Tíminn - 06.10.1957, Síða 5

Illlll!llllllllllll!lllllllllliillllllllllllllllilllllllllllllllllllllllllllllllllllllllilllllll!l!lllllilillllllllllllllllllllillllilllllllllllllllllllllllillllllllllllllll!llllll !lllllilllllllllllll!!lllllill!lllllllllllilllillllllll!llllllllllllllillllll!!lllliill!lli!lllllll!llll!Síllil!iiillil!iilliiillilllllii!i!lll!lllíll!illi!llllillllllllllll!llllll lllllllllllllllllllllilllllllllllilllllllllllllllllllllllllillllllilliiilllllilllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllillllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll
T í MIN N, sunnudaginn 6. október 1957.
l'llllllllllll!llllll!llilllll!llllllli!llllllllllll'll!lll!l!ll!lll!!lil!
LESENDUR góöir. Ef þið
rekist á skeldýr í fjörunni,
svona á stærö við títuprjóns-
höfuð eða jafnvel minna, þá
megið þið ekki halda, að þau
séu undantekningarlaust skeí-
dýrabörn. Hinar margbreyti-
legu tegundir skeldýranna geta
verið ákaflega misstórar, þeg-
ar þær eru orðnar fullvaxta —
þetta frá 1 mm upp í 120 cm
langar. Hér við land eru t. d.
þó nokkrar tegundir, sem fara
ekki yfir 3 mm að lengd. —
Minnsti kuðungurinn okkar,
ránarög'n, er bara 1 mm í þver-
mál; enda hafa vísindamenn
kennt hann við frumeidina og
nefna hann Homalogyra at-
oaius. Það er reglulega gaman
að safna svona smávöxnum
kuðungi, ef kuðung skyldi kalla
því að hann er bara unain upp
eins og örsmá fjöður. Tegund
þessi hefir fundizt mjög víða
hér við land, enda erfitt að
festa á henni auga vegna
smæðarinnar. Helzt er að leita
hennar í fjörum innan um rek-
þara. Minnsta samlokan okkar
er nefnd gáranurta, og er ekki
yfir 2 mm að lengd. Það skrítn
asta er, að flest - eintökin af,
þessurn 2 dvergvöxnu tegund-
um hafa fundizt í Hafnarfirði.
Máske er auðveldara að sjá
smá hluti þar en annars staðar.
Hver veit.
EN EIGUM við íslendingar
ekki líka myndarlega stórar
skeljar? Jú, það eigum við sann
arlega. Þegar kemur út á 300
m dýpi og enn dýpra úti fyrir
vesturströndinni, kemur í botn
gera sér hreiður með líkum
hætti og mardrekkan.
EN NÚ SKULUM við yfir-
gefa drekkurnar í Norður-At-
lantilhafi og halda súður á bóg
inn — alla leið til hinnar æv-
intýralegu Suðurhafseyja, þar
sem liið eilífa sumar ríkir og
öldurnar kitla kóralrifin. Við
íslendingar getum litla hug-
mynd gert okkur um það, hvað
þar býr í sjónum. Hinir fjöl-
breyttu og fögru litir hinnar
lifandi náttúru heilla — og
tæla. Hvergi er fullkomnari
blekking en einmitt þar. Töfra
litir dýranna og gerð þeirra í
samræmi við umhverfið er oft-
ar en hitt gildra, sem dýrin
leggja fyrir bráð sína. Því að
hér er baráttan fyrir lífinu
ekki síður hörð en í köldum
höfum. Tegundamergðin er
mikil og því margir munnarnir,
sem þarf að fæða. Og hér er
það sem risaskelin (tridaena
gignas) á heima. Hún getur orð
ið 120 cm löng og allt að 90
cm breið. Þyngdin er breytileg'
en þungi allra stærstu skelj-
anna getur farið yfir 300 kgr,
Sjálf skelin er svo þykk, að
eyjaskeggjar nota hana í axar-
blöð, sem eru nægiiega cflug
til skógarhöggs.
RISASKELIN heldur sig mikið
á kóralrifjunum eða í nánd við
þau, og festir hún sig þar ram-
lega við botninn með spunaþráð
um líkt og kræklingurinn okk-
ar festir sig við steina og
bryggjustólpa. Þegar risaskel-
in liggur í náttúrlegum steli-
Mardrekkan r hreiðrinu sínu. =
skeljanna, sem bíða í duIbún-.H
mgi sínum eftir einliverri bráð h
inni, og samstundis klemmast =
skelrendurnar saman og halda =
svo fast, að engin leið er að §
losa sig. Enda er átakið oft svo =
mikið, að beinin mölbrotna. Ef 5
kafarinn getur með einhverju M
móti gefið nærstöddum merki, I|
getur sá ef til vill bjargað lífi §
mannsins með þvi að kafa nið- =
ur að dýrinu með exi og höggva s
í sundur tengslin við hjörin á i§
skeljunum; þá verður ferlíkið 1
að gefa eftir. Þeir, sem eru við =
sundæfingar á þessum slóðum, §
eru einnig í hættu. Engar tölur =
eru til um það, hve mörgum =
risaskelin er búin að granda, s
en þeir eru vafalaust margir. s
Skeljarnar utan af dýrinu eru M
notaoar til margs, t. d. fyrir M
skírnarfonta og sem baðker =
handa börnum. =
Hafið þið heyrt um skeldýr, H
sem geta stolckið fyrir borð?; á j|
þan verður minnst í næsta =
þætti. =
Ingimar Óskarsson. M
iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiniiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiTÍ
jSkákin
E (Framhald af 5. síðu.)
g(Hér með hefst lokaþáttur skákar-
|innar). 14. Kb3—Bb2 15. Bg5-
|Bcl 16. Be7—Be3 17. BBa3—Bc
§18. Bb2—Bb4! (Skemmtilegri lok
§en 18. —Bf8 19. Kc3—Bg7f). Hvít-
=ur gafst upp.
Mál og Menning
Riíjti. dr, H«ííd6r Haiiöórsjpn. asa
Risaskelin í þjónustu mannsins.
vörpuna töluvert af skel, sem
nefnd hefir verið ægisdrekka.
Þær stærstu þeirra hafa rnælst
17 cm að hæð og 10 cm á
breidd. Þetta er allflöt skel
með skelplötugljáa á innra
borði. Mundi hún áreiðanlega
hafa verið hagnýtt í þeim lönd
um, þar sem skeljaiðnaður nr
á háu stigi, eins og t. d. í
Bándaríkjunum. Skeljar ægis-
drekkunnar eru sem sé afbragð
í skyrtutölur. — ósviknar skel-
plötutölur. Auk þess er sjálíur
fiskurinn ágætur til matar. Um
lifnaðarhætiti þessa tröllvaxna
skeldýrs á nærræna vísu er
ekkert vitað með vissu. En önri
ur drekku-tegund (Lima hians)
miklu minni, og sem lifir á
minna en 100 m dýpi við
strendur Bretlands, byggir sér
hreiður á mararbotni. Skeldýr
þetta hefi ég kallað mardrekku.
Hreiðrið er gert úr skeljabrot
um, smáum þarablöðkum, festi-
þráðum, sem framleiddir eru úr
spunakirtli ýmsra skeldýra og
úr ýmsu fleiru. Uug dýr eru oft
ast nokkur saman í hreiðri, en
þau fullorðnu ein út af fyrir
sig. En hvernig geta svona
skepnur staðið í ílutningum?
Þeim veitir það ekki svo erfitt.
Út frá möttulröndum dýrsins
ganga sem sé e. k. fálmarar svo
hundruðum skiptir. Með þess-
um fálmurum getur dýrið grip
ið um srnáa og létta hluti og
flutt þá úr stað eftir geðþótta.
Fleiri drekkutegundir (en þær
eru þó nokkrar í norðurhöfum)
ingum, gapa skeljarnar ofurlit- =
ið, svo að möttulfaldurinn kem §!
ur í Ijós, en hann er kögraður, j§
og er liturinn á kögrinum mjög =ÞANNIG LEIT HÚN ÚT skák
líkur lit kóraldýranna, sem sþeirra Benkö og Arinbjarnar, þeg-
þarna eru í þúsundatali í rauð §ar hún fór í bið í annað sinn. Við
um, brúnum, bláum og grænum |lsjáum strax, að vinningsvonir
lit. Auk þess er yfirborð efri ||hvíts eru ákaflega lítilfjörlegar,
skeljarinnar oft hulið alls kon- §því að hann hefir Iivergi mögu-
ar sægróðri og dýrum, sem hafa pleika á að smjúga í gegnum svörtu
íekið sér varanlega bólfestu á §víglínuna. Svarta peðið á h5 er að
skelinni. Það má því segja, að pvísu dauðadæmt, en svarti kóngur-
risaskelin sé naumast ler.gur =inn er þarna tvíefldur til varnar,
t;l í sinni upphaflegu mynd. =svo að ekki verður lengra komizt.
Hún er-orðin eins og fjölskreytt §Skákin tefldist þó eitthvað á þessa
blómabeð. Engum, sem ekki til §leið; 1. —Kf7 2. Kg3—Kg7 3. c5—
þekkir, gæti komið til hugar, §Bc7 (Svartul' má undir engum
að hér lægi misyndisskepna í gkringumstæðum taka á-peðið). 4.
leyni. §Hh4—Bd8 5. Kxh5 og þrátt fyrir
gmikil heilabrot tókst Benkö ekki
EINHVER af lesendum blaðs- sað koma Arinbirni í neina alvar-
ins hefir máske einhvern tíma =lega leikþvingun. Skákin endaði
rekið fingurinn inn á milli =því í jafntefli u. þ. b. 30 leikjum
skeljanna á lifandi kúfskel og §seinna í svipaðri stiöðu. Lesendur
fundið, hve notalegt það er, §ættu að gera sér það til gamans
eða hitt þá heldur, að láta skei- =að athuga, hvort þeir finna ekki
dýrið klemm.') sig. Samlokur leintoverja vinningsleið, því að stað
hafa þannig gey.-ilcga mikið =an er alls ekki eins einföld og hún
afl miðað við stærð þeirra. Það jivirðist í fyrstu. — Fr. Ól.
er því ekkert gamanmál, að =
komast í klærnar á risaskel- =
inni. Á þeim slóðum þar sem
hún á heima, er imkið af svo- _
ueindum perluostrum. sem eru s (Framhald af 4. síðu).
mjög eftirsóttar, og kafa eyja- = . .
skeggjar iðulega eftir þéim. |fSa Þau emn son> sem nu er 6
Þarf þá mikla aðgæzlu til þess =araj
að lenda ekki í gim risaskelj- I ^ morSun «• ^,00 verða kveðju
arinnar. En þrátt Cyrir ítrustu I^omleiTkar 1 Gamla bm. íyrT
varkárni, hafa oft komið fyrir ÍStefan' Þar koma fram alllr aðaÞ
slys. Hönd eða fótur kafarans |songvarar er nu syngjn i operunm
getur óvart lent inn á milli lr°sca 1 ÞJoðleikhusmu og auk
=þess Karlakor Reykjavikur meö
iStefán SsEandi
FYRIR NOKKRU svaraði ég ýms-
um fyrirspurnum frá Guðlaugi E.
Einarssyni í Hafnarfirði Nú hefir
Guðlaugur skrifað mér nýtt bréf,
dags. í Hafnarfirði 22. september,
þar sem hann gerir nánari grein
fyrir ýmsu, sem hann veik að í
fyrra bré'fi, og ber fram nýjar fyr
irspurnir. Mun ég verja þessum
þætti til þess að svara þessu bréfi.
Fyrst minnist Guðlaugur á orðið
ó'ðung. Honum farast svo orð:
Orðin og orðtökin, sem ég
minntist á í bréfinu, heyrði ég
öll á uppvaxtarárum mínum (um
1890—1900) austur í Holtum. að
undanteknu orðinu . óðung. Það
orð heyrði ég fyrst í sumar, en
á sömu slóðum. Var það Bjarni
Jónsson, fyrrv. oddviti í Meiri-
tungu, er lét mig heyra það. En
hann og móðir hans, Salvör Þor-
steinsdóttir, vóru bæði uppalin
og ættuð úr Holtum. Hygg ég, að
orðið sé nú dautt eða deyjandi á|
þessum slóðum. En hvað segið
þér um frummerkingu orðsins og
uppruna? __
Eins og ég rakti í fyrra þætti
um þetta orð, exu allar heimildir,
sem ég þekki um orðið ó'ðung, úr
vesturhluta Vestur-Skaftafells-
sýslu og úr'Rangárvallasýslu. I-Ieim
ild sú, er Guðlaugur tilgreinir, er
í samræmi við þetta. Um uppruna
órðsins skal ég vera fáorður. Fræ'ð
in um uppruna orða er ofc og tíð-
Unr óörugg. Sennilegt virðist mér
þó, að orðið óðung sé með ein-
hverjum bætti skylt lýsingarorð-
inu óSur. En hver frummerkingin
er, er erfiðara að segja. Hægt væri
að láta sér detta í hug, að orðið
hefði í fyrstu táknað „ílýti“ eða
„flýtisverk", en vel kann það að
hafa merkt eitthvað annað. Um
það vil ég sem minnst fullyrða.
ÞÁ DREPUR Guðlaugur næst á
orðtakið að vera mikil(l) fyrir iet-
ann. Honum farast orð á þessa
leið;
Um orðtakið mikil (mikill) fyr
ir fétann ber okkur Óskari lækni
Einarssyni allvel saman, eftir
því sem þér scgið, enda uppaldir
á sömu slóðum. Aðeins er sá
færi í skörð þar eða þar, þá gæti
ekki verið um að ræða nema
skurð „af heyjurn" í harðinda-
vori.
Um hljóðvillu var ekki að
ræöa, þar sem ég heyrði orðtak-
ið fyrst, en livað áður kann að
hafa verið, er ekki gott að segja.
ÞAÐ VÆRI að vísu eðlilegra, að
skurðinn yrði skörðin á hljóðvillu-
svæði. En það þarf engan veginn
að vera. Hcr getur einfaldlega ver-
ið um að ræða alþýðlega skýring-
artilraun á orðtakinu. Slíkt er
mjög algengt í orðtökum, eins og
fræðast má nánara um í bók minni
ísl. ort., bls. 46—56. En þess ber
einnig að gæta, að lítið er örugg-
lega kunnugt um aldur og út-
breiðslu hljóðvillunnar fyrr á fím-
um. Hljóðvilla kann að hafa verið
áður á svæðum, þar sem hún er
nú ókunn.
Enn segir Guðlaugur í bréfi
sínu:
Næst eru það orðin flugniund-
ir og mýflugumundir. Kona mín,
Kristín Kristjánsdóttir, uppalin í
Holtum, telur réttar mýflugu-
mynd. Segir hún, að móðir sín
Iiafi komizt svo að orði.
Orðið fiugmundir hef ég heyrt
í gamalli gátu um vængi hrafns-
ins, þar sem hann eltir mús „með
flugmundir beygðar að Fjölnis-
•kvendi".
Um orðasambandið aS koma í
mýflugumynd hefir mér borizt ein
heimild, síðan ég skrifaði um það
hér í þáttunum. Ólafur Þ. Krist-
jánsson skólastjóri segir mér, að
sér sé þetta orðasamband tarnt og
hið sama sé að segja um konu
hans. Þau hjónin eru bæði vest-
firzk. Ég skal fúslega játa, að ég
• er dálítið tortryggur á, að orða-
I samband þetta sé notað á Vest-
' fjörðum, þótt heimiMarmaður
minn sé mjög traustur. Ég spurði
því Guðmund Hagalín rifchöfund
, um þetta atriði, því að hann veit
' ég einn mestan sjó af vestfirzkum
orðum. Guðmundur þekkt'i að vísu
orðasambandið, en fullyrti, að
hann hefði lært það hér syðra. Ég
hringdi því aftur í Ólaf til þess að
; þýfga hann nánara um málio og
sérstaklega um ætt hans og konu
munur, a‘ð Óskar notar karlkyn
(mikill) og þá vitanlega um karl-i hansTogTom þáTljós, að forfeður
En eg mmmsit ekki að1
menn.
hafa heyrt orðtakið nema uín
konur og þá ævinlega gjörvuleg-
ar, eins og Óskar nefnir.
Mikillátir menn voru hins veg-
ar sagðir miklir á lofti, miklir
með sig, finna rnikið til sín, vera
konu hans — að vísu langt aftur
— eiga rætur að rekja til Skafta-
fellssýslu. Gæti ekki verið, að orða
sambandið hefði borizt vestur með
þeim og lifað meðal niðjanna á
Vesturlandi, en aldrei náð veru-
' legri útbreiðslu vestra?
oflátungar Og ef olckur kemur. Þá kem ég að næsta atriði í
saman um það, að kona m.kil fyr- ^ GuðIaugs;
ir feta hafi yfirleitt verið glæsi-
leg, skyldi hún ekki í þá daga —
eins og enn — hafa gengið bet-
ur í augu karlmanna en hin
beygjulega og fært sér það í nyt!
Fer þá að verða skiljanleg merk-
ing orðtáksins í sumum lands-
hlutum, „vergjörn kona“..
Við þessa afchugasemd Guðlaugs
Þá er það orðið æðrur, sem
þér minnizt á, að standi í bréfi
mínu. Þetta orð kannast ég ekki
við, því ég hef aldrei heyrt það,
Hlýtur það annað hvort að vera
ritvilla hjá mér eða mlslestur
hjá yður.
Eg skal fúslega játa, að mín mun
yera sökin. Er ég athuga bréfið
hefi ég litiu að bæta öðru en þyí, betuf s- - a3 GuSlaugur hefir
að eg hygg .hann hafa litdlega mis- sknfað .eðru en ekki æðrul, Bið
skilið það, sem eg hafði eftir Osk- . , „„„ „„
það, sem ég
ari. E’iriárssyni lækni. Ég skildi
ekki orð Óskars þannig, að hann
teldi orðtakið haft um karlmehn,
þútthann hefði karlkynsmynd á t fyrirspurnir. Hin fyrri er á
lysmgarorðinu (milull). Eg hugði
Óskar hafa í huga karlkennd orð,
sern tályiia kvenfolk, t. d. Orðið j fjó hjá B. Thor. í eftirmælum
kvenmaður. Kvenmaðurmn er ntiik- .... „
ill íyrir fetann mætti samkvæmt
ég hann og aðra lesendur þáttar-
ins yelvirðinga rá þessum mistök-
um.
Að lokum ber Guðlaugúr fram
þessa leiðj
Hver er merlúngin í sögninni
þessu vél segja. Mér er ókunnugt
um, að 'orðasámbandið hafi nokkru
sinni verið nötað um karlmenn.
Þá drepur Guðlaugur á orðtakið
að fara í skörðin:
Sennileg þykir mér tilgáta yð-
ar, að orðtakið að fara i skörðin
sé afbökun eða sörnu merkingar
um Sæm. Iiólm.?
Á lestaíerð fjölmennri
að líkstaða tjaldstað
ferðamenn fjóna
förunauta . .
Eg veit ekki til, að sögnin fjóna
komi fyrir í íslenzkum bókmennt-
um nema í tveimur kvæðum eftir
og ganga í skurðinn, fara undir Bí- Th. Annar staðurinn er sá, sem
hníflnn, eins og líka heyrðist Guðiaugur minnist á. Hinn er á
sagt um skepnur, seiri fella átti þsssa leið:
ao hausti. En þar sem á3 ævin- j
lega var um vanhöld á vordegi áð !
ræða, þegar íalað var um, að
Ég óska svo að lokum Stefáni
og íjölakyldu hans góðrar heim-
Sem vatn firrist eldur
vélræði fjónaði
sá inn Iiorski halur.
Bj. Th. Lj. 1, 12.
Sögnin fjóna merkir „að hata“.
Hún er dregin af nafnorðinu íjón.
lllilllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllillllllllllllIlllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllillllllilStefán sem einsöngvara.
ferðar og vona að í framtíðinni sem merkir „hatur“ og títt var í
megi hún njóta verndar allra góðra fcrnkvæðum. Samróta er sögnin
dísa.
Sveiim G. Björnsson.
, f já „hata“ og orðið ijandi.
(Framhald á 8. síðu).