Tíminn - 21.06.1959, Page 5

TIMIN N, sunnndajinn 21. jiini 1959.
5
Samfelldasta kjördæmi landsins
MAL og Menning
Manna á meðal er oft deilt t
um það, hvaða hérað sé feg. |
urst á íslandi. Þetta er auðvitað,
mjög eðlilegt, ]pví að smekkur
fólks er misjafn á því sem öðru,
og hverjum þykir oftast sín
sveit fegurst. En flestir, sem
til þekkja, munu á einu máli
um það, að Skagafjörður, og er
þá átt við héraðið, samanber
Skagfirðingur, sé með allra
glæsilegustu byggðarlögum á
fslandi. Þetta kemur mjög
skýrt fram í kvæðum sumra
höfuðskálda íslands. Matthías
orti fegursta kvæði um Skaga.
fjörð, sem kveðið hefur verið
um nokkra byggð á landi voru.
Það hefst eins og kunnugt
er á þessum ljóðlínum:
„Skín við sólu Skagafjörður,
skrauti búinn fagur gjörður.“
Já, það er einmitt sérstætt,
héraðið er fagur gjört, sam-
íellt og fagurt. Byggðin að
mestu Ieyti ein heild, frá yztu
nesjum til innstu dala. í því
liggur meðal annars hin undur
samlega fegurð héraðsins. Þá
eru hinar víðu sléttur og ó-
slitnu, margföldu bæjaraðir ein
höfuðprýðin,. sem allir er líta
þennan „yndis fagra reit" hríf.
ast af.
Þá er sól skín í heiði, er allt
brosandi og hlýtt fjalla milli. —
Fjöllin, sem umlykja Skaga.
fjörð eru bæði há og tignarleg.
Það eru þau, sem afmarka þetta
hérað frá nágrannasýslum svo
greinilega, að hvergi mun slíku
til jafnað á landinu. Skagafjarð.
arsýsla er sannarlega afmörkuð
landfræðiieg heild.
Hannes Hafstein orti fögur
og ógleynnanleg ferðakvæði um
Skagafjörð.
Meðal annars segir hann:
„En í kringum allan þennan
yndislega fagra reit
armar fjalla opnir breiðast
og í faðmi halda sveit.“
Þetta er einmitt sterk og
sönn lýsing á sérkenni þessar-
a’r býggðar, hún er fögur og
frjósöm, én há fjöll ' haída
henni í örinum sínum á þrjá
vegu. Það er engin hætta á að
henni sé ruglað saman við aðrar
sýslur, svo greinilega er hún af-
mörkuð sem áður getur.
Skagafjörður ber margt gott
x skauti sínu. Þar eru víðar
íendur til ræktunar og mikill
jarðhiti, sem í framtíð verður
nýttur vonandi enn meir. Þó
eru not hitans ómetanleg, t. d.
fyrir Sauðárkróksbúa. Vonandi
eykst fiskveiði við útfærslu
landhelginnar.
Á þessu stutta yfirliti áést, að
þama er góð framtíð fyrir fólk
að lifa farsælu menningarlífi
til lands og sjávar. Húnvetn.
ingar og Skagfirðingar hafa
jafnan átt saman mörg og vin.
samleg skipti, og mun svo
verða í framtíð, en ég held
þaim hafi aldrei dottið í hug að
rugla saman reytunum alger.
lega félágslega. Skagafjarðar-
isýsla er svo fast mörkuð heild
innan fjalla sinna og hefur svo
milda atvinnumöguleika, eins
og drepið hefur verið á, að
engin ástæða er til annars ea
Skagafjörður sé sjálfstætt kjörj
dæmi með nú þegar um 4000
manns. Ég trúi því illa, að svo
sé farið fornri og nýrri höfð-
ingslund Skagfirðinga, að þeir
taki undir þau orð, að þeir með
því séu þar „að cinangra sig í
vonlausri baráttu“.
Öllum Skagfirðingum ætti að
vera minnisstætt, hver viðhafði
þessi orð svona almennt um
fólk, sem býr í sveitum lands.
ins, og láta skoðanabræður
hans gjalda þeirra á viðei.gandi
hátt, þá er tækifærið býðst.
Mér virðist skörungsskapur,
dirfska og þor Skagfirðinga lýsa
sér eftirminnilega í samþykkt.
um þeirra og öllum viðbrögðum
í einhverju stærsta velferðar.
máli þjóðarinnar, landhelgis-
málinu. Þar sameinuðust allir
úr öllum flokkum. Þar var eng.
inn íhalds-búra lágkúru háttur,
eins og kemur fram í ummæL
unum um hina vonlausu bar.
áttu og einangrun sveitafólks.
ins, sem áður getur. Og þann
veg munu Skagfirðingar og
sameinast í kjördæmamálinu,
hvað sem sumir klerkar syngja
og stórbændur spjalla. Skagfirð
ingar hafa oft safnað liði til
fulltingis góðum málum og
hrundið líka árásum, er sæmd
þeirra eða gengi var í hættu,
það sannar sagan, bæði fyrr og
síðar. Ég trúi vart að svo sé
búið að innræta þeim þræls.
óttann af búramennum, að þeir
haldi ekki enn vöku sinni.
Hér í Reykjavík er saman
komið fólk úr öllum byggðum
landsins, eins og kunnugt er.
Það hefur margt myndað félög
hér í bænum og kennir þau við
átthaga sína.
Áreiðanlega eru þessi átt-
hagafélög milli 10 og 20. Sum
þeirra starfa lítið, en önnur
mikið og eru í lifandi sambandi
við heimasveitina og fólk, sem
þar býr. Fylkja liði og fara í
heimsóknir, rækta skóga, og
styrkja ýmsar nytjaframfarir í
átthögunum. Þetta hefur haft
mikla þýðingu, bæði efnalega
og menningarlega fyrir þá,
sem hér búa og eins heima í
héraði. Ég vildi hér með beina
þeirri athugun til átthaga.
félaga bæjarins, hvernig þau
líta á kjördæmamálið. Þarf
ekki einmitt nú, að senda styrk
og vinarkveðjur „heini í gamla
hópinn minn, heim á fornar
slóðir“, til þess að bægja hætt.
unni, sem nú er á næsta leiti,
frá átthögunum. Eða finnst fé.
lagsmönnum kannski ummælin
sönn, að sveitafólksins skuli
bíða „einangrun í vonlausri
baráttu? Því kalli munu Skag.
firðingar aldrei hlýða. Skag-
fírðingar hér í Reykjavík heita
á alla lieima, að duga vel í
þeix-ri sennu, sem nú er fram
undan.
Við minnum ykkur á forna
fx-ægð. Við sendum ykkur hlýj.
an hug í baráttunni.
Ég vil svo að lokum senda
kveðju Hannesar Hafsteins til
Skagafjarðar:
„Heill þér, sveitin fríða, fagra,
fjöllum girt og varin sæ,
fjalla’ og elfar.vættum vernduð,
vertu heilluin sveipuð æ!“
Skagfirðingur í Reykjavílt.
mtm
«aae#’S«í
*
og slöngur
fyrirliggjandi.
1000x20
900x20
825x20
750x20
710x15
670x15
560x15
[ Sendum gegn póstkröfu.
GÚMBARÐINN,
[ Brautarholti 8. Sími 17984.
Þátíur kirkiurmar
Vosiin
HÚN ER talin önnur í röð
þeirra dygða, sem æðstar eru
í sál o,g ,sinni kristins manns.
Einu sinni var ég nálægt
gamalli konu, sem var prests.
dóttir og kunni dönsku, sem
ekki var algengt með gamlar
konur í þá daga.
Hún fór oft með fallega,
danska vísu, sem hún hafði
lært af föður sínum. Ekki man
ég nú neitt af þessu litla ljóði
nema þessa hendingu: „Hábet
er lysegrönt".
Kannske er það, af því að
hvert vor með gróðri sínum
og gleði hefir niinnt á þessi
orð, að þau ein eru eftir.
Von og vor eru eitthvað í
svo nánu sambandi, að litur
vorsins verður um leið litur
vonarinnar. Og satt að segja
er prédikun vorsins ekki sízt
söngur vonanna.
„Öll él birtir upp um síðir“.
Hver nótt á sinn morgun,
hver vetur sitt vor, hver þján.
ingarstund skelfingar í skamm
degi á éftir að breytast í Jóns.
messunæturdraum með sólgull
í vestri og gullnar daggir, sem
svala hverju strái.
Þetta er boðskapur vonar á
hverjum tíma, en ljósgrænir
litir hins unga voi’s segja þetta
skýrar og á indælli hátt en
nokkrar prédikanir.
í smáu og stóru þarf þessi
rödd frá ræðustóli voi'blóm-
ánna að óma í vitund manns-
ins. Hún gerir augað bjart og
brosið milt. Ekki hvað .sízt
nú í glaumi og harki hraðans
og hversdagsleikans þarf að
hlusta á.þetta mjúkláta hyísl
geislandi vona frá grænum lit.
um gróðurnálanna.
Alltof margar viðkvæmar
og góðar sálir eru að verða úti
í látlausum froststormi hrað.
ans og hégómans. Hælin fyrir
taugaveiklað og ógæfusamt
fólk eru hvarvetna yfirfull,
ekki sízt af ungum, yndisleg.
um konum, sem ættu að geta
verið óskabörn tilverunnar, en |
hafa týnt gleði sinni og lífs. j
hamingju í örbirgð allsnægt- ]
anna við löfrabrögð tækninn- j
ar og vélgengisins og orðið !
sínum eigin óskunx að bráð. I
Vonleysi og örvæni skapar)
augum þeirra og svip ein. |
hverja skammdegisskugga, sem j
hafa setzt að ýfir enninu fagra |
og við munnvikin, sem áttu j
að geisla af brosurn vors, æsku j
og fegurðar.
Hinn ljósgræni lilur vorsins j
er horfinn úr vitund þessa '
fólks og það sér hann ekki í !
umhverfi sínu. Tilveran er því
sem dimmur vetrardagur eða
auður fangaklefi, jafnvel þótt í
auðæfi og allsnægtir, já, óhóf
og þrjál skíni þar og skarti. j
Gefið þessu fólki vonir.
Kennið því að finna sjálft sig
aftur, ,sína týndu gleði, sína
horfnu æsku, sína grænu gleði
liti. Opnið augu þess fyrir un_
aði og sigrum lífsbaráttunnar j
— vorsins.
Kennið því að sjá geisla sóL
ar, finna ilm gi-óandans, lesa
gullinrúnir jarðar og hirnins.;
Og ljósgrænir litir vorsins j
seytla inn i sál þess. Vetur j
vonleysis og þrauta, aðgerða :
leysis og ótta víkur smám sam
an fyrir vorsól vonanna. Ör-
yggi trúarinnar á Guð í al-
heimsgeimi og Guð í sjálfum
sér skapar þar sumar og
hjartafrið — von og sól —
vor.

eftlr dr. Halldór Halldórsson
15, þáttur 1959
Mér vannst ekki rúm til í síð-
asta þætti að ljúka við að svara
bréfi Bcrnharðs Guðmundssonar.
Síðasta atriði bréfsins var á þessa
leið:
Bósla: milligerð milli bása í fjósi
stundum stór hella, reist á rönd.
Hér er um að ræða sérstaka fram
burðarmynd orðsins byrðsla, sem
kunnugt er í sömu merkingu og
leitt er af orðinu borð og vafalaust
táknar í fyrstu „skilrúm úr borði
eða borðum (fjölurn)". Blöndal hef
ir heimild um orðið byrðsla ,úr
Skaftafelissýslum og þýðir það:
„Skilievæg meliem Baase i en
Kostald,' Spilbom." Eg er vanastur
því, að slíkt skilrúm sé nefnt bálk-
ur, en einnig er til bálki.
Svo er að sjá sem framburðar-
myndin busla sé einkum notuð um
vestanvert landið. í viðbæti Blönd-
alsbókar ér nún tiigreind og heim-
iid sögð frá Breiðafiröi. Orðabók
Háskóians hefir spurnir af hcnni
frá Kirkjubóii í Laugadal í Norð-
ur-ísaíjarðarsýslu. Hafði Hallfreð-
ur Örn Eiríksson cand. mag. skrá-
sett bana þar í fyrra sumar, er
hann var þar á ferð.
Úr Rangárvallasýslu hefir Orða-
bók Iíáskóíans hins vegar heimild
um orðmyndina beisla. Er þetta
skrásett eítir Guðlaugi Einarssyni
í Hafnarfirði, þeim sama og oft
hefir sent þessum þætti mínum
margvíslegan fróðleik:
Hella var höfð í . . milligerðir
(beislur) í fjósum.
Framburðarmyndin busla er að
ýmsu merkileg. Framburður sér-
hljóðsins (u í stað i) er vafalaust
leifar hins forna framburðar y,
hinn sami og varðveitist í smurja
(í stað smyrja), ukkur (í stað ykk-
ur), spurja (í stað* spyrja) og fleiri
orðum. Um framburðinn er þetta
að öðru leyti að segja: Fyrst hefir
ð fallið brott (á sama hátt og
herSsla verður herila), og síðan hef
ir r samlagazt s.
í 12. þætti minntist ég á orða-
sambandið að hræra flautir um
það að núa hendur barna með mikl
um hraða aftur og fram til þcss að
fá fljótt fram hita í þær. Heimildar-
maður minn var Þorstéinn Þor,
steinsson frá Ásmundarstöðum í
Iloltum. Mig minnti, að ég hefði
heyrt þetta í bernsku minni, en
orðaði það elcki, því aö ég var
ekki öruggur um, að ég myndi rétt.
En nú hafa mér borizt spurnir af
þessu orðtaki víðs vegar að, þó
engar af Noröurlandi. Vilmundur
Jónsson landlæknir þekkir orða-
sambandið vel úr bernsku sinni að
austan. Ólafur Þ. Kristjánsson
skólastjóri kveður það alkunnugt á
Vestfjörðum. Jarþrúður Einars'-
dóttir kennari telur það hafa verið
fastan lið í uppeldinu a3 hrærá
börnunum flautir. Jarþrúður er úr
Flóa í Árnessýslu. Og loks ségir
Árni Böðvarsson cand. nxag,, að
hann þekki vel úr Rangárvallasýslu
þetta orðasamband um að hita
barni á höndunum. Sennilega hefir
orðtakið því veriö notað um allt
land í þessari merkingu, þótt enn
skorti nokkuð á himildir úr sunv-
um byggðarlögum.
Þá mmntist ég fyrir nokkru á
orðið torhöfn í merkihgunni „elli
mörk á kúm“ og raunar í fleiri
merkingum. Jarþrúður Einarsdóttir
þekkir orðið úr Flóa telur það haft
um glápi, sem þrífast illa. Þá er haft
eftir Kristjáni Jónssyni í Fremsta-1
felli, að hann hafi sagt um mann, að
liann hefði verið hálfgerður tor-
hafnarmaður, þ. e. minna hefði orð-
ið úr hæfileikum hans en mcnn
bjuggust við. Ekki veit ég til,
að þetta orð hafi verið bókfest áð-
ur, en Bíöndal getur þess, að orðið
torhöfn sé notáð um menn og til-
greinir sambandið fór úr honuni
mesta torhöfnin og þýðir það
„rettede sig nogeniunde" Hér virð-)
ist því um líkamleg „vanþrif" að :
ræða, en ekki andíeg eins og í
orðinu forltafnarmaöur. En merk-
iogarhreytingin er bæöi skiijanleg
og eðlileg. j
Jarþrúður Eiriarsdóttir þékkir j
orðasambandið öfugur útsynningur |
óg segir’orðrétt um það:
Öfugur útsynningur var sérstak-
lega að vetrinum, þegar éljagang
ur er á austan eða norðaustan,
jafnvel hagl.
Þetta er ekki alveg sama merk-
ing og ég bar Svan Pálsson fyrir,
því að hann sagði, að öfugur út
synningur væri „uppgangur af út-
suðri í norðaustanátt". En þess ber
að gæta, að heimild Svans var úr
Rangárvallasýslu, en Jarþrúður er
úr Árnessýslu. Ekki er síður
skemmtilegt aö vita, að orðásam-
bandið öfugur útsynnlngur er til í
myndhverfri merkingu. Hægt er að
segja um mann, sem skapvonzkan
ætiar að æra, að það sé öfugur
útsynningur í honum. Heimild mín
er sunnlenzk, en ég get ekki til-
greint hana nánara.
Einar M„ Jónsson segir, að al-
gengt sé á Stokkseyri orðasamband
ið hann fer öfugur upp í í merk-
ingunni „hann fer úr vestri til
suðurs, til austurs og norðurs.“
Til min hringdi Jóhannes Benja
mínsson, borgfirzkur maður (úr
Hvítársíðu), og sagði mér, að orð-
ið groddi þekkti hann bæði í merk
ingunni „grófgert band, grófgerð-
ur fatnaður og merkingunni ,rudda
menni". Virðist því merkingin
„ruddi“ víðar tíðkast en þær heim
ildir, sem ég áður hafði, gáfu lil-
efni til að ætla.
Eg hefi nú rætt nokkuð þá vitn-
eskju, sem mér hefir borizt, um orð
úr orðaskrá Svans Pálssonar. En
af bréfi frá Jóni Guðmundssyni,
bónda í Fjalli á Skeiðum, dags. í
Fjalli 8. apríl, má ráða, að flest eða
öll orðin séu kunn í Árnessýslu.
Jóni bónda farast svo orð:
í síðasla þætti yðar í Tímanum
birtið þér kafla úr orðalista, sem
Svanur Pálsson stúdent hefur
sent yður, og segið, að heimildar
maður að honum sé alinn upp í
Holtunum. Þessi orð, sem þarna
eru, þekki ég öll, og ég held
mér sé óhætt að fullyrða, að þau
séu öll vel þekkt í Árnessýsíu.
Orðið frakki, held ég, að sé
nokkuð algengt hér um sióðir i
þeirri merkingu, sem Svanur ta’
ar um, þ. e. um stórgert hev
grófa stör, fergin og sef. Einn-
ig hefi ég heyrt það uotað uir.
myglað hey, gróft.
Ryðfrakki hefi ég heyrt notað
um hnífa, sem hafa ryðgað, og
einnig um sláttuljái, t. d. ef Ijár
iá úti yfir veturinn, varð hann að
ryðfrakka.
Kastpils hefi ég heyrt f sömu
merkingu og Svanur tilfærii’;.
Eg sé ekki ástæðu til þess að
fjölyrða um þetta meira, tel þenn
an orðalista Svans í alla stað:
réttan.
Eg vænti þess að fá linur .um
þessi orð og önnur, sem lesendum
þáttarins þykja athyglisverð. H.H.
SUOUR-AFRÍKUSTJÓRN hefir svipt'
framkvæmdastjóra sambands
blökkumanna leyfi til að tala á
mannfundum í fimm ár. Áður
hafði verið farið eins með for-
seta sambandsins. Framkvæmda-
stjórinn var talinn hafa átt þátt
í óeirðunum í Durban.
BRETADROTTNING og hextoginn af
Edinborg eru í opinberri heim-
sókn í Kanada. Hefir drottningin
m. a. vígt nýtt flugstöðvarhús
við Gander.

Póstsendi
llnakka, beizli og ólatau.
GUNNAR ÞORGEIRSSON
sö'ðlasiniður
Óðinsgötu 17, Sími 23939