Tíminn - 21.01.1962, Page 9

......... ..gF'.--——
£//m
Við stigabrún í Þjóðminja-
safninu hangir konumynd í
skrautlegum ramma og mái-
aðar skreytingaj í horn mynd
arinnar umhverfis mynd kon-
unnar. Ekki er sjálf andlits-
myndin dráttmikil né eðlileg,
gráhvít undir hvítum höfuð-
búnaði og svartur hattur þar
ofan á. Þessi mynd er sögð
vera eftir séra Jón Guðmunds
son á Felli í Sléttuhlíð, máluð
á skinn, og er af Hólmfríði
Sigurðardóttur í Vatnsfirði.
I þætti Jóns Olafssonar frá
Grunnavík, „um þá lærðu Vída-
lína“, er smásaga af Hólmfríði:
„Það var sni, sem lét færa sér
utan gylltan lit til hárs síns, að
sagt er. Og einhverja vinnukonu
þvo sér, ef hún tók á nokkru
óhreinu, og sú, er sagði: Mun ég
þá verða að segja: æ? þá hún
fann sig fyrst þungaða. Af þessu
fólki er nefnd Vatnsfjarðardramb-
semin“.
Ekki er ólíklegt, að þessi smá-
saga sé sönn að einhverju leyti,
því að Jón Ólafsson var í fóstri
hjá Páli lögmanni Vídalín, sem
kvæntur var Þorbjörgu sonardótt-
ur Hólmfríðar.
Fleirum fer líklega eins og mér,
að þeim komi dálítið á óvart, að
kona, sem fædd er árið 1617 og
andast 1692, sé svo tilhaldssöm, að
liún láti senda sér gullslit á hár
sítt, vinnukonu þvo af sér hvern
óhreinindablett og kvíði því einu
í sambandi við fyrstu barnsfæð-
ingu, að hún muni þá neyðast til
þess að hljóða. Hver er hennar
uppruni og umhverfi? Ekki þarf
lengi að fletta bókum, sem fjalla
um aldarhátt og ættfræði til að
sannfærast um, hve víða hún og
hennar ættmenn, bæði forfeður og
afkomendur, koma við sögu. Til
gamans skulu hér tilfærð fáein
atriði varðandi þetta fplk, sem
þjóðminjavörður segir, að sér þyki
ákaflega vænt um, því að frá því
og þess ættum séu runnir svo
margir gripir, sem í safninu geym
ast.
Hólmfríður er dóttir Sigurðar
yngra Oddssonar biskups Einars-
sonar og er einkabarn hans og
Þórunnar ríku Jónsdóttur Vigfús-
sonar frá Galtalæk. Hjónaband
Sigurðar og Þórunnar varð stutt,
2—3 ár. Hann drukknaði í Ölfusá
1617, er hann fór til móts við konu
sína, sem var í berjaferð á Hest-
fjalli. Um foreldra þeirra hjóna
eru þær sagnir, að Jóns Vigfússon
ar hafi lítt verið saknað af alþýðu,
þá hann iézt, en um Odd biskup
og Helgu, konu hans, að koma
myndi aftur hans líki i Skálholt,
en seint eða aldrei hennar jafn-
ingi, enda kölluð nafnfræg höfð-
ingskvinna að röksemd, örlæti, góð
gerðum, samt öðrum kvendyggð-
um.
Þórunn Jónsdóttir hefur fráleitt
komið snauð úr föðurgarði, en
viðurnefnið „ríka“ fékk hún víst,
eftir að hún erfði tvær systur sín-
ar, sem báðar dóu barnlausar, en
þær voru Helga, fyrri kona Árna
lögmanns Oddssonar og Hólmfríð-
ur, fyrri kona séra Sigurðar eldra
Oddssonar (biskups). Þórunn gift-
ist aftur og átti þá Magnús sýslu-
mann Arason, bróður Jóns, tengda
sonar síns.
Hinn 4. september 1636 ganga
þau í hjónaband Hólmfríður Sig-
urðardóttir og séra Jón Arason
Magnússonar í Ögri. Jón hafði
verið skólameistari í fjögur ár, en
gerðist prestur í Vatnsfirði sama
Þt.ít3 er myndin af Hólmfríði Siguröardóttur í Þjóðminjasafninu.
SIGRfÐUR THORLACIUS:

orðlagt, að frakt þessa skips hefði
verið estimeruð fyrir 43 tunnur
gulls, nær það sigldi frá Austur-
indíen. Þar var idel ldukkukopar
fyrir barlest en góssið var allra
handa raritet: Silki, skarlat, pell,
lérept, etc., ýmislegir dýrmætir
eðalsteinar og carbunculi, desmer-
kettir og alls kyns þesskonar dýr-
mætt góss, af hveriu upprak smám
saman í reitingum, og var þetta
góss, sem upp rak, flutt til Bessa-
staða eptir commandantsins skip-
un, hver sýslumaður frá sér til ann
ars“.
Sigling kom seint þetta árið og
ekki auðvelt að afla veizlufanga,
því að getið er um hjónavígslu ,,ut-
an öls og engum utansveitarmönn-
um tilboðið, hvað þá þótti nýtt hér
í landi“
Þeim Hólmfríði og séra Jóni
fæddust 12 börn. en upp komust
þessi:
1. Magnús í Vigur, hafði viður-
nefnið digri. Hann var skólageng-
inn, en gerðist bóndi, var fræði-
maður og hagmæltur og lét skrifa
upp ýmsan fróðleik. Stirðlyndur
þótti hann og sama var sagt um
fyrri konu hans, Ástriði, enda
skildu þau með dómi. Þeirra dæt-
ur voru Þorbjörg, kona Páls Vída-
lin, og Kristín. kona Mála-Snæ-
bjarnar.
2. Helga, átti fyrst Teit Skál-
holtsráðsmann Torfason. sem
drukknaði í skurði skammt frá
Skálholti, en síðar séra Þorstein í
Laufási.
þessu fólki er nefnd
Vatnsfjarðardrambsemin"
ár og hann kvæntist. Við gifting-
una voru honum talin til eigna
fimm hundruð hundraða og henni
íþrjú hundruð hundraða, svo að
! ekki hefur verið byrjað með nein-
um kotungsbrag.
En hvernig er þá aldarhátturinn
á þessum tima?
Ári áður en Hólmfríður fæðist,
verða hin illræmdu Spánverjavíg
á Vestfjörðum, sem Pétur lögréttu
maður Einarsson á Ballará skráir
um í annál sinn: „En með hverju
móti þeir voru drepnir (sem aum-
lega var að farið), vil ég ekki vita
eftir mig annálað liggi“. Þegar
Hólmfrlður er tíu ára, verður
Tyrkjaránið. Sé blaðað í annálum
þessa tíma, svo sem Vestfjarða-
annálum, sem skráðir eru af þeim
feðgum séra Jóni Arasyni og Guð-
brandi, sym hans, eða Annálsgrein
um frá Holti, sem séra Sigurður,
sonur Jóns, skráði, sést, að mörg
skuggaleg tíðindi gerast á þessum
árum. Harðindi, landfarsóttir og
galdraofsóknir geisa. Skipakomur
bregðast og varningsskip brotna
við landið. Árin 1635 og 6 er skráð:
Bólan gekk . . . Gekk samt bólan.
Næstum árlega er getið um aftök-
ur karla og kvenna, sem gerzt hafa
sek um blóðskömm og önnur skír-
lífisbrot. 1653 er skráð: Ásókn
djöfulleg á nokkrum persónum í
Trékyllisvik norður og árið eftir:
Brenndir þrír galdramenn í
Strandasýslu við Trékyllisvík.
Samt kyrrist ekki um í Trékyll-
isvík. 1656 eru „galdramál í Borg
arfirði og undir Jökli, item í
Strandasýslu í Trékyllisvík af
þeim ókyrleika, er þar geisar.
Voru brenndir 2 galdramenn í
Skutulsfirð’*’ . . . og þannig geng-
ur þetta hvað eftir annað. Einkum
verður fólk fyrir galdraásókn að
vetrarlagi, með vorinu léttir henni
alloft fyrir Guðs hjálp. Við segjum
Nokkrir drættir úr sögu Hólm-
fríðar Sigurðardóttur frá Vatnsfirði
líklega: Með , hækkandi sól og
bættu mataræði.
Fleira er þó fréttnæmt. 1617 er
útfluttur viður til Bessastaða-
kirkju og hún byggð með engum
bitum“, hvað byljavindur íslenzkur
vel sá“, því að árið 1619 „hrapaði
sú bitalausa Bessastaðakirkja í
vindi“.
Ekkert er verið að fárast um
galdrabrennur og aðrar aftökur,
en 1622 er „mál dæmt til alþingis
úr Árnessýslu um mann einn,
Magnús Erlendsson, sem barið
hafði kvennsnipt með skammorfi |
f leyndarstað hennar líkama, hon-
um dæmdist refsing til 13 marka,
en stúlkan skyldi hafa 4 hndr. í
þann tíð sögðust elztu menn ei
hevrt hafa verra mál“.
Þegar Hólmfríður Sigurðardótt-
ir hefur búið í Vatnsfirði um þrjá
tíu ár, v^rður enn einn skiptapinn,
sem vert þykir að geta alj ræki-
lega, árið 1667.
„Steytti hér við landið fyrir
austan eitt mikið og stóit aust-
indianskt skip, út gert frá Hol-
landi, nær það skyldi heim aptur
sigla, það hafði í burtu verið 7 ár,
en sökum stríðsins Engelskra og
Hollenzkra í milli tók það þennan
kers, unz það týndist við Sólheima
sand austur; komst fólkið á land
mestan part en kropnaði þó fj.öldi
af því, á land kom, sökum þess
það var silki klætt einasta, þó að
lyktum komust vel 50 til byggða,
en 2V2 hundrað manns hafði þar
á verið með það fyrsta. Komu þess
ir sér í skip með Dönskum um
haustið, en þeir af gengu og ei
fengu far, skiptust manna meðal
og höfðu hér vetursetu. Það var
3. Ragnheiður eldri, átti Torfa
sýslumann Jónsson.
4. Séra Guðbrandur, tók við
kalli eftir föður sinn, var mikill
gáfu- og fræðimaður, kvæntur
Elínu Hákonardóttur frá Bræðra-
tungu.
5. Séra Sigurður í Holti í Önund
arfirði, var mikilhæfur maður og
vel að sér og kom til tals, að hann
tæki við biskupsdómi eftir Jón
Vigfússon. Kona hans var Helga,
dóttir séra Páls í Selárdal, en allir
kannast við galdramálin, sem um
það heimili spunnust. Voru tveir
menn brenndir í sambandi við það
mál, annar fyrir norðan og þótti
sá enn harðsvíraðri, því að sagt
var vestur, að hann hefði skrafað
í bálinu nokkra stund. Eitthvað
þótti Helga taugaveikluð og óstillt,
sem varla er að undra. Er sagt, að
hún hafi verið óstjórnlega eyðslu-
söm og drykkfelld, svo að eitt sinn
er hún seldi jörð, spurði Sigurður,
sonur hennar, vitnin, hvort móðir
sin hefði verið ódrukkin, en þau
svöruðu, að þau héldu, að hún
hefði verið „kennd af brennivíni,
en ei skert á rænu“.
6. Ragnheiður yngri giftist ein
íslenzkra kvenna tveimur biskup-
um. Varð hún fyrst 3. kona Gísla
biskups Þorlákssonar, en síðari
kona Einars biskups Þorsteinsson-
ar. Það hjónaband varaði þó ekki
nema tæpan mánuð, þá dó biskup
og flutti Ragnheiður aftur á eignar
jörð sína Gröf.
7. Oddur digri, sem bjó um tíma
að Keldum, var um sinn ráðsmað-
ur á Hólum og klausturhaldari á
Reynjstað. Hann dó að Gröf hjá
Ragnheiði, systur sinni. Hann var
svo feitur, að hestar báru hann
illa, nema 2 eða 3 bæjarleiðir í
senn. Dóttursonur hans var Gísli
biskup Magnússon.
8. Anna digra átti séra Ólaf Þor
varðsson á Breiðabólsstað í Vestur
hópi. Hún varð að hafa stiga eða
tröppu til að stíga á bak hesti, því
að enginn treystist til að lyfta
henni í söðulinn og fáir hestar
gátu borið hana til lengdar.
9. Yngslur barnanna var Ari,
sem bjó á Sökku í Svarfaðardal.
Hann var sá eini af bræðrunum,
sem ekki var skólagenginn. Er
sagt, að hann hafi dáið af vosi og
kulda árið 1698. Kona hans var
Krístrún Þor'teinsdóttir prófasts á
Völlum. Einn afkomandi þeirra
var Albert Thorvaldsen mynd-
höggvari.
Séra Jón Arason andaðist 1673,
og flutti Hólmfríður ári síðar norð
ur að Hólum til Ragnheiðar, dótt-
ur sinnar, og hafði með sér yngstu
börnin. Ara og Önnu. Eftir að Gísli
b'skun andaðist. fór hún að Sökku
til Ara og var þar þriú ár, en það-
an að Lauíási til Helsu dóttur
sinnar og andaðist þar 1692. Séra
Sigurður sonur hennar skráir and-
lát hennar í annálsgreinar sínar
svofelldum orðum: ..Þann 25. april-
is. sem var máiindagur næstur eft
ir kong Májestets bænadag, sálað-
ist s'ætlega i drottni göfug matróna
Hólmfríður Sigurðardóttir. norður
'1 Laufási'.
Allan sóma hafa börn Hólmfríð
ar viljað sýna minningu móður
sinnar. Laufáshjón hafa látið gera
gf henni myndina, sem nú er í
Þjóðminjasafninu og hengt hana í
Laufáskirkju, ásamt mynd af þeim
sjálfum, sem sami maður hefur
gert og nú er í safninu. Þar geym
ast líka dúkar tveir frá börnum
hennar. Á altarisdúk er þetta saum
að: „Þennan altarisdúk gefur Ari
Jónsson kirkjunni að Laufási fyrir
legstað sinnar blessuðu móður
Hólmfríðar Sigurðardóttur sællar
minningar 1694“. Og altarisklæði,
sem í er saumað: „Þetta altaris-
klæði gefur Ragnheiður Jónsdóttir
kirkjunni að Laufási fyrir legstað
sinnar sælu hjartans móður Hólm-
fríðar Sigurðardóttur 1694“.
Miklar ættir eru komnar af
Hólmfríði og séra Jóni. Meðal af-
komenda Magnúsar sonar þeirra er
Jón- Sigurðsson.
Sagt er, að skólasveinar hafi ver
ið fegnir að losna við séra Jón
vegna drambsemi hans og að hann
hafi þótt drembilátur, er hann var
sjálfur s'kólasveinn. Hin síðustu
æviár sín var séra Jón mjög heilsu
bilaður og varð hann þá „guð-
hræddur og auðmjúkur".
Ekki þótti séra Jón mikill bú-
maður, enda snemma heilsuveill
og segir Hannes Þorsteinsson í for
mála fyrir Vatnsfjarðarannál, að
bústjórnin hafi að mestu komið á
Hólmfríði, sem hafi verið dugnað-
arkona, en þótt drembilát og hé-
gómagjörn. Hver veit, nema það
eftirmæli byggist að verulegu leyti
á sögunni, sem Jón Ólafsson segjr
af henni?
Hver er aldarandinn, þegar hin
gullinhærða prófastsfrú stjórnar
búi í Vatnsfirði, meðan maður
hennar situr við skriftir, þýðingar
og skáldskap eða segir fyrir um
annálaritun?
Þetta er grimm öld. Harðæri,
landfarsóttir og hungur eltir lands
menn hvert spor. Úr hverjum
skugga leggur beyg af galdri,
hvergi voru menn óhultir fyrir
ásókn djöfla og sendinga, ekki
einu sinni 1 sjálfum kirkjunum,
a. m. k. segir í Ballarárannál árið
1653: „Það haust kom ókyrrleiki
og plága af vondum anda eður
draugi í Trékyllisvík, með því
móti, að mest á einum degi og
mest í kirkjunni, þá prédikað var,
vissu menn ei betur, en hann hlypi
ofan í kverkar á fólki, svo það
fékk mikla ropa og síðan ofurfylli,
en þá það létti af, fann það á sér
Framhald á 15. síðu
TÍMINN, sunnudaginn 21. janúar 1962