Tíminn - 04.06.1961, Blaðsíða 9

TfBIINN, ggmradaglnn 4. fftní 1961.
Einna voldugustu þjóðsögur,
sem ritaðar hafa verið, eru af
tveim systkinum, sem hétu Bjarni
og Þórdís. Þessar þjóðsagnaper-
sónur hafa fengið nafn hvert af
öðru og heita almennt í sögum
Dísu-Bjarni og Bjarna-Dísa. Svo
samtvinnuð er saga þessara syst-
kina, svo óijúfandi sameiginleg
forlög þeirra og minning, að hvort
verður öðru að fylgja, svo full skil
greining gefist á þeirra tilveru.
Það þarf aldrei að taka það fram
að þau séu Þorgeirsbörn, og það
er eins og engum komi það við,
hvar eða hvemig þau séu upp- j
runnin. Til skamms tíma hefur
heldur engan varðað um það j
á hvaða tíma þau lifðu. Sögurnar
virðast svo órjúfandi tengdafr ís-
lenzkum örlögum, að tímaákvörð-
un eða tímatakmark, skipta þar
engu máli. Hin voldugu forlög,
hinar voldugu sögur, virðast missa
í við það, að farið sé að skýrgreina
þessar hetjur þjóðsagnanna, ár-
færa atburði, og gera fræðilega
grein á þeim og fólki þeirra, jafn-
vel að fara að skoða þessar sögur
í Ijósi almennra viðburða í sögu
hins íslenzka fólks á íslandi fyrr
eða síðar. Það var fram á síðustu
tíma aldrei skeytt neitt um það
hvenær þessir atburðir gerðust,
sem þessum voldugu sögum ollu.
5>að var þó á fyrra hluta nítjándu
aldar, sem menn vissu að ýmsir
af þeim mönnum lifðu, sem við
söguna komu, en allt fyrir það
gat atbuiðurinn skeð löngu fyrr.
Þessar sögur voru þess eðlis að
þær snertu ekki rás tímans frekar
en verkast vildi. Þetta var eðli-
legt. Þær voru ekki af þessum
heimi nema öðrum þræði, og voru
þannig sagðar, að þær urðu allar
að öðrum heimi. Uppruni þeirra
er þó allur einn — og samur.
Tvö systkin ferðast yfir Fjarð-
arheiði, milli Fljótsdalshéraðs og
Seyðisfjarðar, þar sem þau eiga
heima, og eru á heimleið. Þau eru
misþykk sín í milli, því Bjarni
skilur, að veður getur farið versn-
andi, svo ekki sé kvenna meðfæri,
en Þórdís skeytir því engu og vill
fá að fylgjast með Bjarna bróður
sínum yfir heiðina, og eltir hann
úr garði, þegar Bjarni setur þvert
nei fyrir að hafa hana með sér.
Þannig byrjar þessi saga og það
virðist ekki von á góðu fyrst þetta
er byrjunin. Það fer líka svo, að
þau hreppa aftakaveður yfir heið-
ina. Þetta er ekki löng leið, rétt
um 10 km milli hábrúna, en að-
dragandi beggja megin nokkru
styttri eða alls um 17 km. Tilj
Fjarðarheiðar er farið af fremstu •
bæjum í Eiðaþinghá, en af yztu1
bæjum fara menn gjarnast Vest-
dalsheiði til Seyðisfjarðar. Ekki,
leggja þau út í svartan byl í byggð
um niðri svo þau eru komin upp 1
á brún eða lengra, þegar veðrið,
skellur á. Ekkert orðspor hefurj
farið af veðurstöðunni, en þarna
getur veðrið verið hart af flest-
um áttum, og munar ferðamann-
inn miklu, hvort hann hefur veður
með sér eða móti. Þetta er síðast
í nóv. og dagur orðinn stuttur.
Um það leyti leggja Héraðsmenn
venjulega á Fjarðarheiði um og
fyrir birtingu, og ekki hægt að
bíða birtu til að athuga veðurút-
lit nægilega gaumgæfilega.
Systkinin eru bæði ung, Bjami
23 ára, Þórdís 21 árs. Þau eru
bæði sæmilega vel á sig komin, en
of ung til þess að skilja til fulls
við hvað getur verið að etja í
hríð á háfjöllum. Það er ekki
getið um það að þau villist á
heiðinni, enda veðurstaða senni-
lega á eftir þeim og glögg, svo
eftir henni má fara rétta leið. En
það er getið um brennivín í ferð-
inni, og ef til vill er ferð Bjarna
gerð í því skyni að afla þess, því
sagan segir, að hann hafi komið
neðan af Eskifirði og lagt þannig
leið sína, að fara upp á Hérað,
sem er auðveldari leið milli þess-
ara fjarða, þótt lengri kunni að
reynast. Á þeim dögum trúðu
menn því, að brennivín væri til
hressingar, og yki mönnum þrótt.
Fkkert er fjarstæðara. En hvort
sem þau hafa neytt brennfvíns
eða ekki, þá þraut Þórdísi göng-
una og voru þau þá komin niður
af efstu brún, Seyðisfjarðarmegin,
og niður í dalhvilft, sem nefnist
milli stafa á Seyðisfjarðarleið.
Ætla má að norðarlega hafi þau
komið i dalhvilft þessa, og er þá
eigi löng leið að fara ofan að
innsta bæ í Seyðisfirði, Fjarðar-
seli. Bjarni tekur það ráð að búa
um Þórdísi í snjóbyrgi og skilur
eftir hjá henni brennivínskút og
ef til vill eitthvað matarkyns. Eftir
það heldur hann áfram og drjsl-
ast að Fjarðarseli eða Firði. Er þá
talið að komið sé fram á vöku.
En sagan segir að Bjarni hafi
verið mjög aðþrengdur og lítt mátt
mæla, og grunar mann, ef það er
rét't saga, að fyrst og fremst sé
hann ósjálfbjarga af brennivíni.
Hann kvað sofa af nótt, en ranka
við sér daginn eítir og segja þá
ferðasöguna, og hvar hann hafi
skilið við Þórdísi. Segir sagan þá
að veður hafi veiið ófært, karl-
menn ekki treyst sér til að fara
hvers sé von, þegar Dísa er á ferð-
inni. Allar þessar sögur tilheyra
áhuga manna á dulrænum efnum,
gátuinni miklu, sem menn vilja
svo gjarnan fá ráðna, hvað sé á
bak við fortjald dauðans, sem
reyndar virðist nokkuð augljóst
mál, og mönnum er kennt að trúa
í kristindóminum en allt fyrir það
hvílir undir svo miklu fargi efans,
að menn vilja sjá tákn og stór-
merki um framhaldslífið, og sög-
urnar um tilveru manna eftir dauð
ann, þó það séu draugar, sem um
er að ræða, taka á sig eins full-
kominn raunveruleikablæ, og raun
verulegur maður getur frekast
borið vitnisburð um. Þar þarf ekki
ævinlega stóra flugu til að gera
úlfalda. Þessar sögur verða svo
oft hreinn veruleiki, sem hefur
bein áhrif á veruleikans líf, og
ganga í lið með draugunum í
þeirra afrekum. Svona er þjóð-
trúin og hugarstefnan í raun og
veru voldug. Hörmulegur atburð-
ur á heiðum uppi, verður að fá
stærri merkingu en það, að vera
rökum reist, en aðeins benda á
það sem hér var fyrr sagt að fólk-
ið stækkar söguna, svona einföld
saga, eins og kirkjubókin segir,
virðist engan veginn nóg saga af
svona stórfelldum atburði. En
þetta veldur því, að það virðist
j forvitnilegt, að vita fleiri stað-
reyndir um þetta fólk til að láta
verða samferða þjóðsögunni, því
illt er það, að röng saga eða stíl-
| færð er álitin með öllu sannleikur.
j Má hér og gera ráð fyrir að að-
: eins sé um venjulegt fólk að ræða,
Isem staðið hefur í venjulegu lífs-
stríði á íslandi, sem jafnan hefur
ekki verið notalegt fyrir almúg-
ann og eiga sögu í samræmi við
það. Það er þó svo að hér er erf-
itt viðfangs fyrir heimildarleysi,
því aldrei hefur þetta fólk komizt
inn í ættarskrár með uppruna
sinn og lífsaðstöðu. Það verður
því að leita og reyna að rekast á
heimildir, ef þær eru á annað
borð fyrir hendi. Og þótt að sak-
ferlis- og tugthússkrár séu oft verð
miklar heimildir, þá virðist ekki
FRA ÞORGEIRS60RNUM
á snoðir um Þórdísi og hafi svo
verið, jafnvel fleiri daga.
Þorvaldur Ögmundsson hét mað-
ur, þá í Firði, mikill fyrir sér. Er
upp birti fer hann að vitja um
Þórdísi ásamt nægilegu fylgdar-
liði og var Bjarni einn með í för-
inni. Þeir finna bælið fljótt, enda
lá Þórdís ekki kyrr. Hún er risin
í byrginu, og rekur upp hljóð,
skelfileg, svo ónáttúrlegt mátti
kalla. Sjá þeir að hún gengur fram
úr bælinu nokkur fet, en stekkur
svo afturábak í bælið aftur. Sáu
þeir að þetta gerði hún tvisvar
meðan þeir voru á Ieiðinni og í
sama mund og hún bjóst til að
gera þetta í þriðja sinn, ber Þor-
vald bónda að, og ræðst hann á
Þórdísi og brýtur hana á bak aft-
ur, þvi nú vissu þessir vitru menn
að hún var með þessu að ganga
aftur, og næði hún að gera þetta
afturábakstökk í þriðja sinn, þá
var hún orðin óyfirstíganlegur
draugur. Allt fyrir það var hún
nú orðin draugur og Þorvaldur
bóndi gerir nauðsynlegar ráðstaf-
anir til þess, að hún fylgi ekki sér
og sínum ættmennum, hvað sagan
segir að þó hafi ekki tekizt.
Þannig segir þjóðsagan frá upp-
hafi þessa draugs, Bjama-Dísu,
sem svo margar sögur gengu af á
Austurlandi langt fram á 19. öld
—‘ skaðræðisdraugur, sem fyrir-
kom mönnum og skepnum, og
fylgdi fyrst og fremst Bjama bróð
ur sínum, og svo Þorvaldi og niðj-
um hans. Fastast fylgdi hún þó
Bjarna og eyðilagði líf hans.
Hann missir fyrri konuna með
hörmulegum hætti, sem þjóðsagan
greinir, því hún lætur sig hvergi,
þótt staðreyndir kunni að sýna
annað. Öll börn hans deyja og
fyrst og fremst af hennar völd-
um og Bjarai verður einrænings
einstæðingur, unz hann kveður
þetta líf. Hins vegar er hún með
Bjarna, þegar hann á í útistöð-
um við aðra menn, eða menn ger-
ast svo djarfir að hvefsa Bjarna,
og það er ekkert hálfverk á sliku.
Hún er vís að leiða þá ramvillta
fram af björgum og þar fram eftir
götunum. Þeir, sem verða hennar
varir, heyra að það skrjáfar í
frosnum fötum, svo það lærist að
þekkja það hver er á ferðinni, og
einfaldlega hörmulegur atburður.
Er það ekki sjálfgefið í siðferðis-
vitund fólksins, margstaðfastri af
lögmálum, að maður sem skilur
við systur sína í nauðum, ekki all-
fjarri mannabyggðum — kannske
fullur og vitlaus — taki þess gjöld
í forlögum sínum, þótt enginn hafi
uppi neitt dómsorð um það, við
einn eða neinn, á eina eða aðra
grein.
Þessi lögmálsbundna siðgæðis-
vitund verður bara að sögum, blá
raunverulegum sögum, voldugum
sögum, sem að lokum skilja við
Bjarna, einræning og einstæðing,
og hafa náð sínu marki, jafnt eftir
ytri og innri leiðum. Þannig verð-
ur voldugur og hörmulegur dauð-
dagi Þórdísar Þorgeirsdóttur, að
voldugu afli í sálarlífi fólksins,
sem nær sér niðri í sögum, sem
ganga yfir skilvitlega greining og
staðfestast í runalífi Bjama á
fleiri en eina grein, þrátt fyrir
það ber engan dóm að leggja á
sálarlíf Þórdísar, lifandi og dauðr-
ar, og samband þess við Bjarna,
en það fer eftir öðrum lögum en
sögum, enda á Bjarni sjálfur þar
hálfan hlut að máli.
En nú er að líta á fyrstu stað-
reyndir þessa máls. í kirkjubók
Dvergasteins fyrir árið 1797 stend-
ur: „12. desember grafin Þórdís
Þorgeirsdóttir, varð úti á Fjarðar-
heiði h. 28. nóv., fannst með lífs-
marki, en dó áður en til byggða
næði.“ Ekki er frekari grein gerð
á Þórdísi, sagt að hún sé 24 ára,
en ekki í hvaða erindum hún hafi
verið uppi á Fjarðarheiði, hvort
hún hafi verið eiu á ferð eða fleiri
hafi verið saman. Hér er það þó
skýrt tekið fram að hún hafi náðst
með lífsmarki, en dó síðan. Geng-
ur það á snið við þjóðsöguna af
Þorvaldi og harðræðum hans, og
er þó ekki gott að vita, hvort prest
urinn skilur, að hún hafi verið
lifandi er Þorvaldur kom að henni,
en láti þess ekki getið með hverju
móti húm lét lífið. Samt er frá-
sögn kirkjubókarinnar svo eðlileg
og blátt áfiam og vel þekkt úr
lífi fólksins, að það virðist engra
athugasemda þurfa við um at-
burðinn. Öll þessi mikla afreka-
saga Þorvaldar er hann braut Þór-
dísi á bak aftur, virðist á engum
þurfa að leita að þessu fólki þar.
Er það þó einmitt þingbók Norð-
ur-Múlasýslu, sem geymir gleggst-
ar upplýsingar um Þorgeir föður
þessara systkina, en kirkjubækurn-
ar aftur á móti um börn hans.
Það er bezt að byrja á því sem
þjóðsagan segir, því jöfnum hönd-
um þarf að ógilda hana og upp-
lýsa málið. Það eru þjóðsögumar,
sem reynt hafa að láta það ekki
gleymast, að þessi maður var til.
Þar segir hjá Sigfúsi, að Þorgeir
hafi komið langt að, helzt sunnan
af landi, hafi komið við á Dalhús-
um í Eiðaþinghá, og beðið um
leyfi til að á hestum og spretta
af þeim reiðfærum. Þorgeir hefur
svo áð á Dalhúsum, þangað til að
hann var kominn í kærleika við
dóttur bóndans, og síðar hafi þau
gifzt og orðið foreldrar þessara
umræddu systkina. Síðan hafi það
orðið að máltæki, „það var naum-
ast að hann áði hann Þorgeir“ eða
„það var naumast að hann spretti
af hann Þorgeir“. Sjálfsagt hefur
eitthvað þessu líkt skeð í lífi Þor-
geirs, því ekki hefði þessi máls-
háttur orðið til, án einhvers til-
efnis. Og það eru kannske líkur
til þess, að þetta hafi skeð á Dal-
húsum, jafnvel þótt fátt sé til
svo staðfastlegt af því, sem vitað
er um Þorgeir, að fyrir það veiði
með öllu synjað, og ekki geti skeð
að Þorgeir hafi einmitt eitthvað
komið við i Dalhúsum. Alltaf veit
saga fólksins eitthvað, sem á ein-
hvern hátt bendir á einhvern sann
leika. Maður lítur fyrst í bænda-
talið frá 1762, ef svo skyldi vilja
til, að Þorgeir sé meðal þeirra,
sem þar eru skráðir, og standa svo
hátt í mannfélagsstiganum að vera
þar á skrá. Maður leitar heldur
eigi til einskis. Á Hrappsstöðum í
Vopnafirði býr kona, sem heitir
Sigríður Magnúsdóttir, og þar
stendur reyndar að húsmaður sé
þar, Þorgeir Erlendsson. Þar vill
svo til að þetta nafn er næsta fá-
gætt á Austurlandi á fyrirfarandi
tíma, aðeins 1 maður með því
nafni 1703, þrettán ára piltur, fóst
ursonur Þórarins Einarssonar á
Þverhamri í Breiðdal.
Það er kannske von að menn
haldi að Þorgeir sé þaðan upp-
runninn og eigi sízt af þeim sök-i
1 um að í Breiðdal býr um og fyrir
miðja 18. öld Þorgeir Snorrason
á Geldingi, og var merkur maður.
Af þessum sökum hafa menn ef
til vill haldið að Þorgeir hafi
komið sunnan á Hérað. Síðan er
saga hans svo staðfastleg við Hér-
að, að næsta ólíklegt er að hans
sé að leita norður í Vopnafirði.
Næstu heimildir sem eitthvað
mætti kannske græða á, eru Þinga-
bækur Norður-Múlasýslu, sem til
eru frá 1752, og í manntalinu 1816
er eitt af Þorgeirsbörnunum, Mar-
grét, f. á Giljum 1759 eða um það
bil, svo verið gæti að hún væri'
óskilgetin og þá koma nú þinga-
bækurnar við sögu.
Það er næsta ár 1763 á mann-
talsþingi á Ásbrandsstöðum, sem
Þórður prestur Högnason kærir
baraeign Þorgeirs Erlendssonar
og Sigríðar Magnúsdóttur í lausa-
leik, og segir að barnið hafi fæðzt
fyrir jól, en á Mikaelsmessu hafi
þau Sigríður og Þorgeir verið gef-
ir. saman í Hofssókn, en Hrapps-
staðir voru í Refsstaðakirkjusókn,
sem séra Þórður þjónar. Segir
síðan, að þau hafi á liðnu vori
farið norður á Langanes í Norður-
sýslu. Spyr sýslumaður, sem þá
er Pétur Þorsteinsso’n á Ketils-
stöðum, frekar eftir þessum per-
sónum, eins og hann sé málum
alls ókunnur, og segja Vopnfirð-
ingar að þessi barneign muni vera
harns fjórða, en Sigríðar þriðja
frillulífsbrot. Nú virðist málið
horfa undarlega við. Sigríður á
Hrappsstöðum xxxxx54 ára 1762
og virðist eiga 5 böra, en allt er
manntalið á Hrappsstöðum svo ó-
greinilegt að auðséð er að prest-
urinn hefur ekki komið í Hrapps-
staði til að spyrja fólkið um aldur
og tjáist Þorgeir 25 ára, og er nú
búinn að eiga 4 lausaleiksbörn!
Hvernig er þessu varið? Getur
Þorgeir tekið alla þessa fjölskyldu
og flogið með hana landshorna á
milli, og hvaða líkur eru nú að
verða fyrir því, að hér sé um þann
Þorgeir að ræða, sem leitað er
eftir? Þetta kemur ekki heim og
saman. En fyrst að Þorgeir er bú-
inn að eiga 4 láusaleiksbörn, þá
hlýtur hans að vera getið víðar í
þingabókinni, og mann grunar
strax að barnið sem fæðist á Gilj-
um, og er Þorgeirsbarn, sé eitt á
meðal þessara barna, og eitthvað
hafi Þorgeir komið við á Héraði.
Og nú er það á þinginu við Tré-
brúna 1761 sem Ólafur prestur
Brynjólfsson á Kirkjubæ kærir
það að Þorgeir Erlendsson og Sig-
ríður Magnúsdóttir hafi átt barn
saman, og nú séu þau tekin saman
við búhokur á Hvammsseli, en
það liggur út fr'á Giljum, snertu-
spöl,-og tilheyrði lengstum Tungu-
hreppi og Kirkjubæjarsókn, og
finnst getið þess, að það sé 1%
hdr. úr Stórabakka í Tungu, en
milli lá Blöndugerði, sem einnig
er frá Stórabakka 2 hdr. að dýr-
leika úr Stórabakka. Sjálfstæð
eign var Hvammssel lengi, en um
langt skeið hefur það talizt til
Gilja á Jökuldal, enda löngu aflagt
býli og hefur aldrei verið utan
hið mesta hormosakot. Þennan
lifnað vill ekki Ólafur prestur í út-
kjálka síns virðulega prestakalls.
Segir hann ennfremur að þessi
hjú séu aðkomin úr miðhluta
Múlasýslu, en þá og lengi fyrr var
Múlasýslum skipt í þrennt, og var
miðhlutinn Valla-, Eiða- og Hjalta
staðahreppar í Héraði og síðan
fjarðahreppar að Reyðarfirði,
Helgastaðahrep^ur syðstur. Af
þessu svæði' eiga þessi hjú að vera,
að vitund séra Ólafs og annarra
þingmanna við Trébrú. Og þetta
fólk vilja þeir ekki hafa í þing-
laginu. Maður spyr: Hvers vegna
giftast þau ekki? Það vill líklega
enginn vera svaramaður þeirra og
bera ábyrgð á dvöl þeirra og af-
leiðingum hennar á þessum slóð-
um. Nú er það Ijóst mál að hér
er um allt aðra konu að ræða en
Sigríði Magnúsdóttur á Hrapps-
stöðum, sem þar býr 1759 við fá-
tækt og skuldar eins og aðrir bú-
endur, gamla Hörmangarafélaginu.
Framhald næsta sunnudag.