Tíminn - 06.10.1957, Blaðsíða 5

Tíminn - 06.10.1957, Blaðsíða 5
Illlll!llllllllllll!lllllllllliillllllllllllllllilllllllllllllllllllllllllllllllllllllllilllllll!l!lllllilillllllllllllllllllllillllilllllllllllllllllllllllillllllllllllllll!llllll !lllllilllllllllllll!!lllllill!lllllllllllilllillllllll!llllllllllllllillllll!!lllliill!lli!lllllll!llll!Síllil!iiillil!iilliiillilllllii!i!lll!lllíll!illi!llllillllllllllll!llllll lllllllllllllllllllllilllllllllllilllllllllllllllllllllllllillllllilliiilllllilllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllillllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll T í MIN N, sunnudaginn 6. október 1957. l'llllllllllll!llllll!llilllll!llllllli!llllllllllll'll!lll!l!ll!lll!!lil! LESENDUR góöir. Ef þið rekist á skeldýr í fjörunni, svona á stærö við títuprjóns- höfuð eða jafnvel minna, þá megið þið ekki halda, að þau séu undantekningarlaust skeí- dýrabörn. Hinar margbreyti- legu tegundir skeldýranna geta verið ákaflega misstórar, þeg- ar þær eru orðnar fullvaxta — þetta frá 1 mm upp í 120 cm langar. Hér við land eru t. d. þó nokkrar tegundir, sem fara ekki yfir 3 mm að lengd. — Minnsti kuðungurinn okkar, ránarög'n, er bara 1 mm í þver- mál; enda hafa vísindamenn kennt hann við frumeidina og nefna hann Homalogyra at- oaius. Það er reglulega gaman að safna svona smávöxnum kuðungi, ef kuðung skyldi kalla því að hann er bara unain upp eins og örsmá fjöður. Tegund þessi hefir fundizt mjög víða hér við land, enda erfitt að festa á henni auga vegna smæðarinnar. Helzt er að leita hennar í fjörum innan um rek- þara. Minnsta samlokan okkar er nefnd gáranurta, og er ekki yfir 2 mm að lengd. Það skrítn asta er, að flest - eintökin af, þessurn 2 dvergvöxnu tegund- um hafa fundizt í Hafnarfirði. Máske er auðveldara að sjá smá hluti þar en annars staðar. Hver veit. EN EIGUM við íslendingar ekki líka myndarlega stórar skeljar? Jú, það eigum við sann arlega. Þegar kemur út á 300 m dýpi og enn dýpra úti fyrir vesturströndinni, kemur í botn gera sér hreiður með líkum hætti og mardrekkan. EN NÚ SKULUM við yfir- gefa drekkurnar í Norður-At- lantilhafi og halda súður á bóg inn — alla leið til hinnar æv- intýralegu Suðurhafseyja, þar sem liið eilífa sumar ríkir og öldurnar kitla kóralrifin. Við íslendingar getum litla hug- mynd gert okkur um það, hvað þar býr í sjónum. Hinir fjöl- breyttu og fögru litir hinnar lifandi náttúru heilla — og tæla. Hvergi er fullkomnari blekking en einmitt þar. Töfra litir dýranna og gerð þeirra í samræmi við umhverfið er oft- ar en hitt gildra, sem dýrin leggja fyrir bráð sína. Því að hér er baráttan fyrir lífinu ekki síður hörð en í köldum höfum. Tegundamergðin er mikil og því margir munnarnir, sem þarf að fæða. Og hér er það sem risaskelin (tridaena gignas) á heima. Hún getur orð ið 120 cm löng og allt að 90 cm breið. Þyngdin er breytileg' en þungi allra stærstu skelj- anna getur farið yfir 300 kgr, Sjálf skelin er svo þykk, að eyjaskeggjar nota hana í axar- blöð, sem eru nægiiega cflug til skógarhöggs. RISASKELIN heldur sig mikið á kóralrifjunum eða í nánd við þau, og festir hún sig þar ram- lega við botninn með spunaþráð um líkt og kræklingurinn okk- ar festir sig við steina og bryggjustólpa. Þegar risaskel- in liggur í náttúrlegum steli- Mardrekkan r hreiðrinu sínu. = skeljanna, sem bíða í duIbún-.H mgi sínum eftir einliverri bráð h inni, og samstundis klemmast = skelrendurnar saman og halda = svo fast, að engin leið er að § losa sig. Enda er átakið oft svo = mikið, að beinin mölbrotna. Ef 5 kafarinn getur með einhverju M móti gefið nærstöddum merki, I| getur sá ef til vill bjargað lífi § mannsins með þvi að kafa nið- = ur að dýrinu með exi og höggva s í sundur tengslin við hjörin á i§ skeljunum; þá verður ferlíkið 1 að gefa eftir. Þeir, sem eru við = sundæfingar á þessum slóðum, § eru einnig í hættu. Engar tölur = eru til um það, hve mörgum = risaskelin er búin að granda, s en þeir eru vafalaust margir. s Skeljarnar utan af dýrinu eru M notaoar til margs, t. d. fyrir M skírnarfonta og sem baðker = handa börnum. = Hafið þið heyrt um skeldýr, H sem geta stolckið fyrir borð?; á j| þan verður minnst í næsta = þætti. = Ingimar Óskarsson. M iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiniiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiTÍ jSkákin E (Framhald af 5. síðu.) g(Hér með hefst lokaþáttur skákar- |innar). 14. Kb3—Bb2 15. Bg5- |Bcl 16. Be7—Be3 17. BBa3—Bc §18. Bb2—Bb4! (Skemmtilegri lok §en 18. —Bf8 19. Kc3—Bg7f). Hvít- =ur gafst upp. Mál og Menning Riíjti. dr, H«ííd6r Haiiöórsjpn. asa Risaskelin í þjónustu mannsins. vörpuna töluvert af skel, sem nefnd hefir verið ægisdrekka. Þær stærstu þeirra hafa rnælst 17 cm að hæð og 10 cm á breidd. Þetta er allflöt skel með skelplötugljáa á innra borði. Mundi hún áreiðanlega hafa verið hagnýtt í þeim lönd um, þar sem skeljaiðnaður nr á háu stigi, eins og t. d. í Bándaríkjunum. Skeljar ægis- drekkunnar eru sem sé afbragð í skyrtutölur. — ósviknar skel- plötutölur. Auk þess er sjálíur fiskurinn ágætur til matar. Um lifnaðarhætiti þessa tröllvaxna skeldýrs á nærræna vísu er ekkert vitað með vissu. En önri ur drekku-tegund (Lima hians) miklu minni, og sem lifir á minna en 100 m dýpi við strendur Bretlands, byggir sér hreiður á mararbotni. Skeldýr þetta hefi ég kallað mardrekku. Hreiðrið er gert úr skeljabrot um, smáum þarablöðkum, festi- þráðum, sem framleiddir eru úr spunakirtli ýmsra skeldýra og úr ýmsu fleiru. Uug dýr eru oft ast nokkur saman í hreiðri, en þau fullorðnu ein út af fyrir sig. En hvernig geta svona skepnur staðið í ílutningum? Þeim veitir það ekki svo erfitt. Út frá möttulröndum dýrsins ganga sem sé e. k. fálmarar svo hundruðum skiptir. Með þess- um fálmurum getur dýrið grip ið um srnáa og létta hluti og flutt þá úr stað eftir geðþótta. Fleiri drekkutegundir (en þær eru þó nokkrar í norðurhöfum) ingum, gapa skeljarnar ofurlit- = ið, svo að möttulfaldurinn kem §! ur í Ijós, en hann er kögraður, j§ og er liturinn á kögrinum mjög =ÞANNIG LEIT HÚN ÚT skák líkur lit kóraldýranna, sem sþeirra Benkö og Arinbjarnar, þeg- þarna eru í þúsundatali í rauð §ar hún fór í bið í annað sinn. Við um, brúnum, bláum og grænum |lsjáum strax, að vinningsvonir lit. Auk þess er yfirborð efri ||hvíts eru ákaflega lítilfjörlegar, skeljarinnar oft hulið alls kon- §því að hann hefir Iivergi mögu- ar sægróðri og dýrum, sem hafa pleika á að smjúga í gegnum svörtu íekið sér varanlega bólfestu á §víglínuna. Svarta peðið á h5 er að skelinni. Það má því segja, að pvísu dauðadæmt, en svarti kóngur- risaskelin sé naumast ler.gur =inn er þarna tvíefldur til varnar, t;l í sinni upphaflegu mynd. =svo að ekki verður lengra komizt. Hún er-orðin eins og fjölskreytt §Skákin tefldist þó eitthvað á þessa blómabeð. Engum, sem ekki til §leið; 1. —Kf7 2. Kg3—Kg7 3. c5— þekkir, gæti komið til hugar, §Bc7 (Svartul' má undir engum að hér lægi misyndisskepna í gkringumstæðum taka á-peðið). 4. leyni. §Hh4—Bd8 5. Kxh5 og þrátt fyrir gmikil heilabrot tókst Benkö ekki EINHVER af lesendum blaðs- sað koma Arinbirni í neina alvar- ins hefir máske einhvern tíma =lega leikþvingun. Skákin endaði rekið fingurinn inn á milli =því í jafntefli u. þ. b. 30 leikjum skeljanna á lifandi kúfskel og §seinna í svipaðri stiöðu. Lesendur fundið, hve notalegt það er, §ættu að gera sér það til gamans eða hitt þá heldur, að láta skei- =að athuga, hvort þeir finna ekki dýrið klemm.') sig. Samlokur leintoverja vinningsleið, því að stað hafa þannig gey.-ilcga mikið =an er alls ekki eins einföld og hún afl miðað við stærð þeirra. Það jivirðist í fyrstu. — Fr. Ól. er því ekkert gamanmál, að = komast í klærnar á risaskel- = inni. Á þeim slóðum þar sem hún á heima, er imkið af svo- _ ueindum perluostrum. sem eru s (Framhald af 4. síðu). mjög eftirsóttar, og kafa eyja- = . . skeggjar iðulega eftir þéim. |fSa Þau emn son> sem nu er 6 Þarf þá mikla aðgæzlu til þess =araj að lenda ekki í gim risaskelj- I ^ morSun «• ^,00 verða kveðju arinnar. En þrátt Cyrir ítrustu I^omleiTkar 1 Gamla bm. íyrT varkárni, hafa oft komið fyrir ÍStefan' Þar koma fram alllr aðaÞ slys. Hönd eða fótur kafarans |songvarar er nu syngjn i operunm getur óvart lent inn á milli lr°sca 1 ÞJoðleikhusmu og auk =þess Karlakor Reykjavikur meö iStefán SsEandi FYRIR NOKKRU svaraði ég ýms- um fyrirspurnum frá Guðlaugi E. Einarssyni í Hafnarfirði Nú hefir Guðlaugur skrifað mér nýtt bréf, dags. í Hafnarfirði 22. september, þar sem hann gerir nánari grein fyrir ýmsu, sem hann veik að í fyrra bré'fi, og ber fram nýjar fyr irspurnir. Mun ég verja þessum þætti til þess að svara þessu bréfi. Fyrst minnist Guðlaugur á orðið ó'ðung. Honum farast svo orð: Orðin og orðtökin, sem ég minntist á í bréfinu, heyrði ég öll á uppvaxtarárum mínum (um 1890—1900) austur í Holtum. að undanteknu orðinu . óðung. Það orð heyrði ég fyrst í sumar, en á sömu slóðum. Var það Bjarni Jónsson, fyrrv. oddviti í Meiri- tungu, er lét mig heyra það. En hann og móðir hans, Salvör Þor- steinsdóttir, vóru bæði uppalin og ættuð úr Holtum. Hygg ég, að orðið sé nú dautt eða deyjandi á| þessum slóðum. En hvað segið þér um frummerkingu orðsins og uppruna? __ Eins og ég rakti í fyrra þætti um þetta orð, exu allar heimildir, sem ég þekki um orðið ó'ðung, úr vesturhluta Vestur-Skaftafells- sýslu og úr'Rangárvallasýslu. I-Ieim ild sú, er Guðlaugur tilgreinir, er í samræmi við þetta. Um uppruna órðsins skal ég vera fáorður. Fræ'ð in um uppruna orða er ofc og tíð- Unr óörugg. Sennilegt virðist mér þó, að orðið óðung sé með ein- hverjum bætti skylt lýsingarorð- inu óSur. En hver frummerkingin er, er erfiðara að segja. Hægt væri að láta sér detta í hug, að orðið hefði í fyrstu táknað „ílýti“ eða „flýtisverk", en vel kann það að hafa merkt eitthvað annað. Um það vil ég sem minnst fullyrða. ÞÁ DREPUR Guðlaugur næst á orðtakið að vera mikil(l) fyrir iet- ann. Honum farast orð á þessa leið; Um orðtakið mikil (mikill) fyr ir fétann ber okkur Óskari lækni Einarssyni allvel saman, eftir því sem þér scgið, enda uppaldir á sömu slóðum. Aðeins er sá færi í skörð þar eða þar, þá gæti ekki verið um að ræða nema skurð „af heyjurn" í harðinda- vori. Um hljóðvillu var ekki að ræöa, þar sem ég heyrði orðtak- ið fyrst, en livað áður kann að hafa verið, er ekki gott að segja. ÞAÐ VÆRI að vísu eðlilegra, að skurðinn yrði skörðin á hljóðvillu- svæði. En það þarf engan veginn að vera. Hcr getur einfaldlega ver- ið um að ræða alþýðlega skýring- artilraun á orðtakinu. Slíkt er mjög algengt í orðtökum, eins og fræðast má nánara um í bók minni ísl. ort., bls. 46—56. En þess ber einnig að gæta, að lítið er örugg- lega kunnugt um aldur og út- breiðslu hljóðvillunnar fyrr á fím- um. Hljóðvilla kann að hafa verið áður á svæðum, þar sem hún er nú ókunn. Enn segir Guðlaugur í bréfi sínu: Næst eru það orðin flugniund- ir og mýflugumundir. Kona mín, Kristín Kristjánsdóttir, uppalin í Holtum, telur réttar mýflugu- mynd. Segir hún, að móðir sín Iiafi komizt svo að orði. Orðið fiugmundir hef ég heyrt í gamalli gátu um vængi hrafns- ins, þar sem hann eltir mús „með flugmundir beygðar að Fjölnis- •kvendi". Um orðasambandið aS koma í mýflugumynd hefir mér borizt ein heimild, síðan ég skrifaði um það hér í þáttunum. Ólafur Þ. Krist- jánsson skólastjóri segir mér, að sér sé þetta orðasamband tarnt og hið sama sé að segja um konu hans. Þau hjónin eru bæði vest- firzk. Ég skal fúslega játa, að ég • er dálítið tortryggur á, að orða- I samband þetta sé notað á Vest- ' fjörðum, þótt heimiMarmaður minn sé mjög traustur. Ég spurði því Guðmund Hagalín rifchöfund , um þetta atriði, því að hann veit ' ég einn mestan sjó af vestfirzkum orðum. Guðmundur þekkt'i að vísu orðasambandið, en fullyrti, að hann hefði lært það hér syðra. Ég hringdi því aftur í Ólaf til þess að ; þýfga hann nánara um málio og sérstaklega um ætt hans og konu munur, a‘ð Óskar notar karlkyn (mikill) og þá vitanlega um karl-i hansTogTom þáTljós, að forfeður En eg mmmsit ekki að1 menn. hafa heyrt orðtakið nema uín konur og þá ævinlega gjörvuleg- ar, eins og Óskar nefnir. Mikillátir menn voru hins veg- ar sagðir miklir á lofti, miklir með sig, finna rnikið til sín, vera konu hans — að vísu langt aftur — eiga rætur að rekja til Skafta- fellssýslu. Gæti ekki verið, að orða sambandið hefði borizt vestur með þeim og lifað meðal niðjanna á Vesturlandi, en aldrei náð veru- ' legri útbreiðslu vestra? oflátungar Og ef olckur kemur. Þá kem ég að næsta atriði í saman um það, að kona m.kil fyr- ^ GuðIaugs; ir feta hafi yfirleitt verið glæsi- leg, skyldi hún ekki í þá daga — eins og enn — hafa gengið bet- ur í augu karlmanna en hin beygjulega og fært sér það í nyt! Fer þá að verða skiljanleg merk- ing orðtáksins í sumum lands- hlutum, „vergjörn kona“.. Við þessa afchugasemd Guðlaugs Þá er það orðið æðrur, sem þér minnizt á, að standi í bréfi mínu. Þetta orð kannast ég ekki við, því ég hef aldrei heyrt það, Hlýtur það annað hvort að vera ritvilla hjá mér eða mlslestur hjá yður. Eg skal fúslega játa, að mín mun yera sökin. Er ég athuga bréfið hefi ég litiu að bæta öðru en þyí, betuf s- - a3 GuSlaugur hefir að eg hygg .hann hafa litdlega mis- sknfað .eðru en ekki æðrul, Bið skilið það, sem eg hafði eftir Osk- . , „„„ „„ það, sem ég ari. E’iriárssyni lækni. Ég skildi ekki orð Óskars þannig, að hann teldi orðtakið haft um karlmehn, þútthann hefði karlkynsmynd á t fyrirspurnir. Hin fyrri er á lysmgarorðinu (milull). Eg hugði Óskar hafa í huga karlkennd orð, sern tályiia kvenfolk, t. d. Orðið j fjó hjá B. Thor. í eftirmælum kvenmaður. Kvenmaðurmn er ntiik- .... „ ill íyrir fetann mætti samkvæmt ég hann og aðra lesendur þáttar- ins yelvirðinga rá þessum mistök- um. Að lokum ber Guðlaugúr fram þessa leiðj Hver er merlúngin í sögninni þessu vél segja. Mér er ókunnugt um, að 'orðasámbandið hafi nokkru sinni verið nötað um karlmenn. Þá drepur Guðlaugur á orðtakið að fara í skörðin: Sennileg þykir mér tilgáta yð- ar, að orðtakið að fara i skörðin sé afbökun eða sörnu merkingar um Sæm. Iiólm.? Á lestaíerð fjölmennri að líkstaða tjaldstað ferðamenn fjóna förunauta . . Eg veit ekki til, að sögnin fjóna komi fyrir í íslenzkum bókmennt- um nema í tveimur kvæðum eftir og ganga í skurðinn, fara undir Bí- Th. Annar staðurinn er sá, sem hníflnn, eins og líka heyrðist Guðiaugur minnist á. Hinn er á sagt um skepnur, seiri fella átti þsssa leið: ao hausti. En þar sem á3 ævin- j lega var um vanhöld á vordegi áð ! ræða, þegar íalað var um, að Ég óska svo að lokum Stefáni og íjölakyldu hans góðrar heim- Sem vatn firrist eldur vélræði fjónaði sá inn Iiorski halur. Bj. Th. Lj. 1, 12. Sögnin fjóna merkir „að hata“. Hún er dregin af nafnorðinu íjón. lllilllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllillllllllllllIlllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllillllllilStefán sem einsöngvara. ferðar og vona að í framtíðinni sem merkir „hatur“ og títt var í megi hún njóta verndar allra góðra fcrnkvæðum. Samróta er sögnin dísa. Sveiim G. Björnsson. , f já „hata“ og orðið ijandi. (Framhald á 8. síðu).

x

Tíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.