Tíminn - 08.09.1957, Qupperneq 5

11MIN N, sunnudaginn 8. september 1957,
5
Þúsundir ferðalanga hefja senn siður-
Mál og Menning
Ritðti. clr. Hflíídér HaHdönvs-n
um fetann" (um öxi). Fyrir þessu
liaföi ég engar heimildir, og mig
LítiSl málmtirinfiir um andarfót segir stundnm hellt ævmtýri,
er haen berst hingað til lands frá útlendum sportskyttum
Samtal við Ragnar Sigíinnssan á GrímsstöSum
Þeaar fraadur Eiísabetar heim en nokkur annar staður á, ítalíu, Spán og Portúgal. Þetta eru
Enaiandsdrottniirar hevrSu landinu, Þusundir og afbur þúsund- j ævintýraferðalangar, taka sig út
l* Al» • h I' x 'r 'litetoúSugra anda komu með úr fjoldarium á flakkinu. Allur
ummæli Alrrincnams lavarð- andMæ {jarlægra ianda á hverjir þorri fer skenamr: leiS, til Eng-
ar hér á dðgunum, töidu /vorr,. ogi flugu aftur. suður um haf, j lands, Skotlands, írlands og norð-
tveir þeirra a. m. k., að rétt- er hausta tók. Þetta var rómanyj urstrandar meginlands Evrópu.
ast væri að skjóta hinn orð- tfek heillandi saga, sem gaf í-|_
myndunaraflinu byr undir vængi : J tæri Vi3 brezka a^alinn
Og pegar fuglamerkmgar hofusti , ^ . X1 .
r - i^ u' 'i Þaoan koma flest menkm, sem
ifyrir alvoru her a landi um 1920 , . . , ,T . . ’ *
__• 4.-i ^ í endurhe.imt eru. Nokkru kann að
opnaðrst tækilfæri til að lata hugar! ., ... - , .
£ • « .. . ^ „ r,- jrA 4 - „ i • -j | valda, að fuglaveiðar eru konung-
fym daginn. Hann kvað það veruleikanum. ]egt ’sport ? Bretlandi og ákaft
einlæga von sína, að þessir 0ndm’ sem merkt var að vor
minnir ég. skjóta þessari skýringu
inn í próíörk cftir samtal vio Vil-
Guðlaugur E. Einarsson í .Hafn-
arfirði skrifaði mér nýlega bréf,
sem mikill fengur var að að fá.1
Guðlaugur kemur víða við í bréfi;
sínu, og get ég af þeim sökum mund Jónsson landlækni. En svo
ekki birt það allt né rætt öll þau ! skemmtilega vildi til, að skömmu
atriði, sem hann drepur á, í ein- eftir að bókin kom út, fékk ég
um þætti. En smátt og smátt, vona staðfestingu á því, að skýringin
ég, að hægt verði að gera flestu væri rétt. í bréfi, sem Óskar Ein-
hvafa aðaismann fyrir ávarp-
ið til drotíningar. En hann
varð ekki orðlaus frekar en
, . ,, , . flaug ekki aðeins til draumalanda
erramenn heldu sig við suðursins heldur á ákveðinn stað,
fugiaveiðarnar eins og áður,' sam var merktur á landabré-fi. Síð
og létu skotfimi sína einkum an haía ævintýri sífellt verið að
bitna á öndum og akur- gerast 1 Mývatnssveit, og mundu
hænsnum.
nú fylla heila bók, ef skráð væri
öll.
stundaðar á landareignum aðals og
stórbænda. Ðrottningarfrændur og
annað stórmenni fara um landið
með veiðihund og silfurslegnar
haglabyssur, og verður mikið á-
gengt. En megin ástæðan er samt
sú, að í'slenzku endurnar, sem eru
un umfram kynsystur sínar, að
hún væri kölluð mikillát.
Það er misminni Guðlaugs, að
farfuglar, sækja helzt til Bret-
Líklega verður ekki sagt frá p , .. . . . landseyja. Þar eru þeirra vetrar-
þeirri viðureign í brezkum blöðum. j **rá 01111 hvei’StiagSinS heimkynni. Mývatn og Laxá- og
Hinsvegar gæti svo farið, að frétt-1 Það er verið að gera nýjan veg margir aðrir staðir á landi hér —
ir aif henni birtust á íslandi. Það' í milli Vagnbrekku og Geirastaða i eru uppeldisstöðvar fyrir brezku
gæti nefnileg vel komið fyrir, að | norðan Mývatns. Þar stjórnar Pét | sportskytturnar. I-Iefur og heyrst,
enskur jarl eða skozkur lord fyndi j nr Jónsson í Reynihlíð vinnuflokki að ýmsum Bretum þyki slæmur ég hafi fjallað um þetta orðtak
lítinn málmhring um fót einhverr- j Mývetninga og sækist vel. Ragnar. siður bænda hér á landi að taka í þættinum Máli og menningu. Ég
ar andamömmunnar, er hann legg-' á Grímsstöðum ekur vörubíl í vega! egg úr andahreiðrum á varptím- hefi aldrei minnzt á það þar. Hins
ur að velli í haust og vetur. En i vinnunni. Dálitlar frátafir við það anum, ef það verður til að fækka vegar tók ég orðtakið til meðferð-
merki á þessum hring mundujverk, einn þungbúinn september-, r.ngum, sem upp komast.
segja frá því, að fuglinn væri ein-! dag, skrifast á reikning blaðsins. | Ragnar á Grímsstöðum kann
skil, sem hann vfkur að. í bréfi
Guðlaugs, sem dagsett er í Hafnar-
firði 18. ágúst, segir m. a. svo: i
í þættinum Máli og menningu
sá ég einhvern tíma í vetur (eða
vor) rætt um orðtakið mikið
fyrir fetann og þar sagt •— ef
ég' man rétt — að á Austur- i
landi væri svo komizt að orði 1
uin ásthneigða konu.
Á yngri árum mínum heyrði;
ég stöku sinnum þetta orðatil-1
tæki, og minnir fastlega, að sagt
væri mikil fyrir fetann og ævin-
lega og eingöngu um mikilláta
konu. i
Nú þurfti á þeirri tíð ekki
ávallt svo mikið til, að kona væri
talin mikillát, þegar fjöldinn
gekk undirleitur og beygður af
striti og lífsbaráttu. Þurfti þá
ekki meira en það, að kona bæri
höfuðið hátt, hefði framstæð
brjóst — og ég tala ekki um
arsson læknir skrifaði mér sum-
arið 1954 segir svo:
ASeiris heyrt vera mikill íyrir
fetann, en þó einkum heldur en
ekki mikiil íyrir fetann — „vera
breiður, gildur og stór“ bæði í
eiginlegri og óciginlegri merk-
ingu, um þá, sem gildir eru vexti
ug láta mikið yfir sér. Enga
aðra merkingu heyrt.
Þarna var, sem sé, komin full
staðfesting á tilgátu okkar Vil-
mundar. Um svipað leyti — en
þó aðeins síðar — að mig minnir
— barst Orðabók Háskólans sams
konar vitneskja — fyrst úr orða-
safni, sem Grímur Jónsson, barna;
kennari á ísafirði, tók saman. £
því segir svo:
Feti (s.m.): „Ilann er mikill
fyrir íetann“. Gr. J. 78.
Síðan þetta var, hefir safnazt
fyrir hjá orðabókinni meiri vitn-
hefði hlotið einhverja mennt-! eskja. um r orðtak!ð:. ^afa komlð
fcenndur fyrir atbeina Náttúru-
gripasafns íslands. Þegar upplýs-
ingarnar væru svo kannaðar hér
lieima, mundi koma í Ijós, að önd-
in væri uppvaxin á hólma í Mý-
— Það var Jóhannes bróðir minn J líka sögur af fuglum, sem hafa
sem hóf fuglamerkingarnar, segir farið miklu lengri vegalengcl er,
ondurnar. Erían íer heimskauta-
í Afríku, tveircur áratugum eftir
að þeir merktu píleygan kríunga á
hóima í Mývatni.
Ragnar og kenndi mér. En ég fór
að föndra við þetta um 1928 og
hefi svo merkt á hverju sumri síð
vatni, og merkt þar af Ragnari Sig I an- Eiginlega alltaf þegar tími hef
finnssyni á Grímsstöðum ,í fyrra! nr gfiíizt til frá önn dagsins, og
eða hittiðfyrra-. j alla fugla, sem ég hefi náð til, eink
Þetta væri þá einn af eittíhvað' um hin seinni ár. Ragnar liefur
16000 fuglum, sem Ragnar hefur! bókhaldið um merkingarnar auð-
merkt á sl. 29 árum. Og nafnið ájvitað ekki með sér, en talan er'l
bústað drottningarfrænda myndi' uitthvað um 16000 fuglar alls frá “ " a 1 - S ‘
skráð í bók hjá honum, innan um! byrjun. í sumar eitthvað tals-
nöfn eins og Togliamenti á Norður-j vert á fjórða hundraö fuglar. Jó-
Ítalíú, Corkhérað á frlandi, Rhone' hannes hefur ekki mergt svo
dal í Frakklandi, Skagen í Dan-:marga fugla, en áhugi hans fyrir
mörku og Suðursjó við Hollands- J töfrum náttúrunnar dvínar efcki.
strönd.
ar í bók minni íslenzkum orðtök-1
um (Rvk. 1954). En mér þykir i
vænt um, að Guðlaugur skuli
vekja máls á orðtakinu, einkum
vegna þess að ég liefi miklu meira
svæðanna í milli. Það er engin um orðtakið að segja nú en þeg-
þjóðsaga. Á skrá Grímstaðabræðra ar ég samdi þá bók. Merking sú,
er kría, sem bar beinin í Nígeríu er Guðlaugur tilgreinir, mun vera
Haustar a"ð vi$ Mývatn
íslenzkra fugla
Á seinni árum hefur Ragnar á
Grímsstöðum lagt nokkurt kapp á
að merkja íslenzka staðfugla fyrir
Náttúrugripasafnið, og er það lið-
ur í athugunum vísindamanna á
.... . . „ . . , bokina. Ég stakk upp a þvi í bok-
lifnaoarhaUum þeirra. Hann hefur i. . , A .. r ..v
1 ínni, að sagt kynm að hafa verið
t. d. merkt niargar riuwur. Þær,
... ... .“v . . , nukil fyrir »etann og upprunaleg
gera ekki mjog viðreist um landið. i 4 -
r.. ... ° , , . , . i merkmg væri samkvæmt þvi ~
Myvatnsrjupurnar eru helzt skotn-
Hann ver frístundum líka til að
mála litskrúð Mývatnssveitar á lér
eft. Og þennan sama dag er hann
Trxi„„ i„„ f • i • • á ferð við Sandvatn með dr. Finni
1 olva haustsms slær nu a groður 1 r,,,,,_„j .
l.önd við Mývatn og í LaxárdaL j
Kólkugrár himinn varpar skugga • Á „ J=L, 1 a a 1 J ar á heimaslóðum, og svo á Austur-
á vatnsflötinn. NorSaustlægir vind, m 1 l3“u'-a Þai- j landi. En Ragnar segir að endur-
ar ýfa upp bárur; öll náttúran; .. . heimt. merki séu elcki mjög mörg.
minnir á að sumri hallar. Endur \ VEOIOriír Myvetniíigar ! Gæíi þao bent til þess, að veiðin
í þúsundatali synda enn á vatn- j Þeir gera víðreist um veröldina, 'hafi ekki mikil áhrif á stofninn.
inu; svanir í hundraða tali halda' fuglarnir við Mývatn. Ragnar kann Ragnar hallast að sveiflukenningu
til á- víkum og vogum. Enn fugl-. brot úr ævisögu þeirra margra., dr. Finns Guðmundssonar um við-
arnir. eru farnir að fljúga í flokk-; Endurnar eru efst á blaði. Þær gang rjúpnastofnsins. Hann vill ■
um, og brátt fækkar í andabyggð-! sru flestar, enda er Mývatn ein samt ekkert fullyrða um ástand
inni, Innan skamms fljúga Mý- hin mesta andaparadís á noröur- hansd dag. Maður sér þó varla eins
hin algengasta, en ég minnist þess,
að móðir mín, sem var aústfirzk,
notaði orðtakið um vergjarnar
konur, og fleiri heimildir eru til
að austan um þessa merkingu,
sbr. ísl. orðtök, bls. 172.
Enginn vafi leikur á því, að
orðið feti merkir „axarbíað" og
að líkingin í orðtakinu er dregin
af. öxi. Hins vegar var ég í mestu
vandræðum að skýra uppruna
orðtaksins til fulls, er ég samdi
stór
vatnsendurnar -suður um haf til
tmargra landa; ísar hylja vatnið og
svanirnir hverfa til strandar. Fólk-
ið í byggðinni kveður fuglana með
söknuði og hlakk-ar til endurfund-
anna að vori. Það lifir í nánari
tengslum við þá en íbúar annarra
sveiía. Og löngu áður en flugvél-
in brúaði úthafið, hafði - þessl
byggð í nokkrum skilningi meira
og betra samband við hinn stóra
líka sífelít á verði og fylgjast
nteð háttum íuglaiina, og gera
skýrslur um ferðir þeirra. Þeir
sjá fljóílega, ef óvæntan gcst ber.
aií garði. Þeir haí'a fangað
npkkra fífekinga, og sent náttúru
gripasafninu. Merkasta furnl
þeirra telur Ragnar turnfálka, er
lvann náð’i fyrir nokkrum árum.
Þetta er meginlandsfugl og mjög
sjaldséður gestur hér.
hálfu heims. Ragnar segir, að mikið af rjúpu í ár og í fyrra, seg-
venjulega berist þeirn bræðrum ir hann. Er þáð e.-1. v .upphaf ferð
fréttir af úm það bil 6 af hverjum ar niður í ölduda'l stofnsins. í
hundrað önaum, er þeir merkja. fyrrasunmr var mikil mergð
Víðförlastur er rauðihöfðinn, því rjúpna á þessum árstíma, og má
að hann heimsækir lönd báðum vera að þao hafi verið hámark að
rnegin AtlantShafs, og liefur kom- sinni. En sem sagt: Timinn og
izt austur fyrir járntjald, jafnvel reynslan leiða þeíía í ljós, og: vél , ,
eftir að kalda stríðið hófst. I má bíða þess dócrns að áliti Ragn V.aKgHr-1 Veum
upp úr kafinu tvö önnur afbrigði
þess, þ. e. vera breiður fyrir fet-
ann og vera nokkur fyrir fetann:
Skal ég nú rekja heimildir um
þau. Orðtakið vera breiður fyrir
fetann er kunnugt frá byr-jun 19.
aldar:
Ólafur Loftsson er orðinn ad-
junetus bjá Klog. Þykir mönn-
um hann nú breiður fyrir fetann,
einkum síðan hann fór að taka
blóð. Geir Vídalín (1805). Sendi-
bréf frá ísl. 'fconum 39.
Ur nútímamáli er einnig. heim-
ild um þotta afbrigði:
Y. Y. er alls ekki skáld ...
en hann er breiður fyrir fetann
af svo ungum manni. Landnem-
inn 1955, 4, 9 (úr bréfi frá Aust-
virðingi).
Afbrigðið að vera nokkur fyrir
fetann er kunnugt úr hinni
skemmtilegu og sérkennilegu bók
Guðmundar Hagalíns, Kristrún í
Hamravík. í seðlasafni Orðabókar
Iláskólans eru ívö dæmi úr þessu
1’iti:
Þær mundu vera nokkrar fyrir
fetann, kvenkindurnar sumar
hverjar. G. Hagal. K. H. 122.
Hann hefir verið nokkur fyrir
fetann í kvöld, drengurinn. G.
Hagal. K.H. 181.
Öll þessi afbrigði, sem ég hefi
nú minnzt á, sanna í rauninni, að
skýring okkar Vilmundar Jóns-
scnar, sú cr ég tæpti á í bókinni
íslcnzkum orðtökum, er rétt. Öxi
hefir verið kölluð mikil, breið
eða nokkur fyrir fetann, eftir því
hvé blaðið hefir verið breitt. Lík-
ingin er þannig dregin af öxinni.
Sennilega er orðtakið mjög gam-
alt, þót-t heimildir um það séu
ungar, því að orðið feti í þess-
Þá haía beir leiðbeint ýmsum , . .....
náttúrufræðlngum, sem hér hafa arl merkm|u mun lltt hafa frið
komið erlendis frá, svo sem þeim
Peter Scott og dr. Julian Iluxley.
Grafendur fara allt suður á
Balkanskaga, skúfendur suður á
ars ú Grímsstöðum.
Þeir Grímsstaðabræffur
j Nú hefur vargur komizt í vé
eru ifuglanna í Mývatnssveit. Þar hefur
j vexiö friðlar.d, en nú er þar sá
| krcriinn, sem alurei fsr. að lögum.
I A eíðustu árum hafa verið drepnir
notað á síðari öldum nema lielzt
í skáldskap.
Ég mun síðar minnast á margt
annað, sem Guðlaugur Einarsson
drepur á í bréfi sínu. En að sinni
verður það að bíða. En gaman
þætti mér að fá bréf frá fleiri
málglöggum mönnum um það, sem
ég hefi nú rætt og önnur atriði,
er að hefir verið vikið liér í þátt-
! alTmargir mihkar við' Mývatn. En i urium.
! hv'eriii riiargir oru þeií, senv eftir> Ýmsir hafa hringt í mig og tal-
i;lifa?"Og hverníg derðui’ fuglunum | að við mig um það, sem ég ræddi
j við gestakmnuna'?' j í síðasta þætti,. aðallega um kálfs-
ÞaS var minna varp við Mý-; hárið og fífuna. Jón A. Jónsson
vatn í ár. en of-tast áður, segir! cand. mag. segir mér, að hann
Ragnar. á Grímsstöðum, .en ekki j hafi hitt nokkra menn úr Fljöts-
'er .hægt að kenna minkumisn lunjhiíðinni og hafi þeir kannazt við
það a(i svo. komnu rnáli Ekki j or.ðtakið.
hægt að fnliýrÖa neitt urn ástæðj Þórarinn Guðnason læknir, sem
usia, til eða frá. Þó vitum við1 upprunninn er í Landeyjum, segir,
að mihkur komst í eyju hér í að hann kannist vel við þetta orð-
vor. Hafði ekki nema skamma tak. Einkum kveðst Þórarinn
viffdvöi áð því tali'ð er. En nógu þekkja það í sambandinu það er
langa samt til að allar endumar komið í ykkur Rálfshár og fífa.
þai’ afrækíu hreiðriu. Þar var Slíkt, segir hann, að sagt hafi
BræSurnir frá eugin mannaferð um þetta Ifiy-U verið við börn, þegar þau voru
Grimsstöðum á pg fulhúst, að mikurinn var Jiar að leik og kominn var í þau hálf-
!ai3 út í eyjar, aö verki. ! kæringur, cins og gengur og ger-
Ragnar t. v., Jó- Það liggui” ekki í láginni, að ist, þegar þau hafa lengi verið
hannes t. h. — ' íninkurinn er enginn aufúsugestur a‘ð leik.
Ljósm.: Bj. Bj. (Framhald á 8. ílðu j H. H,