Tíminn - 09.03.1958, Síða 2

2
TÍMINN, sunnudagigg 9. marz 1958,
ætíð ófrjóir. Eru margar. deiTd-
ir innan þessara stétta eftir
því, hvaða hlutverk maurarnir
■eiga a'ð leysa af hendi.
Mál og Menning
Hví tmaurar
TERMíTAR eða livftmaur-
ar :eru skordýr, sem eingöngu
eiga heima í hitabeltinu eða
heittempruðum löndum. Af
þeim eru til um 1000 mismun-
andi tegundir. Þetta eru mjög
lendu eru 5 stéttir maura og
eru tvær þeirra ætíð ófrjóar.
Fyrst er sú stétt, sem er ráðin
til að grundvalla nýtendurnar.
Þeir einstaklingar, sem hana
skipa eru stórir og sterkir og
Hvítmauradrottning komin á steypirinn. Myndin sýnir einnig konung,
vígamaur og vinnumaur.
félagslynd dýr og háfa sett á
istofn nýlendur með mjög athygl
isverðu þjóðskipulagi. Segja
■sumir, að við mennirnir höfum
tekið þau til fyrirmyndar í viss-
um atriðum. En hvort heldur
sem við höfum tekið þau til
fyrirmyndar eða þau okkur, þá
er eitt víst, að skipulagi þeirra
og sumra þjóða svipar undar-
Tega mikið saman. En sleppum
öllúm samanburði og snúum
dkkur beint að skipulagi hvít-
mauranna.
í ver.j ulegri hvítmaurauý-
vængjaðir. Hin venjuiegu augu
eru vel af guði gerð og auk
þess eru nokkur varaaugu. Kon-
ungur og drottning hverrar ný-
lendu eru komin af þessari
stétt. Hinar 2 stéttirnar, sem
geta eignazt afkvæmi hafa veik
ari líkamsbyggingu, eru aðeins
■sumpart vængjaðar og hafa
mjög dapra sjón, enda halda
þær sig mest neðan jarðar.
Meginhluti þeirra eru kvendýr.
Loks eru svo vinnumaurarnir
og vígamaucarnir; eru það bæði
karl- og kvenikymsmaurar, en

liipCl-i • sií-u. « Íl
1=,-^" JrTb»: i * d ! ' * -- 1 1
Þáttur kirkjunnar
Lætare —gleSjizt
p

ALLIR sunnudagar í sjö
vikna föstu hafa sitt sérstaka
heiti. Þessi heiti eru á latínu
og eru mjög gömúl.
í fornkinkjunni var hver þess
ara sunnudaga helgaður á-
kveðnu viðfangsefni eða atriði
í fagnaðarboðskapnum og skyldi
þess minnzt á sérstakan hátt
í helgisiðum kirkjunnar og
guðsþjónustunni.
Sunundagurinn í miðföstu
nefndist „Lætare“ sem þýðir:
gleðjizt.
Fylgdi þessu mifeil og djúp
merking alla leið frá upphafi
kristniboðs hér á Vesburlönd-
um.
Viku fyrir þennan dag áttu
nýkristnaðir menn að snúa op-
inberlega baki við alliri heiðni
og „afneita djöflsnum og öllum
hans verkum og öllu hans at-
hæfi“ eins og þetta var orðað
í játningu þeirra tíma og er svo
víða enn.
En á sunnudag í miðföstu lof
uðu þeir Kristi hlýðni og holl-
ustu ævilangt og hylltu hann
sem konung sinn að eilífu.
í guðspjalli þessa sunnudags
er því ekki minnzt á hinn
vonda og veldi hans líkt og í
fyrstu guðispjöTlum föstusunnu-
daganna.
HÉR ÓMAR -aftur náðar-
skapur og gleðihljómar frá
undri .mettunarsögunnar, sem
sýmir mátt Josú Kirsts yfir gjöf-
um jarðar og undrun og hrifn-
ingu fólksins yfir krafti hans
og kærieika. Það vill nú taka
hann með valdi til að gjöra
hann að konungi.
Það er einmitt þessi fögnuð-
ur, sem kemur fram hjá Hall-
grími Péturssyni í sálminum
fagra:
Víst ertu Jesús, kóngur klár,
kóngur dýrðar um eiíff ár.
kóngur englanna, kóngur vor,
kóngur almættis tignarstór.
Sunnudaginn í miðföstu
M'jómar bjartur tónn í sorgar-
sónötu þjáninganna, gleðistef í
litaníu föstunnar. Það er líkt
og kirkjan hafi slkreyfct so.rgar-
búning sinn með purpuralinda
frá konungss'krúða Krists.
FORNKIRKJAN leit' á
sunnudaga töstunnar likrt og
ljósblómstur, sem ilmuðu undir
krossinum, stj'ömur, sem brostu
gegnum rökkurdjúp næturinn-
ar.
Boðskapur „Lætare“ var |
þetta: Enginn þjáningatími er i
■svo dimmur, að hann ekki eigi
sínar bliikandi vonastjörnur, því
að
„Bak við heilaga harma
er himinninn alltaf Már.“
Þessi helgi var því oft nefnd
„rósahelgin" í miðaldakirkj-
unni. Broeandi rósir á brak-
andi hjarninu handa hami þján-
hjganna og vonibrigðanna, það
er innsti kjarni fastuboðskap-
arins.
Myrkrið skal verða Ijós, vet-
urinn breytast í vor, þjáningin
í unað, sorgin í sælu, dauðinn
í Txf, þetfca á föstutímimn að
kenna með öllum sínu'm sálm-
um og EÖngvum.
Þannig sigrast konungur lífs-
ins á öllum sínum raunum.
KIRKJA ÍSLANDS tekur
undir þann vonasöng, sem
,,Lætare“ boðar með bæn
skáldsins, sem skóp hið ódauð-
lega, ísJenzka listaverk föstunn-
ar:
Jesú, þín kristni kýs þig nú,
kór.gur hennar einn heitir þú.
Stjórn þín henni svo haldi við
•að himneskum nái dýrðarfrið.
Óskandi að veröldin öl!I mætti
fagna í þeirri von og hlusta á
Lætare kirkjumnar sem engla-
söng um atfvopnun og frið.
Lætare — lætare — gleðjizt,
glteðj izt.
Árelíus Níelsson
iiiliil
I
ÞA ER I hverju hvltmaura-
búi meira eða minna af all's
konar flækingsTýð, aðallega þó
liðdýr, svo sem: ránbjöllur,
fkigur, fjöTfætlur, sporðdrekar,
smá skriðdýr og fl. Þessir
mauravinir (en svo eru þeir
stundum nefndir) lifa þarna
sældarlífi á kostnað mauranna,
sem eru svo góðhjartaðrr að
stugga ekki við þeim.
Við sem búum á norðurhjara
heim-s og höfurn aldrei komizt
í kynni við hvítmaura, getum
trauðla gert okkur í hugarlund
það gifurlega tjón, sem þeir
vinna í heimalöndum sínum.
AUt, sem gert er úr timbri eða
pappír er í stöðugri hættu fyrir
alvarlegum skemnidum, ef það
er þá ekki étið upp til agna;
enda lifa maurarnir á tréni.
Ná'ttúrufræðingar fullyrða, að
maurarnir hafi jafnvel tafið
stórkostlega fyrir menningar-
Tegum framförum þjóða með
því að gerónýta fyrir þeim heilú
bókasöfnin. En þeir bæta úr
því á öðru sviði með því að ger-
ast fyrsta flokks jarðyrkjufröm
uðir í frumskógum hitabeltis-
landanna. Hlutverk þeirra þar
er svipað og hlutverk ánamaðks-
ins hjá okkur.
Við skulum nú líta nánar á
Stéttir hvítmauranna. Konung-
urinn og drottningin eru í
fyrstu nauðalík að útliti. En
stuttu eftir að mök hafa far-
ið fram, tekur drottningin að
gildna all'hressilega; verður aft-
urbolúr hennar svo ferlegur,
að hún líkist ekki lengur neinu
heiðarlegu skordýri; enda verð-
ur gerbreyting á Tíffærum henn-
ar og líkamsbyggingu. Meðal
annars missir hún vængina, og
tyggivöðvar hennar missa orku
■sína. Nú þartf hún heldur ekki
að tyggja tréni, því að vinnu-
dýrin fóðra hana á mjúkum
■sveppum og öðru góðgæti, sem
ekki þarf að tyiggja.
VINNUMAURAR hinna
mismunandi nýlendna og mi's
munandi tegunda eru oftast svo
líkir að útliti, að efc'ki er unnt
að greina þá í sundur. Kjálk-
arnir á þeim eru mjög sberkir
og höfuðið á þeim misistórt; fer
það eftir því hvaða verk þeim
er ætlað að vinna. Það sem
vinnumaurunum er ætlað að
gera er í fyrsta lagi að koma
eggjum drottningarinnar fyrir
á róttan hátt og sjá síðan um
uppteldi barnanna; í öðru lagi
að færa konungshjónunum mát;
í þriðja lagi að draga í búið
og gæta sveppagarðsins (hjá
þeim maurategundum, sem hafa
svepparækt); og í fjórða, og
isíðasta lagi, að vinna að bygg-
ingu íbúðarihússins og lagfæra
þær skemmdir, sem kunna að
verða á húsáikynnunum. Þá er
því haldið fram, að það séu
vinnudýrin, sem ákveði um
framtíð hvens barns: hvort það
á að fara í þeirra eigin stétt,
lenda í hemum eða hljóta æðstu
tign ríkisins. Þau virðast geta
hagað uppeldinu þannig, að
hæíilegur tfjöfdi sé í hverri
stótt og í fyllsta samræmi við
þartfir maurarákisms. Þeir maur
ar, sem eru í hernum, eru
minnst tíu sinnum færri en
vinnumaurarnir. Þeir þekkjast
frá öðrum maurum á því, hve
kítínhúðin á höfði þeirra er
þykk og hve kjálkamir eru öfl
'ugir. Starf hersins er varðstaða,
1 og honum <er ætlað að verja
■ maurabúin, ef á þau er ráðizt.
Maurar af þessari stétt geta
framleitt eins konar hvislhljóð
og högg á S'ína vísu til þess að
■gera félögum sínum aðvart, ef
árás er yfirvofandi.
BÚSTABIR hvítmauranna
eru dálítið mismunandi eftir
tegundum, en aðallega 'eru þeir
annað hvort í faalum trjám með
jarðgöngum í allar áttir, eða
þeir eru byggðir upp úr leir og
tuggnum viði. Þeir síðartö'ldu
geta verið 3—4 metrar í þver-
mál við grunninn og 5—6 metr-
ar á hæð. Eru slíkar byggingar
taldar vera allt að 15 ára gaml-
ar. Frh. á 3. síðu.
Ritstj. dr. Halidór Halldórsson
8. þáttur 1958
SIGURÐUR Egi'lsson á Húsa-
'Viík segir lsvo í brétfi til mín, dags.
í Reykjavík 3. des. 1957:
Otft hetfir mig fýst að spyrja
málfræðinga um rök fyrir þvií,
að stafn orðsins hýbýli (híbýli)
sé hjá eða öillu 'heldur komið
af þ'VÍ orði og skuli 'því ritast
með ý, en ekiki komizt í gofct
færi (og er kannske ©kki enn
í færi). Ég sé, að frernur fáir
hallast að ý-ritihættinum, þó
það beri við og meðal annars
sé svo ritað í bókinni Haugfé
á 'bis. 423 og sem minnti mig
á þetta atriði núna nýlega. Hins
vegar 'þykist ég. muna það réfct,
að Adam Þorgrímsson segir svo
í toók sinni Ý og Z atfdráttar-
laust, að orðið sé komið af hjú!
og 'slkuili ritast með ý. Virðistl
þetta ekiki ósennilegt í augum*
ómiáltfróðra, en rökin kann ég
ékki.
Það er rótt, sem Sigurður segir
í toréifi sínu, að favor tveggja rit-
hátturinn, hýbýli og híbýli, tiðk-
ast. Verður að telja hvorn
tveggja réttan. Er ýmist í tforn-
ritum skrifað hýbýli eða híbýli.
OrSið er að vísu skylt hjú og
hjón, en ý-ið er ekki leitt af jú
eða jó, hetldur er stofninn upp-
runalega hivvi, sbr. lat. civis, sem
merikir „borgari" og tnörg orð í
Evrópumálum eru leidd af, svo
sem civilisation. Orðstofninn
liiwi gerði ýmist að taka v-hljóð-
varpi eða ekki og réttlætist hinn
mrsmunandi ritihláttur aif því. Um
þettá V'ísa ég nánara til Staf-
setningarorðabókar iminnar, bls.
78.
iSÍÐAR í toréfi sínu segir Sig-
urður:
Nýlega átti óg 'tal við Kristjlán
Eidjárn þjóðminjavörð, og datt
þá út úr mér orðið ungaklof
eða ungaklofi, og kvaðst hann
ekki 'kannast við Iþað. Mér kom
þetta á óvart, taldi orðið ail-
þekkt. En í Blöndalsbók fund-
um við það samt ekki og því
dtettur mér 1 hug að nefna það
hér til gamans. Þetta orð er
heiti á rauðunni (eða rauðan-
Dim), sam síðast gengur til
þurrðar í eggj'um, þegar ung-
inn í þeiim er að -niá þroska. í
æðarvörpum vill það oft 'koima
fyrir, að æðurnar hverfa frá
eggjum í 'hreiðrá sínu, þar sem
unginn er orðinn meira eða
niinna þroskaður og deyr þá að
sjlálifsögðu (eða áður dauður).
Er þá otftast effcir meira eða
minna aif rauðunni við kvið
urugans -eða á milli fótanna, og
er það ungaklofið (ungaklof-
inn).
Það 'er (eða var) alsiða að
hirða iþessi 'egg og sjóða þau
rælkilega, þvo rauðuna (unga-
klotfið), leggja í imjólikursýru,
og iþótti jþetta iþá hið xnesta
‘losfcæti.
ÉG ÞAKKA Sigurði kærlega
fyrir þessa skemmti'legu greinar-
gerð. Um orðið ungaklof eða
ungaklofi hefi ég engar aðrar
hieiimildir og viidi gjarua fræðast
af þeiim, sam kunnugir eru á
varpsvæðuim, 'hvort þeir kannast
við þetta orð eða einfaver önnur
uim þetta .fyrirbrigði.
Fyrir nokkru birti ég kafla úr
Færeyingar anka
Kaupan'annáhöfn í gær. — Gufu-
skipaifélagið Færeyjar hefir ákveð
ið að færa mjög út starfsemi sína
og hefja einnig útgerð fiskiskipa,
sam einkum stunda veiðar við
Græniland. Ráðgert er, að félagið
búi í sumar skonnortuna Tinganes
sain móðurskip fyrir tíu tii tuttugu
fiskibáta, er stundi veiðar við
Vestur-Grænland, en móðurskipið
bafi aðsetur við Stóru-Hrafnsey.
—Aðils.
bréfi frá Kristjáni Jónssyni á
Snorrastöðum, þari'sem iminnzit
var á 'orðið fjalfelli.-Gat ég þess
jafnframt, áð orðíð fjalfella væri
kunnugt annars staðar að. Nú
hafir Krisfcjlán sikrifað mér ræki-
lega um /þetta orð. íobréfi hans,
sem er dagsett á Snorrastöðum
1. febrúar, segir svo:
Það er mála; sannast, að ég
mun hatfa vaðið -reyk að aokkru
leyti viðvilkjándi' ó'rðinu fjal-
felli. Fjaifella er'méira að segja
notað hér í sveitínni um sTík
snjóalög, sem ég lýsti í bréfi
mínu.
Ég kcwn á toæ nýlega, þar
seai eruimiðaldra'hjón, dóttir
þeirra og tengdasonur. Hús-
freyjurnar báðar ségja fjalfélla,
sömuleiðis yngri ibóndinn, . en
hinn eldri segir fjalfelli. Þess
ber að geta, að eldri húsfrsyj-
an er ætfcuð innan úr Dölum,
en fædd og uppailin við Sfcykk-
ishólm. Einnig fluttust’foreldr-
ar yngri toóndans úr Döiuuum.
Mætti því toúast við, að fjal-
fella sé ríbjanidi þar.
Fyrir nokkru spurði ég two
■greinda og glögga menn, an.nan
úr Miklafaotttsihreppi Ihér í sýslu,
en hinn úr Hraunhreppi í 'Mýr-'
asýslu, hvort þeir könnuðust
við orðið fjalfelli. Jú, jú, þeir
könnuðust mæta vel við það og
í sömu merkingu og ég faetfi
heyrt, og jþeir gerðu enga ■ at-
hugasemd við síðasfca atkivæðið.
í gær hringdi ég til nágranna
míns, sem ég treysti til að
muna glöggt og réfct, og spurði
hann um þetta. Sjiál’fur sagði
hann ihiklaust fjalfelli, en
minnti, að hann hefði heyrt
hitt orðið Tílka, en viildi þó ekki
fullyrða það. Senniléga toöfuim.
við toáðir heyrt það, en bara
álitið, að það væri böguimæli.
Og þegar ég gluggaði í Bíön-
dalsorðalbók, Sá ég raunar orð-
ið fjalfella, en bæði var, að
tími var mjög naumur til at-
hugunar, og svo hitt, að ég - Var
svo fullviss um, að óklki væri
nema um fjaífelli að ræða, svo
ég /veitti hinu ■ orðinu litla at-
hygli....
En það, sem olli því, að ég
fór að vekja máls á þessu, var
það, að sóknarpresturinn hérna
séra Þorsteinn L. Jónsson, sér-
lega málglöggur maður, kann-
aðist alils ekki við orðið. En
presturinn er ættaður austan
úr Landeyjum. Ágúst bóndi á
Ásum í G núpverj ahreppi þekikti
það ekki heldur. Dró ég í mig
atf þvi, að þetta orð væri ekki
attgengt í miáli manna austur
þar. Þegar ég siá það ekki.held-
ur í Orðabók Bilöndaís, bjóst ég
við, að úfcbreiðsla þess væri
mésike mjög lítil.
Læt ég svo útrætfc uim þetta,
en því hygg ég, að megi -elá
föstu, að hér á sunnamverðu
Snæfellsnesi og suður uim Mýr-
ar sé allimjög algengt, þegar
snj'óalög eru mikil, að taka sivo
til orða, að það sé fjalfelli ytfir
allt.
UM ORÐMYNDINA fjalfelli
hetfi'óg elkki aðrár ■bdmildir- en
þær,. sem Kristfján 'tittgreinír f
bráfum sínúm. Hins ve'gar tíðk-
ast orðmýndin fjalfella /víðar.
Eins og frarn ' fce.mur' í' brétfi
Kristjánis, er hún kun.n á S;næ-
fellsnesi ,og í Dalum. Aður Ihiefi
ég getið iþess, að ég hefi spurnir
af 'henni úr. Sk'agafirði, og loiks
veit óg til, að hún tóðkast vestur
í Önundarfirði, en merking orðs-
ins virðist véra þar noikkuð önn-
ur.. Bernharður Guðmur.dsson á
Kirkjubóli í Önundarfirði skrif-
ar mér í janúar 1958 á þéssa
leið:
Fjalfella er algengt orð í
Önundarfirði, iþegar mikil frost
eru og innifjörðurinn leggur og
eibki sést, hvar land og sjór
kemur saman, fjalfella af fs.
Þetta orðasaimiband, fjalfella af
ís, „saimmenhængende Isflade“,
er tilgrein't í Bttöndalstoók. H. H.