Tíminn - 13.07.1958, Blaðsíða 2

2
TÍMINN, sunmidaginn 13. júlí 1958,
Mál og Menning
eftlr dr. Halldór Halldórsson
23. þáttur 1958.
í bréfi frá Dagbjarti Mariassyni,
'’ags. í Reykjavíilc 9. marz, segir
, o auk annars, sem áður hefir ver
; o minnzt á hér í þættinum:
■'Gömul kona, uppalin á Horn-
ströndum, kallaði túðuna á mæni
baðstofunnar ætíð byðu. Þá kall-
aði hún 'það að desja mónum að
taka 'hánn saman í hlaða á þurrk-
vellinum og hlaðana kallaði hún
rlesj.ar (í eintölu des). Fleiri
heyrði ég nota þessi orð, þó ekki
væru þau mjög algeng. Litlu mó-
hraukarnir voru kallaðir buðlung
ar.
Orðið byða í þeirri merkingu,
sem Dagbjartur minnist á, mun
vera fátítt, að minnsta kosti hefi
ég iáar heimildir um það. Blöndal
■filgreinir það þó í merkingunni
..(reykhetta) Röghat (som i Regl-
en ligner en Bötte uden Bund)“.
Engrar heimildar er getið, og orð-
ið er ekiki fremur sagt tíðkað á
einum stað en öðrum. Hins vegar
héfir Orðabók Háskólans tvær
heimildir um þessa merkingu þess
af Vestfjörðum. Á miöa, sem skráð
ur er eftir Sæmundi Jóhannes-
;.yni á Akureyri, er orðið sagt
medkja „strompur á baðstofu". Á
miðann er rituð þessi vísa, sem
Sæmundur kveður ömmu sína hafa
.ért eftir vestfirzkum orðatiltækj-
um:
Eygðu byðu, bjór og gamm,
brjótur skjótur nadda,
vélasmiðinn færðti fram,
farðu svo að gadda.
Hin heimildin ef ekki eins Jjós,
með því að ekki er tékið fram,
hvað orðið merkir, en af sambandi
virðist mér mega ráða, að hún sé
sú, er að ofan greinir. Jóhann
Gunnar Ólafsson, sýsiumaður á Jsa
íirði, hefir orðtakið ýrnis handrit,
sem hann hefir grúskað í, meðal
annars dagbækur Einars Jónssonar
súgfirzks manns, frá síðari hluta
19. aldar. í dagbók Einars frá 25.
október 1888 segir svo:
„eg fór yfrum með P. til að
smíða byðu (ritað biðu) og
glugga.“
Þær heimildir, sem ég hefi enn
um orðið, benda þannig eindregið
til Vestfjarða, en vel má það víðar
leynast og væri gamau að frétta af
því.
Orðið des er alkunnugt um upp-
hlaðið hey bæði úr fornu máli og
nýju. Það kemur t. d. fyrir í Lax-
dælu (84, k., Sbr. ísl. fornrit. V.,
239). Hins vegar hj'gg ég það fá-
gætt í þeirri merkingu, sem Dag-
hjartur nefnir. Þó segir í Blöndals
bók, að orðið geti merkt „hrauk-
iur yfirleitt" og þó einkum „mó-
1hraukur“. Þessi merkíng er talin
vestfirzk í orðabókinni. Orðabók
fíáskólans hefir enga heimild um
'arðið í þessari' mei’kingu, Sögn-
;n desja er tilfærð í viðbæli Blön-
dalsbókar í merkingunni „hlaða
ipp“ (,,opstable“), tilgreint sam-
bandið desja torf og heimild sögð
vestfirzk. Orðabók Háskólans hefir
úr dagbókum Einars Jónssonar,
þeim sem áður var að viikið, greini
;legt dæmi um sögnina í nákvæm-
lega sömu merkingu og Dagbjart-
|ur skýrir frá. í dagbók Einars frá
31. júlí 1884 segir svo:
i • Við fórum öll upp í grafir að
klára að desja. Það voru 5 hrauk-
; ar í allt.
’ Mjög skemmtilégt væri að fá
nánari vitneskju um þessa sögn,
sem svo lítið hefir verið skráð um
og aðeins er kunnugt um, að tíðk-
ist fyrir vestan.
Þá segir loks svo í bréfi Dag-
bjarts:
Eg sá nýlega tekið svo til orða
í blaði, að drengurinn héti eftir
afa sínum, en í sömu grein var
þess getið, að afinn væri á lífi.
Eg vandist því, að það var kallað
að láta lieita eftir manni, ef mað-
urinn, sem nafnið hafði átt, var
dáinn, þegar barnið var skírt
nafni hans, en heita í höfuðið á
manninum, ef hann var á lífi, þeg
ar barnið var skirt 'hans nafni.
Eg er vanur að gera sams konar
greinarmun á orðasamböndunum
að heita eftir og heita í liöfuðið á
og Dagbjartur gerir.
Vilhjálmur Guðmundsson í Gerði
í Suðursveit, sem lesendum þátt-
arins er kunnur af góðum bréfum,
var nýlega á ferð hér í Reykjavík
og hafði tal af mér í síma. Hann
sagði anér m. a., að hann hefði ný-
lega rekizt á orðið raarningur í
merkingunni „lítið af e-u (t. d.
heyi)“ í sögu eftir Guðmund Frið-
jónsson frá Sandi. Þessa merkingu
orðsins kvaðst Vilhjálmur ekki
þekkja, en í Austur-Skaftafells-
sýslu væri orðið narningur notað
í sömu merkingu. Ennfremur sagði
hann, að austur þar væri notuð
sögnin að narna í sambandinu að
narna einhverju í einhyern, sem
merkti „að gefa e-m lítinn skammt
af e-u“. Sögnina nama finn ég
engar heimildir um, og væri mér
miikil þökk á að fá bréf frá þeim,
sem hana þekkja.
í Blöndalsbók er tilgreind sú
merkingu orðsins marmngur, sem
Vilhjálmur minnist á, að fyrir
komi í sögu Guðmundar á Sandi
(„det man med Nöd og næppe
klarer sig med“), og vitnað til Guð
mundar: „Flestir áttu marning til
krossmessu (GFr. Tís. 91)“. Mér
er orðið vel kunnugt x þessai'i
merkingu og raunar nokkru víðari,
t. d. 'hefi ég oft heyrt það haft um
„lélegan afla“. Þá merkingu kann-
ast Ásgeir Blöndal Magnússon
cand. mag. einnig við. Yfirleitt
nolar Ásgeir, sem er Vestfirðing-
ur, orðið á sama hátt og ég. Dr.
Jaköb Benediktsson kveðst ekki
nota orðin marningur og narning-
ur í sömu merkingu. Orðið marn-
ingilr kvaðst hann hafa heyrt í átt-
högum sínum (Skagafirði) haft
urn það, sem rétt aðeins tekst eða
rétt fæst (t. d. hej'skap). Orðið
nai-ningur, segir dr. Jakob, var
hins vegar notað um lítinn mat og
lítið fóður.
Orðið nwrningur er kunnugt í
sömu merkinguxn eða svipuðum og
ég hefi nú minnzt á úr handritinu
Lbs. 220, 8vo (bls. 306). Handrit-
ið er talið frá því um 1830. Þar
segir:
marningur . . . lélegur vinningur
í spilum, it. Það var með allra
mesta marningi.
Orðið narningur er tilg'reint í
Blöndalsbók, sagt merkja „lítill
rnatur eða fóðm’, vax't til að draga
fram lífið“. Einnig er það sagt haft
um fóðrunina sjálfa og vitnað t.l
Þorgils gjallanda: „ég veit honum
líðiir betur hjá þér, e.n í narningn-
um heima (ÞGjUf. 85)“. Greinilegt
er, að Þingeyingurinn Þorgils gjall
andi notar orðið uarniiigur í sönuf
merkingu og sýslungi hans Guð-
Krabbamein
(Framhald af 6. síðu).
|j Bandaríkjunum. Hins vegar ræddi
hann lftt um hættuna, sem stafaði
af reykingum.
Meðfætt ónæmi.
ÚrvalsIiS Sjálands sigraSi Fram 7-1
Ef veirukenningin um krabba-
mein reyndist rétt, myndi það hafa
Danska úrvalsliðið frá Sjálandi hafði úrvalsliðið mikla yfirburði Seislega þýðingu fyrir ki-abba-
lék sinn fyrsta leik hér á föstu- og skoraði fimm mörk gegn engu "cga’^hJm^liðu^ramleiða^bóht-
dagskvöldið, við gestgjafana í honum. Voru sum þeirra mjög
Fram. Leikurinn fór fiani á gras falleg.
vellinum í Laugardal «g fóru í sjálenzlka liðinu vakti
efni, sexn gerði menn óhæma fyi’-
ir sj'úkdómnum. Líldegt væri, að
, *£.-'! j- ,,, ;. hægri allir myndu fá krabbamein, ef þeii’
ie.kar svo að Sjalendmgar s.gr- utherjmn Jörgen Hansen mesta lifðu nógu lengi. Að xnárgir fá
ue.il með 7-L Lxðxð leikur letta, athygli, en hann er mjög góður sjúkdóminn aldrei er sjálfsagt,
skemxnt.lega knattspyrnu og leikmaður, hefir leikið 18 lands- sagði þessi sérfi'æðingur, vegna
hafði nnkla yfirburði a lnnurn leiki. Annars er liðið mjög jafnt. þess að þeir hafa meðfætt ónæmi
hala igrasvellx, en hð Fram virt- Næsti leikur verður á mánudag fyrir veikinni.
ist aidrei ná tökuni á leiknum. ina og leika þá íslendsmeistararn Næsta atþjóðaþing krabbameins-
•Sjalendingar skoruðu fyrsta lr frá Akranesi gegn úrvalsliðinu. félaganna verðiu' í Moskvu 1962.
markið er 15 mín. voru af leik,
en átta mínútum síðar tókst
Fram að jafna og skora sitt eina
mark í leiknum. Björgvin Árna-
son og Dagbjartur léku þá
skemmtilega í gegn og skoraði
Dagbjartur. Á 35. mín. urðu mis-
tök hjá vörn Fram og t'ókst Sjá-
lendingum þá aftur að ná forust-
unni.
í síðari hálfleik var næstum
um einstefnuakstur að Fram og
%m
Lárétt: 1. gin (þí), 6. kraftui’, 8. á lit
inn, 10. karlmannsnafn (stytt), 12.
stuilaður, 13. drykkui’, 14. sáðkorn,
16. sál, 17. karlmannsn.
19; kröggui'.
(þf), 19.
LóSrétt: 2. fugl (þf), 3. umfram, 4.
skordýr, 5. ólán, 7. bardaga, 9. reiði
hljóð, 11. hey, 15. hljóða, 16. tíma-
bil, 18. forsetning.
Lausn á krossgátu nr. 650.
Lárétt: 1. faldur, 5. óár, 7. LV, 9.
snót, 11. iok, 13. amií 14. ilja, 16. el,
17. ötull, 19. tranta.
Lóðrétt: 1. feliir, 2. ló, 3. dás, 4. ui-na
6. stilla, 8. vol, 10. ómelt, 12. kjör,
15. ata, 18. un.
Hjúskapur
Nýieg'a opinberuðu trúlofun sína
Margrét Jónsdóttir, ski'iistofusbúlka,
Ránai'götu 24 og Jónas Guðmunds-
son, prontnemi, Grettisgötu 6.
múndur á Sandi nötar orðið marn-
ingux', í viðbæti Blöndalsbókar ei’
sagt, að narningur sé yfirléitt haft
um eitthvað lítið og aumt, sem
menn öðiist, t. d. lítinn vinning í
spilum, lélega veiði og þvíujnlíkt.
Elzta dæmi um orðið, mér kunn-
ugt, er úr orðabók séra Björns í
Sauðlauksdal (BH II, 101). Þar er
greind fyrsla mehkingin, sem hér
er höfð eftir Blöndaljbók.
H. H.
Jjir -JaU.lit “'iiL ,1 ?, _ '■ fiÆ
Þáttnr kirkjunnar
Þetta þykir vafalaust mörg-
um fjarstæða, og þeir mundu
spyrja: „Hvernig ætti þá að
Daglega berast fréttir af haida uppi löguxn og rétti með-
frainíerði þeirra, sem taldir eru al manna og þjóða. .
yerðir réttlætisins meðal jxjóð- Það réttlæti, sem þezt trygg
auna. Menn iþessir nefnasf dóxn ir öi’yggi einst'aklingsins ög
arar og eiga að vega og xneta menmngu þjöðanna er alltaf
'bvað sé rétt og hvað sé rangt innan vébanda mannhelgi og
í orðum og athöfnum annarra virðingar fyrir öllu því góða og
og skapa þeim öi'lög samkvæmt fagra, sem alltaf kann að
þýí. blunda undir sorpdyngju synda
Og ekki þarf lengi að lesa og og lasta í sál og vitund þes's,
íhuga til þess að finna, að rétí'- sem dæxna skal. Dómur réttlæt
lætið í þessum skilniugi er isins þanf aHtaf að vera þannig
mjög afstætt og teyganlegt hug vaxinn, að hann bæl'i og auki
tak. Það sem litt er talið sak- kraftinn og möguleikana til
nænit hjá einni þjóð og í einu hins góða í þeim, sem dæmdur
landi, er annars staðar dauða- er.
sök. Og einhvern veginn finnst „Vertu ekk.i of réttlátur“ eru
| manni, að ekkerf gagni verr, að oröin, .sem ég man bezt úr 811-
| halda uppi lögum og reglu hjá uxn sunnudagspostillunum, sem
þeim þjóðum og í þeim hópum, lesnar voru á hverjum helgi-
| þar sem ekki ríkir strangt rétt- degi í æsku minni. En ekki gef
læli í þessari merkingu. ég gert mér grein fýrir hvers I|
Okkur hryllir við sögum af vegna svo er. En oft koma þau i
hinum svonefnda „Stói'adómi11, í hugann viðvíkjandi öllu á ævi I
sem beitt var hér á íslandi ár- leiðinni allt frá umgengni við
um og öldum saman í málum mina nánustu til frétta úr fjar-
sem vöi’ðuðu sifjaspell eða ó- lægum löndum og þjóðum.
leyfilegar ástir. Og tæpast mun Réttlætið hefur verið uefnt
slíkt rétflæti hafa bætt nokk- æðra lögmál tilverunnar, en
urn mann, og hvar hafa orðið það er i’éttlæti sem styðst við
rneira um eins konar vandræði samvizku þeii’rar sálar, sem er
í þeim sökum en einmitt þá. auðug af miskunnsemi, samúð
Nú hryllir okkur hins vegar og vkðingu fyrir mannssálinni,
mest við þeim dómum „rétt- en laus við alla grimmd og'
lætisins“, sem kveðnir eru öfgar haturs og hefnda.
upp yfir fólki, sem brýtur af Slikf réttlæti dæmir ekki út
sér í stjórnmálum, samkvæmt frá stundarviðhorfum og augna
skoðun eða túlkun vissra bliksþægindum. Það er byggt
| flokka í vissum löndum. Og við á hjTningarsteini Qxeims nienri-
I’ spyrjum agndofa af undrun og ingqrinnar, hinnar einu sönnu,
| lostin af skelfingu: Er þetta sem öll mannfélagslöggjöf og
| það sem koma skal? þjóðarréttur hvilir á, en þau
| Flest okkar íslendinga geta eru svona:
I ekki viðurkennf slíkt réttlæti, „Allt sem þér viljið að aðrir
og er það sízt furða, því að menn gjöri yður, það skuluð
oft eru þeir taldir hetjur og þér og þeim gera.“
heiiagir á xnorgun, sem hafa Þetta sagði hann, Jesús Krist-
venð teknir af lífi sem mestu ur> ,0g hann sagðl Rka; „Eg
g'Iæpamemi x gær. Og þeíta (jæmi engan“. Sá sem sjálfur
skapai öiyggisleysi og ótta- er iu-einn af syndum horfir ekki |
kennd, því fi'o allir vilja geta ^ þresti annarra gegnum 6tækk
ti-eyst hugtaki réttlæíisins, og unarglei’.
geta 11118 á það sem grun hins
sania og óbrigðula, byggt á eilíf ..., ... . , *
um lögmálum mannssálarinnar rettlælislogxnalið í þessum orð-
og mannlífsins. um hins mlkla melstai'a:
Með þetta í huga gæti verið >)Eg sakfelli þig ekki heldur,
satt það sem einliver vitur mað cn ^ai’ bxirt og syndga ekki
Og ljúft, en þó strangt, er
ur sagði á þessa leið:
„Sakfellingardómur réttlæt'-
isins eyðileggur venjulega tí-
fait á við það, sem hann bæt-
u-. :v <<
ai » -
liiiaaíl: ............“
framar.“
Slíkui’ er „dómur“ réttlætis-
ins, sem er auðugt af kærleika.
Árelxus Níelsson.
_i ■*' “■‘•j- i'.íWWfliiiillSIWW 5HWSir-.‘
K.S.Í. K.R.R.
Danska úrvalsliðið S.B.U.
leikur annan leik sinn hér á Melavellinum anna<$ kvöld (mánudag) kl. 8,30, gegn Islandsmeisturun-
um frá Akranesi.
Aðgöngumiðasala. frá kl. 1. Verð aðgöngumiða: Stúka kr.50,00. Stolar kr, 35,00. Stæði kr. 20.00 og arnamðar kr. 5.00.
Dómari: Haukur Óskarssdn. — Línuverðir: Jörundur Þorsteinsson og Karl Bergmann.
Nú verl^r það spsnftandL Ællir úf á vöH. HEFNiSN.