Tíminn - 16.12.1958, Síða 7

T í MT N N, þriðjudaginn 16. descmber 1958.
7
B Æ K U R O G H Ö F U NP A R
Rödd úrhorfnum menningarheimi
Stefan Zweig: VERÖLD SEM
VAR. — Sjálfsævisaga. — Hall-
dór J. Jónsson og Ingólfur Pálma
son þýddu. — Bókaútgáfa Menn
ingarsjóðs, Reykjavík 1958.
Sjálfsævisaga stendur á titil-
blaði þessarar bókar, og vist er það
satt 'að Ibókin fjallar um ævi
Stefans Zweig og er ritúð af hon-
um sjálfum. En það er aðcins hálf-
ur sannleikur um bókina og ekki
það. Zweig leitast fyrst og fremst
við að segja sögu támanna sem
ihann lifir, sögu evrópskrar menn
ingar frá því á síðustu áratugum
aldarinnar sem leið fram til síð-
ustu •heimsstyrjaldar. 1-Iann telur
sig fyrst og fremst evrópumann,
fulltrúa menningar, sem týndist í
svartnætti fasisma og heimsstyrj-
aldar. Og það er mynd þessarar
menningar, sem hann dregur í ævi
sögu siuni, Veröld sem var. Einka
mál .s.jálfs hans koma ekki við
sögu nema þar sem þau geta orðið
itil skýringar á öðrum og stærri at-
burðum. Hann nefnir fæst verk
sín, getur þess lauslega að hann
kvænist, nefnir lát móður sinnar,
en hann er svo fágætlega hógvær
um líf sitt að það hverfur lengstaf
að baki þeirra atburða er hann
lýsir.
Zweig er afsprengi evrópskrar
borgaramenningar á ofanverðri
nítjándu öld, fæddur í Vínarborg
1881. Það er framfaratrúin og ör-
yggiskeundin er mótar heim æsku
ára hans, Austurríki og Evrópu á
árunuin fram að heimsstyrjöldinni
fyrri, og þar mótast Zweig sjálf-
ur: rótgróin einstaklingshyggja
hans og frjálslyndi, ástríðuþrungin
ást hans á list, fegurð og frelsi.
En þessi heimur þar sem allt virð
jst horfa til hins bezta er í raun-
inni dauðadæmdur. Dauðamörkin
leyna sér ekki á hinu forna Austur
riki þaf sem ellin situr í hásæti
yfir sundurlyndum og ósamstæð-
um þjóðabrotum, þar sem æskan
•er taiin hælluleg en borgaralegt
öryggi metið öllu öðru hærra. Og
þótt evrópsk menning blómgist fag
urlega á ytra borði, ber hún mein-
semd hið innra með öllum fram-
föruhum, útþenslustefna grípur
hvert rikið af öðru, undir niðri
heyja stórveidi og auðhringar ein-
•stakra landa miskunnarlausa bar-
áttu um völd og ítök. Og 1914 er
bendi veifað til leiks, og þessi
friðsæli heimur ferst í eldi og
reyk.
Zweig- er einn hinna fáu er
halda ráð og rænu i hamförum
styrjaidarinnar, og átakanleg er
lýsing hans á umkomuleysi hinna
fáu friðarsinna á þessum árum.
Allur meirihluti manna er á valdi
stríðsæðisins, og þeir fáu sem eru
á öndverðum meiði mega sin bók-
stafl. einskis, raddir þeirra kafna
í gný vígvélanna. Þær tilraurrir,
sem gerðar eru til að samcina
friðarsinnaða menntamenn fara út
um þúfur, sundurlyndið skýtur alls
staðar upp kollinum. Og að stríðs-
lokum eru stjórnmálaklækirnir óð
ara komnir í hásæti á nýjan leik,
áður en langt um líður er ljóst að
enn verra er í vændum. Ilitler
kemst til valda, og skuggi hans
hvilir æ þyngra yfir þessari bók
þar til henni lýkur í september
1939. Þar eru tímaskii, segir Zweig
í forspjalli. „Og i dag stöndum við
enn á tímamótum, við ný þátta-
skil, nýtt upphaf. Það er því ekki
út í bláinn, að ég læt í bráðina
þessar endurminningar mínar
enda við ákveðinn mánaðardag,
því þénnan septemberdag 1939 var
endahnútur riðinn á það tímabil,
er mótaði okkur og mannaði, sem
nú erum sextugir. En ef við getum
með vitnisburði okkar fiutt næstu
kynslóð fáein sannleikskorn úr
hrynjandi rústum þess, hefur erf-
iði okkar ekki til einskis orðið.“
Þannig er þessi bók harmsaga
öðrum þræði, saga um hörmungar
■heiilar veraldar. En aðeins öðrum
þræði þvi jafnhliða er rakin sigur
saga menningar er stöðugt vinnur
nýja landvinningf, í riki andans.
„Aldrei fyrr hefur mannlegt sam-
félag gengið fram í jafn-djöful-
legri breytni og aldrei leyst af
höndum jafn-ofurmennskar dáðir“
segir Zweig á einum stað. Hann
hefur haft meiri og minni kynni
af flestum þeim mönnum er láta
að sér kveða í andlegu iifi Evrópu
á þessum tíma og lýsir mörgum
þeirra á frábæran hátt. Má þannig
nefna minnisstæðar frásagnir hans
af Hugo von Hofmannsthal, Theo-
dor Herzl, Freud, Rainer Maria
Rilke og ekki sízt Romain Rolland.
Þessir menn og fjöidi annarra
skáida, listamanna og hugsuða eru
hinar raunverulegu söguhetjur
þessarar bókar og miklu fremur
en Zweig sjáifur, þeir eru eins
og hann, beztu fulltrúar evrópskr-
ar menningar á tuttugustu öld. Og
við lesturinn hlýtur það að vekja
manni furðu hveimig siðleysi og
viliimennska fasisma og nazisma
gat megnað að troða verk þessara
nýjan ávöxt, þótt stofninn væri
fallinn fyrir öxinni? Það sem kyn.
slóðirnar höfðu skapað fyrr og nú
tortímist aldrei að fullu. Manni
varð að lærast að hugsa í meiri
víðernum og lengri tímabilum. Ég
sagði við sjálfan mig, að menn
ættu ekki eingöngu að hugsa
evrópskt, heldur út yfir endimörk
Evrópu, ekki að sökkva sér niður
í deyjandi fortiðarmenningu, heid
ur stuðla að endurfæðingu henn-
ar.“ Þrátt fyrir alit er þetta endan
leg 'niðurstaða Zweigs, sá ávöxt-
ur er hann bsr úr býtum úr skip-
broti Evrópu.
(Framh. 4 8. síðu.i
VIGFUS GUÐMUNDSSON
Framtíðarlandið - ferðabok Vigfósar
Vigfús Guðmundsson gestgjafi
hefir nú sent frá sér aðra ferða-
bók sína, .-em fjallar um Suður-
Ameríku og kaliar höfundur hana
Framtíðarlandið. í þessari bók
segir Vigfú.v frá langri ferð sinni
um Suður-Ameríku og segir marg
víslegan fróðlcik á leiðinni.
Fyrsta bók Vigfúsar Umhverfis
jörðina þóiti skemmtileg og per-
sónuleg ferðasaga, enda kann
Vigfús þá list að segja skemmti-
lega frá og gera frásögnina per-
sónulega og lifandi.
Það eru mörg sömu höfuðein-
kenni á þessari nýju bók Vigíúsar
sem liinnar fyrri.Menn verða strax
við lestur fyrstu blaðsíðanna
ósjálfrátt samferðamenn Vigfúsar
og þykir sú samfylgd góð til enda
og lýkur fyrr en margir kjósa.
Vigfús gerir sér far um að leita
uppi islendinga og afkomendur
þeirra úti í heimi og hefir hann
á ferðalögum sínum bjargað frá
igiötun mikilsverðum fróðleik í
þessu efni og ritað um það
j skemmtilega sögu í ferðabókum
j sínum.
Við lestur þessarar nýju bókar
Vigfúsar komast flestir að raun
um það að þeir vita tiltölulega
lítið um þetta mikla meginland á
suðurhveli jarðar.
Margir skemmtilegir kaflar eru
í bók Vigfúsar um Suður-Ameríku,
en ef til vill er þó sá forvitnileg-
astur, sem fjallar um afkomendur
ísienzku landnemanna í Brasilíu,
Brasilíufaranna, sem á sínum
tíma þóttu hinir mestu fullhugar
j og ævintýramenn, er þeir kvöddu
föðurlandið og héldu suður til
Brasilíu og námu þar land.
Vigfús Guðmundsson er um
margt óvenjulegur maður. Ilann
er fullhugi mikill, sem ólst upp í
faðmi borgfirzkra dala, en leitaði
sncmjna út á kóngavegi ævintýr-
anna. Ungur maður hélt hann til
Noregs og þaðan til Ameriku, þar
sem hann kynntist ævintýrum, og
eru þau enn mikið til óskfáð.
Hann gætti hjarðar í Klettafjöll-
unum meðan villta vestrið var
villt í þess orðs fvllstu merkingu.
Sjálfsagt hefir hann séð mikil
tækifæri til þess að eignast þægi-
lega búsetu í Ameríku, en lika um
það reyndist hann hinn óvenju-
legi íslendingur, sem ekki fer
alltaf þá sióðina, sem troðnust er
cg auðveldust. Hann sneri heim
til íslands, s'innti þar hugsjónum
sínum og áhugamálum og gerði
myndarlegt átak til þess að kenna
þjóðinni að sjá og njóta náttúru-
fcgurðar landsins.
Margir þeir, sem þekkja Vigfús,
og þeir eru margir, vonast enn
| eftir bók frá hans hendi, þar sem
! iiann segir frá ævintýrum fullhug
' ans í æs'ku, upp um íslenzk fjöll
: og -heiðar, austur í Noregi og vest-
! ur á Klettafjöllum. Enda þótt
ferðabækur Vigfúsar séu góðar,!
myndi slík endurminr.ingabók lík-1
1 lcga verða þeim ennþá forvitni- j
legri, því að þar myndi Vigfús
i segja ævintýri og sannar sögur,
: sem ekki er á annax’ra færi að
segja. —gþ.
Sjö sldp og sín ögnin af hverju
sóna, og kennir þar stundum hóf-
leysis og misræmis, og á það við
'um fleiri persónur sögunnar, en
eigi að síður eru viðbrögð hennar
oft og einatt mjög kunnugleg í við
skiptum við litlu stúlkuna. Og
gegnum alla harðneskjuna skynj-
ar lesandinn góða konu, sem
stundum beitir sjálfa sig hörðu til
þess að halda til gildis þeim upp-
eldisreglum, sem, hún telur barn-
ungri frænku sinni nauðsynlegar
til farsældar.
En vankantar þessarar sögu
hverfa mjög í skugga þess' tæra
skáldskapar og mannþekkingar,
sem lýsingin á litlu stúlkunni er.
Hún er alla söguna svo nærfærin
og heilsteypt, að maður segir við
sjálfan sig hvað eftir annað, að
höfundur hljóti að byggja að ein-
hverju leyti á eigin reynslu eða
nákunnugri. Atvik, viðbrögð og
tiifinningaandsvör barnsins verða
oft svo eðlileg og persónuleg, að
þau afneita hugarsmíð fullorðinn-
ar manneskju cn sverja sig til
sárrar lífsreynslu.
Það fer heldur ekki milli mála,
að hugur höfundar er mjög bund-
inn þessai-i aðalpersónu, jafnvel
svo að bygging sögunnar í heild
bíður linekki af, og sögusviðið og
aðrar persónur mótast ekki svo
skýrt sem skyldi. Eigi að síður
verður að viðurkenna, að Þórunn
Elfa hefir vaxið mjög við ritun
þessarar bókar, og vegna ríkrar
samúðar og skilnings á örlagabar-
áttu barnssálarinnar rís sagan hátt
á gráum grunni fábreyttrar at-
burðarásar. —AK.
manna í svörð — þótt kannske
væri það aðeins um stundarsakir.
Úr þessari spurningu gat Zweig
aldrei leyst. það var hún sem síðar
hrakti hann í dauðann. Hann er
fulltrúi kynslóðar er festi allt sitt
traust á frelsi einstaklinganna,
andlegu og líkamlegu, og yfirgang-
ur og harðstjórn hvers kyns múg-
hyggju er honum viðurstyggð, sem
hann fær hvorKi unað né lifað við.
Og bók hans er ninn fegursti vitn-
isbui-ður um alreK þessarar kyn-
slóðar, rödd úr horfnum menning-
arheimi.
Þar sern Zweig segir frá kynn-
um sínum af Suður-Ameriku segir
á einum stað: „Ég varð altekinn
áköfum fögnuði og nýju trúnaðar-
trausti. Hafði menning þjóðanna
ekki flutzt land úr landi um þús-
undir ára, höfðu frjóin ekki ævin-
lega lifað af og borið blóni og
„Dropi í hafið‘\
skáSdsaga eftir
Margareth Jessen
Komin er út lijá Ægisútgáf-
unni skáldsagan „Dropi í haíið“
eftir Margareth Jessen. Hún er
fædd i Tromsö í Noregi og hefir
allt sitt líf átt heima í norður-
hluta landsins, og þar í fiskiþorpi
í Finnmörk, gerist skáldsagan.
Lífið einsog það gerist þarna,
frumstætt, drfitt og hörkulegt
eins og fólkið sjáift birtist í aðal-
Sigurður Haralz lá í siglingum
lengi ævi. Var hann ævintýramað
ur mikill, og hefir áður sýnt, að
hann hefir frá ýmsu að segja.
Þrjár bækur voru áður komnar út
eítir hann og nú kemur hin fjórða
— Sjö skip og sín ögnin af hverju.
Þelta eru auðvitað sjóferðasög-
ur, en þó fremur — eins og' jafn-
an verður, þegar menn eru orðnir
nógu miklir sjómenn -— rabb um
daglegt líf þeirra, sem eiga heima
á skipum.
Sigurður er óneitanlega
skemmtilegur sögumaður og nógu
hlédrægur til þess að gefa lesand-
anum ævintýri sín í skyn fremur
en hafa um þau mikinn málanda.
En frásögnin er öll yljuð góðlát-
iegri kímni, og í þvi efni er hann
ekkert hlífisamari við sjálfan sig
en aðra. Þetta er því einkar nota-
leg bók.
Margt ber skoplegt við í frásögn
Sigurðar, og hún ber öll þess'
merki, að „yfir hið liðna bregður
blæ, blikandi fjarlægðar". Þótt
forsjónin í lífi sjómannsins sé
sjaldnast mikil, þegai- hann hefir
fast land undir fótum, er heilbrigt
og mannlegt viðhorf allsráðandi
— að minnsta kosti í þessum minn
persónunni, Stínu. Örlög hennar
eru farvegur bókarinnar, partur
lífssögu frá æsku til fullorðins-
ára, vegur skyldu og fórnar til
strils og vonbrigða. Þetta er stutt-
orð, hversdagsleg saga og blátt
áfram. Þýðinguna gerði Skúli
Jensson.
ingum, hvort sem það ber að
þakka því, hvað þær eru orðnar
ráðsettar, eða hinu, að Sigurður
hefir verið afbragð ungra sjó-
manna, og verður það héðarx af að
liggja milli hluta.
Það væri oíætlun að rekja þveit
ing Sigurðar heimshorna miili,
enda gefur yfirferðin bókinni ekk
ert gildi. Hilt er rneira um vert,
hvernig hann lýsir mannfólki.
Hver skyldi það vera, sem ekki
brosir í kampinn að blundi Sigurð
ar standandi á göíu í Sydney eða
að „riksjá-ævintýri hans í Kína.
En skemnrtilegast þykir mér,
hvernig Sigurður lýsir þjónustu
sjómanna við réttlætið, bæði L
innbyrðis skiptum og eins út á við,
þar sem þeim gefst færi á að
skakka leik eða koma fram hegn-
ingu fyrir aðra.
Ævinlýri Sigurðar eru mörg og
skemmtiíeg og gerast jafnt í hafn-
arborguin Ivína sem Vestur-Indía,
Suður-Afríku og Rússlands, Eng-
lands og Ástralíu. Og Kaupmanna-
höfn og Snæfellsnes koma lika við
sögu. Þetta er vel skrifuð bók og
ákaflega skemmtileg.
Ekki fellir það bókina í gildi,
að þar eru nokkrar prýðilegar
teikningar, sagðar eflir unga
stúlku, sem ekki vill láta nafns
síns getið. Eru myndirnar einfald
ar og kímilegar, og get ég ekki
stillt mig um að láta tvær fljóta
hér með.
Satt er það, að þessi bók Sigurð-
ar Ilaralz er „sín ögnin af hverju“
og verður það syrpa góð, ér sam-
an kemur. —AK.
Á víðavangi
Skrökvað eftir nótum
Það er gömul trú, en c. t. v.
ekki að sama skapi góS, aö' ráði'S
til þess a'ð fá menn til að' trúa lýg-
inni, sé að endurtaka hasia nógit
oft. Þjóðviljinn virðist hafa tii-
einkað sér þennan lærdóm og not
ar Imnn ósleitilega. í háifan már.-
uð hefir hann látlaust hamrað á
því, að' Framsóknarmenn liafi ætl
að sér að „stela“ 17 vísitölustig-
um af verknmönnum. Alidrei hefir
biaðið þó komizt nær því a'ð
röksty'ðja þetta en það, a'ð segjn
þenna þjófnað hafa verið falinn í
tilmælum forsætisrá'ðherra til A1
þýðusambandsþings. Og hvernig
voru þá þessi tilmæli? Jú, þaii
voru á þá leið, a'ð verkalýðssai"-
tökin féllust á að frestað yi'ði
greiðslu fullrar vísitöluuppbótar
yfir einn mánuð, i mesta lagi þó,
með.in stjórnarflokkarnir léituðu
fyrir sér um samkomulag tilistö'ðv
unar dýrtíðinni. Næðist ekki sam
komulag um annað, skyldi uppbót
in greidd. Þetta kallar Þjóðvilj-
inn aff ræna verkanietin. Áf
hverju gerir Ivxnn það? Áf því að
hann óttast afleiðingarnar af því
óhappaverki konunúnista, að hafa
rofið samstarf vinstri flokkanna.
Einhver samvizkuslitur virðast þo
ómíða kommúnistaforingjana. Þvi
reyna þeir að klíha á aðra ábyrgð-
inni á afleiðingum eigin verkrc
En það' er jafn voniítil barátta bg
hún er smánarleg. Öll þjóðin veit
hið sanna í málinu. Kommúnistar
munu hljóta ver'ðskuldaða skömm
ekki aðeins fyrir ósannindi 'sín
heldur einnig fyrir a'ð liafa brugft
izt stjórnarsamstarfinu þegar
mest á reið. Sá er líka jafnun hátc
ur lítilmenna.
Hver er meiningin?
Sjaldan er ein báran stök ög
sannast það enn á málflutningi
Þjóðviijans. Einn liðurLnní ósaim
indakrossferð lians er sá, a®
kenna Framsóknarmönrtnm uin
þá hækkun, sem orðið liefir a
landbúnnðarafurðum. — Héldu
kommúnistar a'ð vísitölustigin 17
gengju bara sporlaust yfir sviðið?
Eru þeir ekki enn búnir að átta
sig á því, að' slík hækkun hlyti aff
draga dilk á eftir sér?Eða ætluð-
ust þeir til, aff fólk, sem viniiur
við geymslu kjöts og söiu þess,
nijólkurvinnslu og mjólkursölu
og önnur þau störf, er snertu.
vinnslu og dreifingn þessara vara
sæti eftir á bakkanum er aðrir
svömluðu út í vísitöluálinn? Var
það kannske mciningin a'ð bænd-
ur bæru þessar hækkanir? Þess-
um spurningum hefir áffur verið
varpa'ð fram hér í bla'ðinu, í til-
efni af þessum lokleysuskrifum
Þjóffviljans, en svör liafa ekki bor
'izt. Væntanlega lætur Þjóðviljinn
þa'ð ekki lengi dragast að skýra
viðhorf sín í þessum efnum.
Hvað líður pennastrikinu?
Mbl. iieldur víst að það spyrji
akaflega vísdómslega þegar það
spyr: „ . . . hvers vegna J.agði
Ilermann Jónasson, forsætisráð-
herra, þá ekki þessar „færu leið-
ir“ fyrir Alþingi og bað um álií
þess? Mun hér átt við cfnahags-
málatillögur Framsóknarmanna.
Nú rániar Mbl. e. t. v. i það,
að undanfarin tvö og liálft ár hef-
ir verið þi'iggja flokka stjórn á
íslandi. Sá háttur hefir veriff ‘ á
hafður í því samstarfi, aff stjórnár
flokkarnir hala ekki liver um sig
lagt fram á Alþingi tillögur i
efnahagsmálum, heldur í sarnein-
ingu, þótt Mbl. kunni að þykja
það furðuleg vinnubrögð. í sam-
ræmi við þetta lögffu Framsóknar
menn aff sjálfsögffu sínar tillögur
fyrst fram í ríkisstjórninsii. Uni
þær varff hins vegar ekki sam-
komulag. Þar með var samstarfs-
grundvöllur ríkisstjórnarinnar
ekki Iengur fyrir hendi og stjórn-
iu lilaut a'ð biðjast lausnar. Und-
anfarið hefir Ólafur Thors reyní
a'ð mynda stjórn, með neikvæffuni
árangri, enn sem komið er. Mcð-
an það mál er á tilraunastigi er
ekki ástæða fyrir Framsóknai-
menii að bera sínar tillögur fram
á Alþingi. Of snemmt er liinsveg-
ar fyrir Mbl. aff fullyrð'a nokluiiv
(Framh. á 8. síðu.)