Tíminn - 27.04.1958, Blaðsíða 5

T í Itt IN N, surmudaginn 27. apríl 1958.
5
Mál og Menning
Rikki-tikki-tavi
:; ÞEG-AR VIÐ heyruin talað
;| um rándýrin í hoitu iöndunum,
! rennur ckkur kalt vatn milli
| skinns og hörunds, því að fyrst
'! af öllu detta okkur í hug Ijón
P; og tigrisdýr, þessar stóru, ægi-
! ! legu skepnur, sem árlega drepa
|; fjölda manna með hjartanlegri
! ánægju. En til er fjöldi smærri
;|!; rándýra, sem gcfa þeim stóru
II ekki mikið eftir í' gritnmd og
í fimi, þó að það só ekki ailtaf
1 mannsblóð, sem þau þyrstir í.
|j l)ýr, sem eru jafnvei mun
Í stæ-rri en þau sjálf, verða oft
Í að láta í minni pokann fyrir
i þeim,
Um rándýrin væri hægt að
Í segja margar ægilegar og einn-
;i ig skemmtilegar sögur, en sodd
.. an frásögur jTðu nú hvorki
meira nc minna en efni í þykka
bók,
í þetta skipti ætla ég að
segja ykkur, lesendur góðir,
;| frá smávöxnu varla hálfs metra
!| löngu rándýri, sem hefir dá-
;| lítið óvanalega eiginleika; það
!|! er desdýrið. En í heimkynni
;| sinu, á Indlandi, gengur dýr
!| þefcta sjaldan itndir öðru nafni
en Kikki-tikki-tavi. Indverjar
|í. hafa miklar mætur á dýrinu,
I; og er ekki langt frá því, að það
jafnist á við krókódílinn að
hei’lagleik. Orsökin er sú, að
!| það 'hatar allar slöngur út af
lífinu og hagar sér gagnvart
! þeim á annan hátt en öll önn-
i ur dýr. Rikki (en þannig nefni
ég desdýrið til hægðarauka) er
!| hversdagslega gæfur og mjög
auðvett að tcmja hann. En
;:| komi hann auga á slöngu, gríp-
| ur hann einhver óstjórnleg æs-
ing og setur sig umsvifalaust
í árásarstellingar í stað þess að
titna af ótta, eins og mörg önn-
| ur dýr gera, er þau verða vör
við eiturslöngur. — En Rikki
gengur óttalaus beint til verks
og berst við slönguna, unz sig-
ur er fenginn og sezt siðan ro-
legur að snæðingi. Ályktunar-
gáfa Rikka, hinum eldingar-
snöggu hreyfingum hans og
hnitmiðuðu stökkum er við-
brugðið. Hann veröur þess óð-
ar áskynja, jafnvel í töluvert
mikilli fjarlægð, ef andstæðing
urinn er eifurslanga og hagar
árás sinni msð tilliti til þess,
því að honum er það fyliilega
ljóst, að bit eiturslöngu gehir
orðið honum að fjörtjóni. Hann
verður allur ein logandi heift,
augun verffa ljósrauð og hvert
hár á skrokknum á honum
stendur eins og strý út í loftið,
svo aö hann sýnist tvöfalt gild-
ari en hann á að sér að vera.
SLANGAN veit líka, að hún
má ekki draga af sér, ef hún á
að sigrast á þessu illskulega
kvikindi. Hún-treystir á eitrið,
eins og endranær. Hún hringar
sig santan aftan til og reisir sig
upp að frarnan, setur franihluta
líkamans í teinréttar stellingar
og dillar hausnum frant og aft-
ur. Rikki læðist nær og nær,
unz hann á eftir tæpa lengd
sína að slöngunni. Þá heggur
slangan leiftursnöggt í stefnu
á Rikka og ætlast til að dagar
hans séu taldir, en þá er hann
bara ekki lengur á sinum staff.
Iíann sér hvað verða viil, og á
styttri tíma en hálfri sekúndu,
áður en slangan heggur, stekk-
ur hann í loft upp, snýr sér við
á fluginu og eindembir sér nið
ur á hnakkann á slöngunni og
læsir þar í hana tönnunum. Og
nú er um að gera fyrir Rifcka
að bíta fast, því að slangan
berst um á hæl og hnakka, til
þess að reyna að losna við morð
ingjann. En það má heita und-
antekning, ef það tekst. Venj-
an er, að Rikki er hyrjaður að
eta nokkru áður en slangan er
dauð. Hann hyrjar á höfðinu
og étur svo aftur ■eftir; og eit-
urkirtlana étur hann mað góðri
lyst, enda er slíkt óhætt, því að
slöngueitur er því aðeins skað-
iegt eða banvænt, að það kom-
ist heina leið inn í blóðrásina.
VÍÐA í Indlandi er Rikki
hafður sem húsdýr í því skyni
að verja heimilin fyrir gler-
■augnaslöngunni, sesn er ein af
mannskæðustu dýrunum þar í
landi. En það eru víðar hættu-
legar slöngur en á Indlandi. —
T. d. ei- í Vestur-Indíum, hin
svonefnda lensuslanga, og hefir
hún unnið margt óheillaverkíð.
Það er langt síðan, að hetju-
dáðir Rikka gagnvart slöngun-
um urðu kunnar víða um lönd
cg leiddu þær til þess, að pant
anir voru gerðar í dýrið víða
að, þar á meðal frá Vestur-Indí-
iiiii. Hefir Rikki reynzt eyja-
skeggjum þar hin þarfasti grip
ur; ekki eingöngu í þeim efn-
um að ráða niouriögum slangn
anha, heldur líka við rotludráp.
A Jamaica voru rotturnar svo
aðgangsfrekar á sykurak.vunum
að það skipti mörgum miiljón-
um króna sem þær eyðilögðu
árlega, áður cn Rikki kom til
skjalanna.
Að vísu getur Rikki ekki allt
af gert greinarmun á skaðlaus-
nm og þarflegum dýrum. Hon-
um þykir líka svo undurgott
hænsna- og dúfnaket, að hann
getur ekki setið á sér nema að
fá sér bita af því stöku sinnum.
En svona mistök eru hornnn
hjartanlega fyrirgefin. Nokkr-
ar hænur eða dúfur eru heldur
ekki mikils virði á móti öllu
þvi gífurlega tjóni og allri
.þeirri árásarhættu af eitur-
slöngum, sem hann hefir komið
í veg fyrir.
Ingiiruu' Óskarsson
eftir dr. Halldór Halldórsson
14. þáttur 1S5S
Larsen til Júgóslavíu
I HOLLANDI er nýlokið ein
vigi þeirra Larsen og Donner
um réttinn til þess að tefla í
millisvæðakeppninni í Júgóslav
íu og sigraði Larsen með yfir-
hurSum, hlaut 3,5 vinninga af
4 möigulegum. Ekki verður sagt
a'ð sigur Larscn komi mönnum
á óvart enda þótt vinningsmun-
urinn sé meiri en gera hefði
máíit ráð fyrir. Eg ætla nú til
gamans að birta hér lokin úr
2. einvígisskák þeirra. Larsen
hafð'i hvítt en Donner svart.
& :..........r |
m.
Donner á leikinn. Hann hcf-
ir varizt vel öllum árásartil-
raunum Larsen og á ennþá peð
yfir, sem Larsen fórnaði í upp-
hafi taflsins. Nú vill) hann
bægja frá hinum ógnandi bisk-
úp á to4 ög.leikur 1. — a5. Lar-
sen cr hins vegar ekki á sömu
skoðun og leikur þrumuleik 2.
Dc6! Við getum fljótlega full-
vissa'ð okkur um, að svartur má
alls ekki fara í drottningarkaup
2.—DxD 3. d5xD og nú a) 3.
—Hf7 4. Bxd6f og hvítúr vinn-
ur auðveldlega. b) 3. —Ke8-4.
Hxg7. Bezt virðist nú 2. —Dd8
en Donner hefir ef til viil áiitið
sig geta unnið mannknn á b4
og velur þvi fljótfæmislega
leið 2. —Df5f 3. Ka2 og nú
kemur í Ijós, aff 3. —axb4
strandar á 4. Da8ý—Kf7 5. Db7
t—Ke8 6. Hxg7 og hvítur vinn-
ur. Donner verður nú ljós ár-
angur gerða sinna og reynir aff
klóra í bakkann með 3. Kg8.
Þá kemur 4. Bxd6 og Donner,
sem sennilega er í tímahraki,
reynir að hleypa upp taflinu
með 4. —e4? en eftir 5. Ðe8t
—Kh7 6. fxe sér hann sína
sæng uppreidda og gefst upp.
Framhaldið gæti orðið 6. •—!
Dh3 7. Be5 og svartur er léik-
laus.
NÚ ER fengin vitneskja um
flesta þá keppendur, sem taika
þátt í svæðakeppninni í Júgó-
slavíu og væri ekki úr vegi að
rifja upp nöfn þeirra hér. Frá
Rússlandi koma þeir Tal, Pefc-
rosian, Bronstein og Averbach.
Argentína sendir þá Panno,
Sanguinetti og Rosetto. Fulltrú
ar Bandaríkjanna verða vænt-
anlega Bobby Fischer og Res-
hevsky, en um Kanadamannmn
er ennþá óvíst. Fuiltrúi Miff-
Ameríku verffur De Greiff .Col
umbiu. Frá Asíu kemur Filipps
eyingurinn Cardoso, sem var
annar í röðinni í Heimsmeist-
arakeppni unglinga í ár. Kepp-
endur frá svæðakeppnunum í
Evrópu verða þeir Dr. Fiiip og
Ritsljóri: FRIÐRIK OLAFSSON
Pachmann Tékkóslóvakiu, Glig
oric og Matanovic Júgósiavíu,
Szabo og Benkö Ungverjalandi,
Neikirch Búlgaríu, Larsen Dan
mörku og Friðrik Ólafsson.
Alls -verða þrí keppendur 21.
Mótið hefst 2. ágúst í Portorosö
við strönd Adríahafsins og mun
standa fram í miðjan septem-
ber. Er ekki vafi á, að þetta er
eirínver sterkasta millisvæða-
keppni, sem háð hefir verið
hingað tií.
Ðramatísk síðasta umferff.
FYRIR SÍÐUSTU umferðina
í hinu nýafstaðna Rússlands-
móti, voru þeir efstir og jafn-
ir Tal og Petrosian með 11,5
vinninga hvor, Bronstein með
11. Spasskv og Averbach með
10,5. Af einhverri tilviljun
tefldu fjórir af þessum efstu
mönnum saman í síðustu um-
ferð: Spassky við Tal, Aver:
bach við Petrosian, en Broii-
stein við Korschnoi. Hinir fjór
ir siðastnefndu urðu fljótt á-
sáttir um jafntefli, en Spassky'
var ekki sama sinnis, því að
hann varð að vinna sína skák,
til þess að hljóta réttindi til
þátttökil í millisvæðakeppninni I
í Júgóslavíu. Barátta þessara’
ungu manna varð því bæði;
hörð og löng og hafði Spassky I
alltaf frumkvæðið. Sennilegal
hefir hann einhvers staðar haft
vinning'smöguleika, en Tal varð
ist af mikilli seiglu og vísaði á i
bug öllum vinningstilraunum
Spassky. Þar kom að, að Spás-
sky varð cinum of ákafur cfg
Öllum lesendum þáttarins óska
ég gleðilegs suinars og þakka þeim
kærlega fyrir veturinn. Mér hafa
borizt mörg ágæt bréf á þessuin
vetri, eins og þættirnir hafa borið
með sér. Ég hefi ekki getað svar-
að þeim öllum vegna þess, að
hvorki rúm það, sem þættinum er
ætlað, né tími sá, sem ég hefi til
að sinna þsssu verkefni, hafa.
hrokkio til. Stundum gerist það
einnig, að ég fæ fyrirspurnir, sem
mér er ógerningur að svara. Ég
skal taka sem dæmi, að nýlega
fékk ég bréf, þar sern spurt var
um uppruna orðsins reffilegur.
Ég hefi reynt að leysa þessa gátu,
eh mér hefir ekki tekizt það enn.
Hvort mér tekst að ráða fram úr
þessu, skal ég láta ósagt.
í mjög mörgum bréfanna hefir
verið fróðleikur mn útbreiðslu og
merkingar orða og orðasambanda.
Margt af því hefir hvergi verið
skráff áður, og þótt ég hafi ekki
birt allan slíkan fróðleik frá bréf-
riturum mínum í dálkunum, mega
þeir vera þess vísir, að honum
verður ekki á glæ kastað. Ég mun
láta allt slíkt ganga til Orðabókar
Hiáskólans, þar sem það mun geym-
ast komandi kynslóðum. Ég dáist
oft að því, hve margir bréfritara
minna eru ritfærir og hafa öruggá
málkennd. Ég vænti þess, að þeir
haldi áfram viðskiptum sínum við
þáttinn.
Einhvern tíma í vetur mlnntist ’
ég á orðið veðursteinn. Hafði
Eiffur hreppstjóri Guðmundsson á
ÞúfnavöHum minnzt á það í bréfi
til mín. Aðei.ns. einn maður hefir
'Síðan gerzt til þess a'ð minnast á
þetta orð i bréfi til þáttarins. Sá
maður virðist þó ekki kannast við
orðið, heldur annað orð sem nafn
á svipuðu fyrirbrigði. Þessi mað-
ur er Bernharffur Guðmundsson
frá Kirkjubóli í Önundarfirði. í
bréfi Bernliarðs, sem dagsett er
á Kirkjubóli í janúar, segir svo:
Veðurstein þekkti ég í ung-
dænii rnínu hér í Önundarfirði,
en hér voru þeir nefndir hang-
gætti eklri meðalhófs í aðgerð-
um sínum. Snerist þá blaðið
við með undraverðum hraða og
náði Tal öflugri gagnsókn, sem
lýktaði með uppgjöf Spassky.
Eg hefi nú í hyggju að birta
lck þessarar skákar athuga-
semdarlaust, því að það cr eink
ar fróðiegt að sjá, hvernig hip
góða staða hvíts smám saman
breytist til hins verra.
'■mfr v/m wm e vmt
wá * rm i
\'0É. Wm * wm &
......**
II 9/^U i If
Í M' W.r
Wm SM. WÁ H 'iém.
m ■
Ww. Wm. » 4.
Spassky hefir hvítt, og lék
hann hér í 46. leik sínum Df4v,
sem Tal svaraði með Df5. Á-
framhaldið varðk 47. DU6—Ke7
48. Df8i'—KÍ6, 49. Dg7—Ke7,
50. Ha8—Dd7, 51. Df8t—Kf6,
52. HaCt—He6, 53. Ðh8t—Ke7,
54. HaS—Hel, 55. Kg3—h5, 56.
Kf2—He6, 57. Hc8—Hd6, 58.
DÍ8f—Kf6, 59. He8—He6, 60.
Dh8f—Kf5, 61. Dh6—Kf6, 62.
Dh8f—Kf5, 63. Hd8—Dc6, 64.
Hc8—Da6, 65. Kg3~Dd6, 66.
Kh3—-Hel (Veiidipunkturinii).
67. g3—Hgl, 68. f4—Hcl, 69.
Iíc2—De6, 70. Kf2—Hhlf, 71.
Kg'2—De4t, 72. Hf3—Kg4, 73.
Dc8f—f5 og hvitur gefst upp.
Lokastaðan er all skemmtileg.
Reyni hvitu-r að verjast meff
74. Dc3 kemur Hfl, 75. KxH—
Dxlif, 76. DxD—KxD og svart-
ur vinnur endataflið.
Fr. ÓI.
andar. Þetta voru steinar ir ff
gati, og var bandið, sem var yfir
heyið, dregið í það, og voru vana-
lega þrír hangandar í hverri fciiff
á heyinu, og þessi útbúnaður á
heyi vai' einu nafni nefnt sig og
sagt aff iáta sig á hey.
Orðið sig' í þessari merkingut
er alkunnugt. Hins vegar veit ég
ekki til þess, að orðið liangandii
í þessari merkingu hafi áður veriff
bókfest. Frá máifræðilegu sjónar-
miði er orðið hangandi einnig sér-
kennilegt, þrí að fleirtala þess er
hangandar, að sögn Bernharðs, en
venja er, ag orð, sem enöa á
■andi (lýsingarhætti nútíðar) endi
í fleirtölu á -entlar, t.d. nemanclip
uemendur o.s.frv. Frá þessu er bó
sú undanteknmg, að orðið fjauid«
í merkingunni ,,djöfull“ er í fieir-
tölu fj.aiiöar, þótt fleirtalan sé
fjendur í merkingunni „óvinur".
Mér skilst í bréfum þeirra Eiffs
og Bernharðs, að orðin veffar-
steimi og hangandi séu ekki alls-
kostar samræð, þótt þau séu bö'Xff
um hluti, er sama hlutverki gegna.
Ef til vill vilja einhverjir leggja
orð í belg um þstta.
Einu sinni í vetur minntisfc ég
á orðtakio nú veit ég, livað á spyt-
unni hangir og óskaði eftir bref-
tim, þar sem greint væri fra ;rt-
breiðslu þess og merkingu. Urnt
merkingu þess er það að segja,
að réfritarar mínir, sem á pað
minnast, kveðast þekkja það ií
sörnu merkingu og Guðlaugur 3,
Einarsson í Hafnarfirði, sem fyiist
ur skrifaði mér um það. Um út-
breiffslu ,þess skal ég ekki fulljii'öa,
Orfftaki'ð kann aff vera kunnugt
um land allt, en ég veit meff vissu,
að' það tíðkast á svæðinu frá Snæ-
fellsnesi að Austur-Skaftaíeils-
sýslu (að báffitm stöðitm meðiökÞ
um). Skal ég nú rökstyðja þetta
nánara. Þess skal þó getið, áð
hcimildarmaffur minn af Snæftdls-
nesi telur sig ekki hafa heyrt það"
af vörum sveitunga sinna, he'hiur
lært þa'ö á annan iiátt. í bnáífít
þessa heimildarmanns, Kristýans
Jónssonar á Snorrastöðum, segir
svo:
Mér kom þetta orðtak kunmsg'
lega fyrir sjónir, en gat þó ekki
minnzt þess að hafa heyrt paö
af vörum sveitunga minna effa
annarra samferðamanna. Við
n'ánari íhugun fór mig að náma
í, að þetta myndi vera í skáltÞ
sögunni Htisið við Norðurá eftii’
Einar skálaglamm, sem mun
hafa verið dr. Guffbrandur Jóna-
son. Þetta reyndist rétt, því á
bls. 24 stendur: Eiríkur vissi míi
hvað á spýtunni hékk. Hann’Sxl-
aði sín skinn o.s.frv.
Úr Borgarfirði hefi ég þær
heimildir, að Þorgeir skáld Svein-
bjarnarson hringdi til míii' og
sagðist vel þekkja þetta orðasaan-
band. Hann bætti því við, að bana
hefði minnzt á þetta viff þá HaraM
Sigurðsson bckavörð og Leif Ás-
geirsson prófessor og hefðu þeir
báðir þekkt orðtakið.
Jón Bjarnason í Auðshoiti :(
Biskupstungum segir í bréfi tfl
mín, að hann þekki þetta orð’.ak.
Og Þorsteinn Þorsteinsson frá ÁS-
mundarstöðum kveður orfftakið
,,alþekkt“ í RangárvallasýsluríJóm
Aðalsteinn Jónsson cand. mag
segir mér, að það sé kunnugt 'íi
Vestur-SkaftafeiIssýslu, og [ Vil
hjálinur Guðmundsson í Gerffi :í
Suðursveit segist þekkja orðrakið
vel.
Utan þessa svæðis hefir að-.ino
einn bréfritari getig þess, að hann
kannist við orðtakið. Það er Sig-
urður Egilsson á Húsavík. H.tnn
hyggur helzt, að hann háfi heyrfc
það á Sigiufirði. En eins og k. nn
ugt er, dvaldist þar fólk úr ö-iluaw
i landsfjórðungunum um síldar::m
; ann.
Ýmsir réfritarar leiða gei.ilm
að uppruna orðtaksins. Um h.inn
vil ég ekkert fullyrða. Það er en'itfc
að segja, hvaða spýtu við er att„
En ég' skal jáía, að mér verffus.'
helzt hugsað út í gamlan hja'h c?
(Framfctlú á 8. síðá)