Tíminn - 28.10.1956, Síða 5

T'í M I N N, sunnudaginn 28. október 1956.
5
*:*:*x*m*:*w> v*:*:*:*:*::-:*::-""*:*>:*:*>:*:-:*xí*c*>>>>>>:*
I
MUNIR OG MINJAR:
ÍSLENDINGAR hafa tuggið tó-
bak, reykt og tekið í nefið í um
það bil hálfa fjórðu öld. Þeir
reyndust næmir á tókbaksnautn-
ina og hafa þar aldrei verið eft-
irbátar annarra nema síður sé;
að minnsta kosti er neftóbaks-
brúkun almennari hér en víðast
annars staðar og hefur lengi
verið. Hún er þjóðlegasta
tóbaksnautnin, og má allténd
virða við hana, að af völdum
hennar hefur myndazt hið sér-
kennilega íslenzka ílát, tóbaks-
pontan eða tóbaksbaukurinn,
sem sumir kalla. Pípan er al-
þjóðleg, enda hafa íslendingar
frá upphafi reykt úr ýmsum
viði. En neftóbakspontan hún er
íslenzkt sköpunarverk, enda vel
fallin til þess að hella milliliða-
laust úr henni upp í nösina, og
slíkt kemur sér vel á sjó eða
við útiverk í misjöfnum veðrum.
Starsýnt hefur mörgum erlend-
um ferðamönnum orðið á slíka
athöfn, rétt -framda og hálf-
velgjulaust.
TÓBAKSPONTAN hefur upp-
haflega lag sitt af náttúrulegu
horni, eins og drykkjarhorn og
púðurhorn, en síðan er því lagi
oftast haldið, þó að pontan
sé smíðuð úr öðrum efnum, svo
sem tönn eða viði. Á Þjóð-
minjasafninu er til mesti sægur
af tóbakspontum, stórum og
smáum, vönduðum og hvers-
dagslegum. Flestar eru þær
formið eitt, því að sjaldan eru
tóbakspontL}r með skrautvgíJd,í
-yeana .hvað piargar hinni fínni
eru með sléttum silfurbúnaði.
En það er mjög mismunandi
hve vel þessar pontur eru sKap-
aðar. Sumar eru kurfslegar og
, b i**m*i'"* ■» i
I
II
kýttar, aðrar álkulegar, en til
eru þær sem að öllu leyti svara ||
sér vel, eru fullkomnar í vexti,
stundum „elegant“.
PONTURNAR á safninu eru yf-
irleitt mjög ungar, frá 20. og i
19. öld, vafasamt að nokkur sé
frá 18. öld, þó að önnur tóbaks-
ílát séu til frá þeim tíma. Ég er
ekki viss um, að pontulagið sé I
yfirleitt mjög gamalt. Myndin 1
er af pontu, sem líklega er með- |
al hinna elztu, sem til eru, enda i
er hún að mörgu leyti sérkenni- i|
leg. Hún er úr rostungstönn, en
ekki silfurbúin, eins og slíkar
pontur eru þó að jafnaði. Við
bak og bringu eru upphleyptar
rastir, sveigðar mjúkar línur
bolsins minna á mörgæs. Tappi
og töpp eru rennd. Allur er
gripurinn einstaklega vel gerð-
ur og fullkominn að lögun.
SIGURÐUR VIGFÚSSON seg-
ist halda, að þessi ponta sé eft-
ir séra Sæmund Magnússon
Hólm, hinn fjölhæfa og sér-
kennilega listamann, því að hún
sé eins að lagi og gerð og þær
tannir, sem menn vita, að séu
eftir hann. Engin ástæða er til
að bera brigður á þetta, því að
Sigurður hafði mikil skilyrði til
að dæma rétt um það. Séra Sæ-
mundur dó 1821, og getur því
pontan verið um 150 ára. Eigi að
síður hefur sú sögn við hana
festst, að Daði Guðmundsson
í Snóksdal hafi átt hana. Að
slíku þarf þó ekki orðum að
eyða, enda dó Daði bóndi 1563,
nokkrum áratugum áður en
hinni viðsjálu jurt var fyrst
sáð í nasir íslendinga.
Kristján Eldjárn.

Fagiiigalio!!
FUGL sá, sem hiotið hefur nafn-
ið fagurgali á íslenzku, er síbir-
ísk spörfuglategund náskyld
næturgalanum. Ástæðan til, að
þessi síbiríski fugl hefur hlot-
ið íslenzkt nafn, er sú, að haust-
ið 1943 sendi Háldán Björnsson
á Kvískerjum í Öræfum, Nátt-
úrugripasafninu fullorðinn karl-
fugl þessarar tegundar. Þessi
litli og fallegi söngfugl hafði
flogið inn í útihús á Kvískerj-
um hinn 8. nóvember 1943 og
ekki tekizt að rata út aftur.
Á vísindamáli heitir fagurgal-
inn Luscina calliope, en á
ensku er hann kallaður Siberian
Rubylliroat og á þýzku Rubin-
nachtigall. A öörurn vestur-
landamálum hefur þessi tegund
ekki hlotið alþýðlegt nafn, enda
hvergi náðst vestan Rússlands
nema á Kvískerjum, á Ítalíu
og í Suður-Frakklandi.
'■H/
FAGURGALINN er litið eitt
stærri en þúfutittlingur. Karl-
fuglinn er móbrúnn, ljósari að
neðan og næstum hvítur á kviði.
Frá nefrótum ganga hvítar rák-
ir aftur eftir höfðinu ofan við
augun og aðrar tvær hvítar
rákir frá munnvikum niður og
aftur eftir vöngum. Á kverk
og framan á hálsi er fuglinn
skarlatsrauður og slær silki-
gljáa á rauða litinn, því að
rauðu fjaðrirnar eru gljáandi
og stinnar. Kvenfuglinn er svip-
a'Jur á lit, en óásjalegri. Meðal
annars er hann gráhvítur á
kverk og hálsi en ekki rauður
eins og karlfuglinn.
VARPHEIMKYNNI fagurgal-
ans ná frá Úralfjöllum austur
11 Kamstjaka, Japan, Mongólíu
og Norour-Kína. Kjörlendi hans
eru votlendir, feysknir barr-
skógar ,sem vetrarstórviðri Sí-
biríu hafa grisjað, og þar sem
rotnandi trjábolir liggja eins
og hvert annað hráviði á víð
og dreií um rakan og mosavax-
inn skógarsvörðinn. Einnig er
■ ■ ^r+r*?**^*?**

fagurgalinn algengur í ung-
skógi, þar sem skógareldar hafa
eytt hinum ósnortna, uppruna-
lega skógi. Loks er hann ekki
óalgengur í þéttu, hávöxnu víði
kjarri meðfram ám og í ung
um aspar- og birkiskógum, þar
sem skógarsvörðurinn er stund-
um vaxinn mannhæðarháu
grasi.
Hreiður gerir fagurgalinn sér
á jörðu niðri, en ekki í trjám.
Það er losaralega gert úr gras-
stráum og blöðum með ívafi af
hárum og kotúni. Eggin eru 4—
5, grænblá með bleikrauðum
dropum og dílum, sem oft
mynda krans í kringum gildari
enda eggsins.
Fagurgalinn er farfugl, sem
á haustin heldur til Vestur- og
Austur-Indlands, Suður-Kína og
Filippseyja. Einstaklingar þeir,
sem komið hafa fram í Vestur-
Evrópu, eru því hrakningsfugl-
ar, sem hafa verið orðnir al-
gjörlega vegvilltir. Svo hefur
því einnig verið háttað um fugl
þann, sem flaug inn í fjárhús-
in á Kvískerjum. Um miðbik
Síbiríu fer fagurgalinn að koma
í kringum miðjan maí á vorin,
en nyrzt í heimkynnum sínum
þó ekki fyrr en komið er fram í
júní. í september halda fagur-
galarnir aftur suður á bóginn til
sólarlanda Suður-Asíu.
MÁL og Menning
Ritsti. dr. Halldór Halldórsson.
Arni Snævarr verkfræðingur j er vandalaust með eignarfallið. Það
spyrst fyrir um staðarheitið Kaup-1 er eins og sagt var, Óslóar. Hins
mannahöfn. Einkum langar hann < vegar er mjög á reiki beyging er-
til þess að fræðast um, hvort þaðúendra staðaheita. Sumir fara til
er fornt í íslenzku máli. j Berlín, aðrir til Berlínar, sumir til
Nafnið Kaupmannahöfn er kunn París, aðrir til Parísar. Fyrir stríð
ugt úr fornritum. Eg hefi ekkijóru menn til Moskva, nú fara
kannað, hve víða það kemur fyrir,!sömu menn 1:1 Moskvu. Og ég sé
en ég veit að það er á nokkrum, jafnvel í blöðunum upp á síðkast-
stöðum í Hákonar sögu hins gamla! ið að nú leggja menn leið sína til
í Flateyjarbók. Staðurinn mun í Colcgne, þótt hingað til hafi verið
fyrstu hafa heitið Höfn, en nafnið farið 111 Kölnar. En þessi beyging
Kaupmannahöfn er gamalt á Norð- staðaheita, sem nú hefir verið drep
urlöndum. í forndönsku er heiti ið á> er vandamál, sem taka verður
staðarins Kpbmannæhafn og í forn-. skynsamlegum, en ekki alltof of-
sænsku Köbmannahamn. Síðar stækisfullum tökum. Blöðin ættu
breytist orðið í dönsku og verður að hafa forgöngu í slíkum málum,
Kpbendehafn (kaupendahöfn?) og í)vi að vandamál af þessu tæi mæða
er núverandi heiti staðarins runn- mesi; a þeim. Er ekki Blaðamanna-
ið frá þeirri orðmynd, þ. e. orð- feiagið réttur vettvangur til þess
myndin Kobcnhavn. Af henni var að ræða þessi mál og fjalla um
um eitt skeið myndað í íslenzku Þau’ Gæti það ekki skipað nefnd
Kaupenhafn og Kaupinhafn, en nú fii Þess að athuga, hvernig bezt
eru þær orðmyndir aldrei notaðar yrði raðið fram úr því vandamáli
nema í gamni. ; að skapa venjur um notkun er-
Þá kem ég að bréfi, sem undir- iendra staðaheita hér? Eg veit, að
ritað er „Norðmaður í Reykjavík“. ísienzkir blaðamenn eru mjög á-
Bréfið er á furðugóðri íslenzku, en hugasamir um vöndun tungunnar.
í því eru þó nokkrar skekkjur, og Aðstaða þeirra er erfið og auk þess
birti ég það þvi ekki orðrétt, held-, siePPa menn inn í stéttina, sem
ur endursegi efni þess. Bréfritar- jekki eru Þeim vanda vaxnir að
ann langar til þess að fræðast um!skrifa fyrir jefnvandfýsna þjóð á
nafnið Ósló. Hið helzta, sem hann mai sem Isiendingar eru. Áhrifa
spyr um, er þetta: þeirra þyrfti að gæta sem minnst.
. ÞÁ VlK ég að fjórðu spurn-
ingu Norðmannsins, um uppruna
1. Heitir höfuðborg Noregs Osló
eða Ósló á íslenzku? Hann kveðst
hvort tveggja hafa heyrt. I « • A , , ,,,
2. Er nafnið kunnugt úr íslenzkum! °fðainS °sl°' ™anieSa er avaiif
eða norskum fornritum? | e!nfhver astfða 111 nafnfíta' Bor§a
. . , nofn eru af ymsum rotum runnin.
3. Hvernig er eignarfall orðsins a Heitið Kaupmannahöfu, sem áður
islenzku. Hann kveðst ýmist hafa
heyrt sagt til Osló eða til Óslóar.
4. Vita menn upprunalega merk-
ingu orðsins?
Eg svara fyrst annarri spurning-
var minnzt á, á vitanlega rætur
að rekja til þess, að kaupsýslu-
menn hafa haft þar varning sinn
á boðstólum. En fleira gat stuðlað
að því, að mannfjöldi safnaðist á
unni. Nafnið Osló er kunnugt bæðijeinn stað en kaupsýsla, t. d. ýmiss
FAGURGALINN er sagður vera *
frábær söngfugl eins og frændi •
hans næturgalinn. Þó er söngur
hans sagður vera allólíkur söng
næturgalans og minna meira á
þrastasöng. Eins og næturgal-
inn, syngur hann mest i ljósa-
skiptunum á kvöldin og morgn-
ana. Prófessor Hans Johansen ;;i
í Kaupmannahöfn, sem um 20
ára skeið var kennari í dýra-
fræði við háskólann í Tomsk í *
Vestur-Síbiríu, hefur sagt mér,
að sér verði það ávallt ógleym- i/
anlegar stundir, er hann átti i I
þess kosta að hlýða á söng fagur-
galans í myrkum skógum Sibír-
iu, en þegar hann beitir radd-
færunum, blikar á skarlatsrauð 1
an hálsinn, sem þenst út og ýf-
ist af áreynslunni. ,,. ,i|
,ÍT63Íiaííí9flItBl5l ,o.o?anól jdigS. É
úr íslenzkum og norskum fornrit-
um. Kemur það bæði fyrir ósam-
sett og sömuleiðis í samsetningum,
t. d. Óslóarfjörður. Hirði ég ekki
að rekja hér einstök dæmi þessa,
enda vandalaust að athuga þetta
með því að fara i nafnaskrár við út
gáfur fornrita og fornbréfa.
ÞÁ KEM ég að fyrsta atriðinu.
Það er hárrétt, að nafn höfuðborg-
ar Noregs er ýmist borið fram Osló
eða Ósló, og ntun fyrr greindi frarn
burðurinn miklu tíðari. Eg hefi
hugsað nokkuð um það, hvernig á
þessu geti staðið, og ég hygg mig
hafa komizt að réttri niðurstöðu.
í fornritum heitir staðurinn Ósló,
og samkvæmt því væri eðlilegra,
að nafnið væri framborið með ó í
nútimamáli. Það er að vísu vel
hugsanlegt, að ó hafi breytzt í o í
þessari stöðu, en ég hygg þó ekki,
að framburðurinn Osló eigi rætur
að rekja til neinnar slíkrar íslenzkr
ar hljóðbreytingar. Hér hafa önnur
öfl verið að verki. Eins og menn
vita, hét höfuðborg Noregs um
skeið Kristiania, en eftir að Norð-
mönnum tók að vaxa fiskur um
hrygg og þeir höfðu endurreist hið
forna konungdæmi, tóku þeir að
má brott áhrif danskra konunga, og
þá varð vitanlega fyrir að „leið-
rétta“ nafn höfuðborgarinnar. Á
þeim tíma, sem borgin hét Kristi-
ania, höfðu íslendingar gleymt
framburði hins gamla nafns'. Nú
lærðu þeir nafnið á nýjan leik, og
þá barst þeim það i blöðum með
norskri eða danskri stafsetningu.
Því kalla flestir þeirra borgina
Osló. Hér er þannig ekki um það
að ræða, að nokkur sérstök íslenzk
hljóðbreyting hafi orðið, heldur
hitt, að nafnið er fátítt um aldir,
en er siðan tekið upp — ekki bein-
línis í erlendri mynd, heldur borið
fram eftir erlendri stafsetningu.
Osló á ekki rætur í norskum fram
burði, því að Norðmenn bera orðið
fram með ú. Eg skal fúslega játa
að ég tel miklu eðlilegra, að borg-
in heiti Ósló en Osló.
ÞÁ VÍK ég að þriðju spurning
unni. Enginn vafi leikur á því, að
eignarfall orðsins Ósló er Ósióar.
Hins vegar skal ég játa, að um það
rná deila, hvernig eignarfall orðs-
konar skilyrði til atvinnurekstrar.
Trúarbrögðin hafa einnig verið
mönnum hugleikin, og ávallt hafa
menn safnazt saman og tignað
guði sína. Það mun vera þessi þátt-
ur í þjóðlífinu, sem nafn Óslóborg-
ar á rætur að rekja til. Fyrri hluti
orðsins er að likindum hljóðverpt
mynd orðsins áss, sem var sameig-
inlegt nafn hinna fornu guða nor-
rænna þjóða. 'Áss var á frumnor-
rænu ansur, og er deilt um upp-
runa þess, en vera má, að það sé
skylt orðinu andi. Þetta orð er svo
nefndur u-stofn, og því er eðlilegt,
að í því sé u-hljóðvarp (þ. e. að á
verði að hljóði, sem táknað er með
o með hlykk niður úr). Þetta hljóð,
sem varð til við u-hljóðvarp, hefir,
ef nefhljóð (m eða n) var í orðinu
eða hafði verið þar, breytzt i ó. —
Samkvæmt því er Ósló eðlileg orð-
mynd í islenzku, og sennilega er
merking orðsins Ósló í fyrstu „lúnd
ur eða slétta goða“, þvi að þar hafá
hin heiðnu goð verið tignuð.
H. H.
Nefnd til að athuga
sorpritaútgáfu
Menntamálaráðuneytið hefur ný
lega falið þeir dr. juris Þórði Ey-
ólfssyni, hæstaréttardómara, Ragn-
ari Jónssyni forstjóra, dr. Halldóri
Halldórssyni, dósent, og Lofti Guð-
mundssyni, blaðamanni, að athuga,
hvort, og á hvern veg, væri unnt
að hefta útgáfu og innflutning svo-
kallaðra „sorprita“, án þess að
skerða eða skapa möguleika til
skerðingar á prentfrelsi og út-
breiðslu annars ritaðs máls.
Skipulagsmál rædd á
i gær
Fundir 18. Iðnþings íslendinga
hófust í gær kl. 10 f. h. Mörg mál
lágu fyrir til afgreiðslu og umræð-
ur fjörugar og almennar.
M. a. voru tekin fyrir skipulags-
mál sambandsins og Tímarit iðnað-
armanna.
Meistarafélag liúsasmiða í Rvík
bauð þingheimi í eftirmiðdagskaffi
ins Osló er. Osló er hálfútlent orð, :í Tjarnarkaffi, og Bílasmiðjan bauð
og það er oft hið mesta vandamál, j fulltrúum að skoða vinnustofur sín-
hverhlg' fara skál méð" érlénd sfaða
heiti. En hér,. hajgtu;;)!4,,þj á.
losna við þetta. Eini vandinn er að
nota islenzku orðmyndina Ósló. Þá
ar Ög framleiðslu kl. 5 e. h.
- h -í’*ÚSfHhÖir .mu nu hefjast aftur
eftir' kvöldníat. Ætlast er til, að
þinginu ljúki í kvöld.