auk ýmis-
i.egs, sem þar vantar. f þriðja
rlokki eru sérgreinar.
Um fyrsta flokkinn, nauð-
synlegu gremarnar, verður
ikki rætt i þetta sinn. For-
íldrablaðið hefir áður vakið
athygli á, að lestur og skrift
þurfi að taka öruggari tök-
p.m en núi er gert, og mun
Guðjón Jónsson, kennari:
SKÓLASKYLDAN
enn gera því efni nánari skU
síðar. Það er annar flokkur-
inn, hinar fjölmörgu æski-
legu námsgreinar, sem hér
verður fjallað um, þessi flokk
ur í heild, en ekki einstakar
gremar. Hve mikla áherzlu á
að leggja á þennan flokk,
hversu ríkt á að ganga eftir
því, að allir nemi hinar æski
legu greinar?
Þar sem allrækilegri verka
skiptingu mantia hefir verið
komið á, þarf hver um sig
ekki að kunna margt né vita
mikið fyrir utan sitt eigið
starfssvið, til að geta verið
farsæll e'-nstaklingur og nýt-
ur þjóðfélagsþegn. Meira að
segja er fullkomið vafamál,
að honum sé raunverulega
greiði gerr með fræðslu um
aðra hlutk Eigi að siður er
það ef til vill gagnleg sann-
færing og jafnvel nauðsyn-
leg, þótt hæpin sé að sann-
leiksgildi, að öllum sé bezt
a,ð vita sem mest, því að hún
örvar til æskilegrar stefnu,
ef hún aðeins kann sér hóf.
Nú getur enginn maður
numið alla þekkingu né öðl-
ast alla leikni, og flestir
menn gætu aðeins náð ör-
skammt á þeirri braut, þrátt
fyrir hagkvæmustu aðstöðu í
hvívetna. Reynslan sýmr, að
okkur er örðugt að sætta okk
ur við þessa staðreynd. Bera
skólarnir bví ef til vúl ljós-
ast vitni með fastheldni við
hefð þeirra tíma, er enn þótti
nokkur von um, að lærður
maður næði tökum á allri
þekkingu. Þetta var ekki svo
alvarlegt, meðan nemend-
urnir voru frjálsir að því,
hvort þeir beygðu sig undir
ok menntunarinnar, og með-
an þeir hinir sömu voru úr-
valsmenn að námsgáfum og
siðferðisþroska. En málið
horfir ólíkt við, þegar kom-
in er á almenn skólaskylda.
Mikið af hinu almenna,
æskilega námi verður nem-
endunum að litlu gagni í
sjálfu sér. Að vísu getur næst
um hvaða verkefni sem er,
haft nokkurt gildi, þótt það
komi ekki beinlínis í ljós, en
þá er einkum um að ræða
nytsemi, sem engan veginn
er bundin ákveðnum grein-
um, sem þess vegna sé rétt að
skylda alla til að nema. Hlut
verk hinna almennu, æski-
legu greina og tUgangurinn
með lögskipun þeirra hlýtur
fyrst og fremst að vera að
opna hug nemandans, að
sýna honum möguleikana og
halda sem flestum leiðum
opnum, þangað til að hann
getur sjálfur valið skynsam-
lega á milli þeirra. Þetta er
ágætt, en það má ekki leiða
til þess, að reynt sé að steypa
alla menn i sama móti. Ein-
staklingarnir eru misjafnir,
sem betur fer, það eru aðeins
fáir, sem vilja blása básúnu
og hentar að gera það að ævi
starfi, aðrir eru efni í vís-
indamenn, verkamenn og
bændur o. s. frv., og þessi
skipting er einmitt þjóðfé-
lagsleg nauðsyn. Almenn
skólaskylda verður að rúma
alla þessa fjölbreytni, því að
hvorki er mögulegt né æski-
legt að gera alla einstaklinga
eins. Skólaskyldan má ekki
verða til þess, að tU ákveðins
aldurs og um margra ára
skeið sé hverjum nemanda
skilyrðislaust ætlað að lúta
ákveðnum lögmálum um
nám og starf, þótt þar um
GUÐJÓN JÓNSSON
megi setja meginreglur til
leiðbeiningar. Jafnvel einlæg
asta sannfæring um hvað
nemandanum sé æskilegast
að vinna og kunna, má ekki
leiða til slíkrar aðferðar, sem
þó gætir mjög í skólum okk-
ar og senndega í vaxandi
mæli vegna landsnrófanna.
Áður var tekið fram, að
flestar námsgreinar, sem nú
eru kenndar í barna- og ungl
ingaskólum séu æskilegar, en
þó álít ég ýmsar þeirra þarf-
lausar þorra nemenda og
sumar jafnvel gagnslausar
með öllu. í stað þeirra þarf
að koma annað, sem nú er
vanrækt. Ég sleppi öllum rök
stuðningi fyrir þessu áliti, en
bendi aðems á sem dæmi, að
mér virðist öllum þorra fólks
koma að litlu haldi mikill
hluti þess, sem numið er í
málfræði og stærðfræði, svo
að nefndar séu tvær greinar,
sem einna veglegastan sess
skipa i íslenzkum skólum. Og
á hinn bóginn virðast menn
hafa komizt allvel af án
þeirrar kunnáttu og gera það
enn. Ég hefi sjálfur haft
mikla ánægju af þessum
greinum og tel • æskilegt, að
alhr kunni sem mest í þeim,
en þarflaust sýnist mér það
mörgum eigi að síður. Segja
má raunar, að nemandinn
hafi óbeinlínis margvíslegt
gagn af að ná tökum á þessum
fræðum, en það gildir ekki
slður um önnur viðfangsefni,
sem hefðu um leið meira hag-
rænt eða siðferðilegt gildl.
Börn eru fróðleiksfús og at-
hafnasöm. Þau vilja læra, þau
vilja taka á öllum kröftum við
nám og starf, ef allt er með
felldu. Því er ástæða til að ef-
ast um, að sú fræðsla eigi rétt
á sér, sem barn notfærir sér
ekki af frjálsum vilja. Sá
grunur vaknar, að annaðhvort
sé óheppilegt, viðfangsefnið
eða kennsluaðferðin — nema
annað sé að, t. d. heilsa
barnsins eða heimilisástæður,
sem þá er brýnni þörf að bæta
úr en að knýja barnið til
náms. Sumir halda, að með
þessu sé átt við, að ekkert
nám eigi rétt á sér nema það
sé skemmtilegt, það sé leikur.
En það er mikill misskilning-
ur. Börn geta engu síður en
fullorðnir leyst af hendi ó-
skemmtilegt verk af eigin
hvötum. Sumt þarflegt nám
hlýtur alltaf að vera leiðin-
legt einhverjum, sem engu að
síður vilja tileinka sér það og
hafa þess full not. Ef barn
vill læra grein, þrátt fyrir að
því leiðist hún, er það því að-
eins holl áraun, sem að vísu
þarf að stilla í hóf. En skyld-
an býður þeirri hættu heim,
að barninu finnist námið —
að minnsta kosti hið ieiðin-
lega nám — stundað öðrum
til þægðar, og sú afstaða er
rót margs ills. Nauðungar-
vinna er eitt ljótasta orð
tungunnar, og vel mætti okk-
ur vera ljóst, að hún er háska
legri börnum en fullorðnu
fólki. Russell segir í bók sinni,
sem áður Var vitnað í:
„Leiðinlegt verk, sem nem-
endunum er þröngvað til aö
gera af kennaranum, er af-
leitt, en leiðinlegt verk, sem
nemandinn tekur sér fyrir
hendur af frjálsum vilja og
gerir að metnaðarmáli sínu,
er verðmætt, ef það lendir
ekki í öfgar“.
Sannast sagna rennum við
svo blint í sjóinn um það,
hvað verða muni hverjum
einum til mestrar farsældar,
að okkur er skylt að fara mjög
varlega á þeirri braut að
„hafa vit fyrir“ öðrum og
þvinga þá til hlýðni, þótt það
sé í góðu skyni gert. Minni á-
byrgðarhluti er að gefa ein-
staklingnum frelsi til að vera
sinnar gæfu smiður, og það
ætti að gera í sem ríkustum
mæli. Framtak hans ætti að
hefta eins lítið og sæmilegt
öryggi samborgaranna leyfir,
og það ætti sem minnst að
knýja hann til verka. Rétt er
að laða hann og lokka til að
gera það, sem við álítum
honum bezt, honum skyldu
veitt tækifæri, hann ætti að
fá ráð og leiðbeiningar, en
síðan ætti hann að vera frjáls
að því, hvað hann gerir í
sj álfs sín þágu. Fáeinir -munú
nota frelsið til að sleppa tæki-
færunum, en er það háska-
legra en veilur valdboðsins?
Enginn þarf að ætla sér þá
dul, að hindra með valdi og
skipulagningu að tækifæri
glatist, að tryggja, að einskis
verði að iðrast um meðferð
liðins tima. Skólinn ætti hins
vegar ævinlega að vera reiðu-
búinn að svala þekkingarþrá,
hvort sem hún vaknar hjá
barni, unglingi eða fullorðn-
um manni, að sjálfsögðu inn-
an einhverra skynsamlegra
takmarka. Réttlætishugsjón
skólaskyldunnar ætti þannig
meir að beinast í þá átt að
fullnægja óskum um mennt-
un, þegar þær raunverulega
koma fram. Fræðsluskylda
ríkisins ætti ekki að vera ríg-
bundin við ákveðinn aldur,
miklu fremur t. d. við ákveðna
tímalengd. Ýmsir hinna lærð-
ustu manna voru smalar eða
skútukarlar fram eftir aldri
og höfðu þaðan eigi ódrýgra
veganesti en hitt, er sótt var
til háskólanna.
Ekki er hægt að ræða um
skólaskyldu £n þess að minn-
ast á prófin. Bæði nemendur
og kennarar stynja undir
prófum, en í beggja hópi eru
líka margir, sem hrósa happi
yfir þeim.
Vél er hægt að prófa-, þvl að
hún gengur eftir föstum, ó-
hagganlegum lögmálum. Geri
hún það ekki, er hún gölluð
og verður brædd upp. Nem-
andi í skyldunámi verður ekki
bræddur upp, hvernig sem
úrlausn hans er. Hann er
heldur ekki nema að litlu
leyti prófaður, hversu mörg
nöfn, ártöl og formúlur sem
hann hefur skrifað á próf-
blaðið sitt. Manngildi hans
kemur að minnstu leyti fram
x því, enda verður það ekki
metið í tölum. Þó er það ein-
mitt aðferð vélprófandans,
sem setur allan svip á ís-
lenzka skóla. Ýmsar helmild-
ir eru veittar um undanþágu
frá prófum. Samt er prófað.
Sum próf veita réttindi, öll
próf veita heiður eða skömm:
Kennari, sem vanrækti prófs-
undirbúning, sviki nemendur
sina. Hin vélræna hringrás er
fullkomnuð.
Af þessum ástæðum er það
aðeins þvaður, sem ýmsir bera
sér í munn, þegar kvartað er
yfir ófrelsi í kennsluháttum,
að lög og reglur leyfi kenn-
urum að haga störfum í sam-
ræmi við hæfileika og þarfir
nemendanna. Jú, lög og regl-
ur leyfa það — en prófið
kemtir bara á eftir, miskunn
arlaust uppgjör andlausrar
itroðsluhyggju, hvað sem
reglurnar leyfðu, hálfs mán-
aðar strit við mat úrlausna og
talnagerð, sem veitir ekkert í
aðra hönd.
Margir nemendur eru reknir
áfram eftir námsskrá, ekki
vegna námsskrárinnar, held-
ur vegna prófsins, þótt vitað
sé fyrirfram, að þeim væru
allt önnur vinnubrögð heppi-
legri. Ef kennarinn leyfði sér
að hundsa prófið og kenna
eftir beztu samvizku, myndu
þessir nemendur að vísu hafa
miklu meira gagn af skóla-
vistinni, en þeir mundu fá
lægri einkunn á prófinu. Þá
myndi verða rennt hornauga
til kennarans úr öllum áttum,
foreldrarnir yrðu annaðhvort
hryggir eða reiðir eða hvort
tveggja, og nemendurnir yrðu
næstum neyddir til að álíta
sig svikna.
„Það er sitt hvað að búa
nemendurna undir próf og að
búa þá sem bezt undir lífið“,
sagði einn þrautreyndasti
skólastjóri þjóðarinnar við
eitt tækifæri. Svo rammt kveð
ur að til dæmis að taka, að
ágætur og mikils virtur leið-
beinandi í ákveðinni náms-
gvem bendir byrjandi starfs-
bróður á að æfa nemendur
sína vel í tilteknum reglum,
tiltölulega fánýtum, því að þá
muni þeir slampast á að fá
góða einkunn á prófinu, þótt
kunnátta þeirra að öðru leyti
sé hvorki fugl né fiskur.
Próf geta verið hin gagn-
legustu, séu þau hagnýtt rétti
lega. Stundum eru próf í ein-
hverri mynd nauðsynleg, t. d.
þegar veita skal réttindi til
ákveðins starfs, sem útheimtir
vissa hæfileika og kunnáttu.
Framh. á 9. siðu.
r
Gleðilegt sumar!
Hótel Borg.
Gleðilegt sumar!
Ohemia h.f., Sterling h.f.