Tíminn - 01.05.1955, Blaðsíða 5

97. blað.
TÍMINN, sunnudaginn 1. maí 1955.
5.
Alaska — „dýrasti ísklumpur,
sem sögur fara af"
Bandaríkjjamenn keyptn Alaska fyrir rúmar 7 milljjónir dala
en lögðu veg þangað fyrir 318 milljjónir.
Sunnud. 1. ittut
Fyrsti maí
Fyrsti maí er alþjóðlegur
hátiðisdagur verkamanna,
þótt í nokkrum löndum sé und
antekning frá þessu, eins og
t. d. í Bre|landi, þar sem verka
menn hafa valið fyrsta laug-
ardaginn í maí til þessara há
tíðahalda. Hér á landi er 1.
maí búinn að vera alllengi ná
tíðisdagur verkamanna og er
búinn að vinna sér viðurkenn
ingu sem slikur.
Það, sem mörgum mun hugs
að um í sambandi við þenn-
an hátíðisdag verkamanna,
er hið nýiokna verkfall. Ekki
sízt ætti það að vera íhugun
arefni verkamönnum sjálf-
um.
Verkfallið hefir orðið verka
mönnum þungbært. Eftir viku
verkfall hefðu þeir sennilega
gejað fengið 10% útborgaða
kauphækkun. Því var hafnað
og verkfallið drógst vegna
þess í fimm vikur og þá var
samið um 12% útborgaöa
kauphækkun. Það mun taka
langan tíma, að þessi 2%, sem
hér munar, vinni upp tapið
af fimm vikna verkfalli. Rétt
er svo að geta þess, að við
þétta bætast atvinnuleysis-
tryggingarnar, en í raun réttri
var það aðeins orðið tíma-
spursmál, hvenær þær kæm
ust á, þar sem þær hafa veriö
teknar upp í öllum nágranna
löndunum beggja megin At-
lantshafsins. Þær hefði vafa
laust verið hægt að fá fram í
upphafi, ef það hefði getað
orðið til að afstýra verkfall-
inu.
Þetta er um tap verka-
manna. En tap atvinnuveg-
anna er líka mikið og sama
gildir vitanlega einnig um
tap þjóðarheildarinnar.
Þetta seinasta verkfall er
því ný öflug sönnun þess, að
fátt er þjóðinni nauðsynlégra
en að fundin séu ráð, er komi
í veg fyrir, að til verkfalla
þurfi að koma.
Nágrannalönd okkar hafa
að mestu verið laus við verk
föllin að undanförnu. Því
valda ýmsar ástæður, en sú
ástæðan er sennilega veiga-
mest, að þar er styrkur
verkalýðsins ekki aðeins fólg
ínn í verkalýðssamtökunum,
heldur í öflugum, lýðræðis-
sinnuðum pólitískum flokks
samtökum, sem oft hafa
stjórnvölinn í höndum sér.
Þannig geta verkamenn ráð
ið miklu um það, hvernig
þjóðfélaginu er stjórnað, og
því ber þar miklu minna á
þeirri tortryggni, sem er ein
undirrót verkfallanna hér.
Það er ógæfa íslenzkra
verkamanna, að hér hefir
skapazt annað stjórnmálaá-
stand en á Norðurlöndunum
hinum. Hér hafa hin lýðræð-
issinnUðu flokkssamtök verka
manna verið of veik síðan
Sjálfstæðisflokknum tókst að
efla kommúnista til að kljúfa
bæði hin faglegu og pólitísku
samtök verkamanna. Alltof
stór hluti verkalýðsins hefir
einangrað sig undir forustu
öfgamánna, er taka fyrirmæli
annars staðar frá. Þess vegna
hefir ekki verið hægt að
mynda hér vinstri stjórn um
alllangt skeið og þess vegna
er valdaaðstaða íhaldsins ó-
eðlilega mikil.
Það er þetta, sem íslenzkur
verkalýður þarf nú umfram
allt að skilja. Upplausninni í
kaupgjaldsmálunum linnir og
Margir vita ekki meira um Alaska
en að þar er mikið um snjó, ís og
kulda, að þar hefir fundizt gull og
að Jack London hefir skrifað bæk-
ur um það. Einnig að landið hefir
einhvern tíma tilheyrt Rússum.
Alaska er alltof lítið þekkt í heim-
inum miðað við þá þýðingu, sem
það þegar hefir og kemur til með
að hafa á næstu áratugum.
Alaska er ein og hálf miljón fer-
kílómetra að stærð, eða eins stórt
og fimmti hluti Bandaríkjanna. Þar
búa 150 þus. manns, sem er mjög
fátt fólk miðað við stærð landsins,
og aðeins eru þar tólf smábæir. í-
búar landsins eru frumstæðir. Þeir
búa á sléttunum, í frumskógunum
og meðfram ám og fjörðum, sem
skerast inn í landið. Nútímamenn-
ing hefir fyrst nú á síðari tímum
borizt til þessára auðugustu veiði-
svæða heimsins. Sögnin um snjó-
inn og kuldann hefir í hundrað ár
aftrað möilnum frá að fara til þessa
lands.
Vitanlega er kalt í Alaska. En
það er alveg jafn kalt í mörgum
nyrztu ríkjum Bandaríkjanna, að
ekki sé talað um Kanada, sem nær
talsvert lengra til norðurs en Al-
aska. En kuldinn er aðeins á vet-
urna. í fyrra upplifði ég í Alaska
hið dásamlegasta sumar, sem ég
hefi nokkurn tíma lifað. Varla get
ég ímynda-ð mér að í nokkru landi
sé ákjósanlegra loftslag á sumrin
en þar, og áreiðanlega ekki stór-
fenglegri náttúra. Hin geysistóru
snævi þöktu fjöll i baksýn og þús-
undir skógi klæddra eyja milli
hólma og skerja mynda skemmti-
legar andstæöur.
Sumarið meðfram ströndinni
stendur um 3—4 mánuði. Japönsku
straumarnir bera hita til strandar-
innar, og inni í miðju landi verð-
ur hitinn allt að 40 stig á Celsíus.
Þrir fjórðu alls landsins eru í tempr
aða beltinu, aðeins norðurströndin
skagar út í íshafið og telst því til
heimskautalandanna. Það er mjög
áhrifamikiö að kynnast náttúru-
fegurð landsins. Ekki sízt þegar
maður veit, að inni í miðju frum-
skógaflæminu hafast við birnir,
úlfar, dádýr, elgir, fjallageitur, bif-
ar og minkar o. s. frv. Menn venj-
ast því fljótt, að ernir, fálkar, end-
ur og villigæsir eru alveg eins geð-
þekkir og þau dýr, er við eigum
að venjast, og að sjórinn er fullur
af fiski, sel, sæljónum og hvölum.
Það væri ekki rétt að segja, að
dýraveiðar, fiskveiðar og viðarhögg
væru helztu atvinnugreinarnar. Því
að þessar greinar, ásamt námu-
vinnslu, eru einustu atvinnugrein-
arnar. Alaska er land fjalla, grjóts,
túndra, eldgíga og endalausra
skóga, þar sem enginn maður,
hvorki hvitur, gulur né svartur hef-
ir nokkru sinni stigið fæti sínum.
Ónotuð auðæfi bíða þess að menn-
ingin haldi innreið sína og notfæri
þau.
Varnarframkvæmdir, vegalagnir
og rekstur geysistórra sellulósaverk-
smiðja veitir þúsundum vinnu árið
um kring. Af hinum, sem fást við
vinnuMÖurinn styrkist því
aðeins. að hinn lýðræðissinn-
aði verkalýður sameinist í
pólitískum flokkssamtökum,
er starfa á lýðræðisgrund-
velli og .taka engum fyrirmæl
um utan.frá. Þá skapast grund
völlur tiLbatnandi stjórnar-
hátta á íslandi.
Jafnfrarnt þvi, sem verka-
lýðurinn^íálenzki minnist eig
veiðar, eru flestir komnir frá Banda
ríkjunum og dveljast aðeins í land
inu yfir sumarmánuðina. Það er
alls ekki nóg af fólki í Alaska. En
fólkið, sem býr þar, er stolt og hefir
ríka þjóðerniskennd.
Kjarni þess, er ibúarnir höfðu
að segja, var þessi: „Við höfum
ekki mikinn iðnað, og næstum eng
an landbúnað. Allt, sem við not-
um, matur, klæði, hráefni og vél-
ar er innflutt frá Bandaríkjunum,
á sama hátt og frumbyggjar vest-
urríkja Bandaríkjanna urðu í fyrstu
að flytja sínar nauðþurftir frá
fyrri heimkynnum sínum, austur-
ríkjunum. En þegar þeir urðu nógu
margir lærðu þeir að ryðja skóg-
inn, yrkja jörðina og framieiða
sjálfir það, sem þeir þörfnuðust. í-
búatala Alaska eykst hröðum skref
um, en þó ekki nógu hratt. Á sama
hátt og frumbyggjar vesturríkj-
anna munum við finna ný verk-
efni, nýjar aðferðir og nýjar af-
komuleiðir. Við munum brjótast
lengra og lengra inn í frumskóg-
ana. Pyrst munum við leggja til
atlögu við náttúruna og um síðir
gera hana okkur undirgefna.
Sameiginlegt markmið okkar er
að gera Alaska að stærsta, ríkasta
og blómlegasta fylki Bandaríkj-
í Grein þessi, sem fjallar
í um Alaska, sögu lands-
\ ins og hina miklu mögu-
! leika þess, er rituö af j
! blaöamanninum Harald \
| Dietrich, er dvaldist þar j
| í landi um fimm mán- j
! aða skeið í fyrrasumar. j
anna — við munum standa sam-
huga um það eins og frumbyggj-
arnir á sinni tíð.“
Og ef menn hafa séð hverju
frumbyggjarnir hafa áorkað, fá
menn hugmynd um, hvað bíður
þessa lands, sem innþá liggur frið-
samt í dvala langt úti í Kyrrahafi.
Það var Danin Vitus Bering, sem
fann Alaska árið 1741. Það varð
rússneskt land (Bering var foringi
í rússneska flotanum) til ársins
1867, þegar Bandaríkin keyptu
landssvæðið fyrir 7 milj. og 200
þús. dollara. Prá þeim tíma hafa
Bandaríkjamenn sótt til landsins
námaafrakstur að virði 1 miljarð
dollara og einnig húðir fyrir 150
milj. dollara. Piskafurðirnar hafa
gefið í aðra hönd upphæð, sem er
hærri en hinar báðar til samans.
Gull hafði fundizt meðfram Stik-
ine-fljóti þegar áður en landið
skipti um eigendur. Hópur gullleit-
armanna brauzt gegnum Alaska til
Klondike. Árið 1899 fannst gull í
Yukon og streymdu þá gullgrafar-
ar til landsins frá mörgum lönd-
um heims. Þeir börðust, þjáðust
og dóu í gráðugri leit sinni að hin-
um dýra málmi. Borgin Nome
blómstraði um aldamótin, þar
bjuggu þá 10 þús. manns og til-
einkuðu sér siði „villta vestursins".
in máléfna í dag, mun hann
einnig minnast stéttarsyst-
kinanna um víða veröld. Hann
mun votta hinum undirok-
aða verkalýð í kommúnista-
ríkjunum og nýlendunum
samúð sína. íslenzkir verka-
menn vænta þess áreiðanlega
einlæglega, að verkalýður
þessara landa öðlist sem fyrst
frelsi sitt.
Meirihluti fólksins bjó í tjöldum.
Lagabrot, sjúkdómar og morð voru
daglegir viðburðir. Á tveim mán-
uðum fluttu þrjú þúsund gullgraf-
arar eina miljón dollara i gulli frá
ströndinni við Nome. Fyrir árið
1906 voru miljónirnar orðnar sjö.
Það fínnast einnig aðrir málmar
í Alaska, þótt gullið standi efst á
listanum, nefnilega silfur, platína,
kopar, tin, antímon, þungsteinn,
kvikasilfur, blý, sink, kol, olía,
gips, króm, marmari og sandsteinn.
Mesta námuvinnslan fer fram ná-
lægt Fairbanks.
En nú skulum við snúa okkur að
sögu landsins. Það er erfitt að
skrifa grein um Alaska án þess að
neína hin rússnesku áhrif. 150 k:ló
metra frá höfuðborginni, Juneau,
liggur hinn gamli höfuðstaður
Rússanna, Sitka, sem er bezt stað-
settur hinna tólf bæja landsins.
Þar ríkti Alexander Baranov í 30
ár. Orðstír hans flaug um allan
heim. Hann var strangur, réttlátur
og slægur — og drakk mikið af
vodka.
Hann setti á laggirnar Rússnesk-
ameríska verzlunarfélagið. Það rak
verzlun meðfram hinni 5000 kíló-
metra löngu strönd fjarri menning
unni. Skip frá öllum þjóðum heim
sóttu höfuðborg Baranovs. Árið
1812 — þegar Napóleon réðist á
Moskvu — sendi hann leiðangur til
Kaliforníu, þar sem San Franc-
isco er nú. Þaðan fékk hann land-
búnaðarafurðir til handa nýlend-
unni. Það var áður en nokkurn
grunaði, hve þáttur Kaliforníu ætti
eítir að verða mikill í sambandi
við landbúnað.
Baranov lézt 1819. Rússnesk-
ameríska verzlunarfélagið lognaðist
útaf. Harka Rússanna hafði næst-
um valdið borgarastyrjöld. Þeir
eyddu þá heilum þorpum og tóku
af lífi íbúa þeirra. Englndingar
stóðu í stöðugum viðræðum við
Rússa um þetta landssvæöi, og það,
ásamt lélegri stjórn eftir að Bara-
nov féll frá, varð orsök þess, að
Rússar misstu ítök sín í landinu.
En menjar þeirra standa þar enn.
í Three Saints Bay á eyjunni Kod-
iak skipulögðu Rússar fyrsta að-
seturstað sinn. Fyrsti rússneski
skólinn var reistur þar árið 1785.
Það var fyrsta tilraun hvíts manns
til að gera nýlendu úr löndum við
Kyrrahafsströnd norðan Mexíkó.
Baranov flutti aðalstöðvar sínar
frá Kodiak til Sitka, sem varð höf
uðborg árið 1900 og ber með sínum
öldnu byggingum vitni yfirráða
zarins.
í dag situr stjórn landsins í
Juneau. Þar er landsstjórinn, sem
er útnefndur af ameríska forset-
anum á fjögra ára fresti. Alaska
er stjórnað af landsráði, þar eiga
sæti 16 þjóðkjörnir þingmenn og
24 fulltrúar, einnig þjóðkjörnir.
Þingmennimir eru kjörnir til fjögra
ára, fulltrúarnir til tveggja. Einn
maður, sem kosinn er annað hvert
ár, er fulltrúi Alaska j Washington.
En þar sem Alaska er ekki ennþá
orðið ríki í Bandaríkjunum hefir
það ekki atkvæðisrétt á þingi Banda
ríkjamanna.
Árið 1946 gekk þjóðin til atkvæða
um það, hvort Alaska skyldi verða
fylki í Bandaríkjunum. 9630 greiddu
atkvæði með því, en 6822 á móti.
Þetta mál hefir oft verið rætt, bæði
í heimalandinu og Bandaríkjunum.
Margar raddir hafa komið fram í
Washington, sem álíta upptöku Al-
aska i Bandaríkin æskilega, aðrar
(Framh. á 6. síðu.)
Jónas Jónsson
(Framh. af 4. síðu.)
leyti er hins vegar megin-
munur á gæfu Jónasar og
Lloyd George. Lloyd George
skyldi við flokk sinn í slíkum
rústum, að hann hefir ekki
risið á legg aftur. Flokkur-
inn, sem Jónas stofnaði, hef-
ir hins vegar haldið styr-k sín
um og þjónað áfram hug-
sjónum sínum með sízt minni
trúmennsku en áður. Undir
vendarvæng1 hans hefir sam-
vinnuhreyfingin eflst meira
síðustu árin en nokkru sinni
fyrr. Undir forustu hans hef-
ir meira fjármagni verið veitt
til sveitanna á undanförnum
árum en nokkru sinni áður,
og framfarir orðið bar stór-
felldari að sama skapi. Fyhr
einbeitta forgöngu hans hef
ir verið hafist ötullega handa
um rafvæðingu dreifbýlisms.
Undir leiðsögn hans hefir
fjárhagur ríkisms verið rétt-
ur við, eftir ellefu ára óstjóm
og varnarmálunum komið úr
niðurníðslu í sæmilegt horf.
Og þannig mætti lengi telja.
Þrátt fyrir örðugar aðstæður,
er Framsóknarflokkurinn nú
sem fyrr hinn vökuli og ó-
trauði umbótaflokkur. Sá arf-
ur, sem J. J. lét eftir fyrri
samverkamönnum og læri-
sveinum, þegar hann lét af
beinni þátttöku í stjórnmál-
um„ hefir því vissulega verið
ávaxtaður með glæsilegum
árangri.
V.
Það væri í andstöðu við
upplag Jónasar Jónssonar,
ef sjötugsafmæli hans væri
notað til ag skrifa um hann
eins konar grafskrift og þinda
sig eingöngu við það, sem lið-
ið er. Það er í betra samræmi
við fyrri störf hans og stefnu,
að slík tímamót séu ekki síð-
ur notuð til að horfa fram
á veginn. Þótt íslenzku þjóð-
inni hafi um margt farnast
vel seinustu áratugina og
mikið hafi áunnist tú að
tryggja henni aukið sjálf-
stæði og batnandji lífskjör,
þarfnast hún eigi að síður á-
fram vakandi og hygginnar
leiðsagnar, ef rétt skal stefnt
á komandi árum, en það ekki
látið tapast. sem áunnist hef
ir og jafnvel meira til. Slík
leiðsögn verður ekki veitt af
öfgaflokkunum, sem ýmist
sækja fyrirmyndir austur fyr
ir járntjald eða tú Suður-
Ameríku, og annað hvort vilja
koma á ríkiskúgun eða al-
ræði fámennra auðkónga.
Slík forusta verður aðeins
veitt af þjóðlegum umbóta-
flokki, sem með jákvæðu
starfi heldur öfgaflokkunum
í skefjum og dregur úr deh-
um og viðsjám með því að
beita úrræðum samvinnunn-
ar. íslenzka þjóðin á framtíð
sína. undir því, að Framsókn
arflokkurinn efhst og geti
fylkt um sig því liði, sem
þarf th þess, að honum verði
auðið að inna þetta mikil-
væga hlutverk af höndum.
Alveg eins og ýmis sundruð
öfl voru leidd til samstarfs
við stofnun hans fyrir 40 ár-
um, verður það nú að verða
hlutverk hans að leiða sundr-
uð öfl til samstarfs og skapa
bannig þá fylkingu, sem sé
þess umkominn að leiða þjóð
ina áfram á heilbrigðri fram
farabraut. Þetta er sú dag-
skipan, sem ein er samboðin
sjötugsafmæli þess manns,
sem átti mestan þátt í að
stofna Framsóknarflokkinn
og færði honum hina sígildu
stefnu hans í vöggugjöf.
Þ. Þ.