Tíminn - 14.12.1962, Side 9

20. Ö
Jðsé Ántonio Femandez Römeró er
ungur menntamaður spænskur, sem
dvalizt hefur við Háskóla Islands hin
síðari ár, talar og ritar íslenzku á-
gæta vel. - Hann hefur ritað fyrir
Tímann ýtarlega grein um spánska
Ijóðagerð á síðustu áratugum.
sviði þar sem sál og líkami mæt-
ast, en af því svið'i er meðvit-
undin aðeins þrot: Freud hefur
sýnt að í þessum undirdjúpum eru
allar andstæður afmáðar“.
í stuttu máli sagt, hið undar-
lega (og því miður svo oft jafnvel
hið skrýtna og hirðulausa í léleg-
um surrealisma) og óþekkta er
æðsta gildi surrealismans, og að
þeirri niðurstöðu hefur hann kom
izt eftir mismunandi leiðum. — í
stefnuskránni er þetta orðað þann
ig: „Hið undarlega er alltaf fal-
legt, hve óraunverulegt sem það
er, það er fallegt; þess vegna er
jafnvel aðeins hið undarlega fal-
legt“ . . . „Hið undarlega (er) hin
eina uppspretta hins eilífa sam-
bands milli manna“.
Hæfustu listamenn og skáld
Spánverja hafa sótt til surrealism
Miguel de Unamuno
ans bæði gott og illt: Picasso, Miró,
Dalí, Alberti, Salina's, Guillén, Al-
exiandre og Lorca.
Andbyltingin
Árið 1927 hófst svo andbylting
gegn róttæku stefnunum. „Ytri
ástæðan" til þess var sú að 300
ár voru liðin frá dauða Góngora
(1627) og öll helztu skáld keppt-
ust við að heiðra minningu hins
stórbrotna skálds frá Córdoba. —
Dámaso Alonso, Gerardo Diego,
Jorge Guillén, Alberti, Salinas,
Lorca, m. a. tóku þátt í menning-
arathöfninm og í henni ber sú
skoðun sigur af hólmi að bezti
skáldskapurinn og bezta túlkunin
yrði til af hinum sígildu yrkisefn-
um og með hinu eðlilegasta hljóm
falli. Með öðrum orðum, hér var
farinn hringurinn, og menn kom-
ust að sömu niðurstöðu og J. R.
Jiménez er hann lýsti skáldskap
sinum: hvorki nýjar leiðir né
lcngra: linnulaus fágun hins sama.
Neopopularisminn (Neopopular-
ismo) var fyrsta stefna til að and-
mæla neikvæðu stefnunum (crea-
cionismo, ultraismo, dadaismo).
Eins og nafnið gefur til kynna sæk
ir hún vatn sitt í uppsprettur þjóð
sagna og -dansa, hafnar öllum
óskáldlegu, tekur upp líkingar og
myndir úr máli alþýðunnar-------
ekki hinar óskáldlegu myndir spá
manna nútímans — og tengir aft
íír ljóðlistina við hið bezta í J. R.
Jiménez og hinum sígilda kveð-
skap gullaldarinnar. Neopopular-
isminn gefur heiminum eitthvað
bezta skáld sem Spánn hefur
nokkurn tíma átt: Federico Garcia
Lorca. En neopopularisminn opn-
aði einnig allar leiðir út í viðerni
hreinnar ljóðlistar (poesía pura)
með því að tempra ofsa hinnar
fyrstu byltingastefna. Lorca er ó-
viðjafnanlegur snillingur í anda
neopopularismans. Margir reyndu
að feta í fótspor hans, en voru
ekki verkefninu vaxnir og strönd-
uðu á rifi þessarar stefnu: hinum
auðkeypta „folklorisma", sem var
mörgum efnilegum ungum skáld-
um fjötur um fót.
Federico García LORCA (1898—
1936) þarf varla að kynna fyrir
íslenzkum lesendum. Hann var
fæddur í Granada, var lögfræð-
ingur að menntun, en listhfteigðin
var svo sterk í honum að hann
lagði gerva hönd á margt: skáld
og leikritahöfundur, málari og
teiknari, píanóleikari í þjóðlegum
stíl, hann ferðaðist um allan Spán
| með leikhópinn „La Barraca", sem
hann stjórnaði sjálfur og átti
drjúgan þá'tt í endurreisn leiklist-
ar á þessari öld. Hann var einn-
ig snjall ræðumaður.
„Romancero Gitano" (Dansljóð
sígauna), er áreiðanlega bezta
Ijóðabók gefin út á Spáni á þess-
ari öld. í henni — sé hún vand-
lega lesin — er þegar að finna
þann leikræna anda sem átti eft-
ir að birtast í leikritum Lorcas.
Þetta var þriðja ljóðabók hans.
Á undan voru komnar „Libro de
poemas“ (Ljóðabók, 1921) og
„Canciones“ (Söngvar, 1927). Að-
eins í fyrstu bókinni er keimur
af J. R. Jiménez og Rubén; í ann-
arri bókinni er Lorca þegar orð-
inn það þjóðskáld sem við þekkj-
um. En í „Romancero Gitano" rís
hann hæst, gnæfir óumdeilanleg-
ur, ríkir einvaldur á skáldahimn-
inum. Fjórða bókin „Poema del
Cante Jondo“ (Ljóð um Cante
Jondo, 1931) geymir ilm af því
bezta í hreinni ljóðlist, og án
þess að yfirgefa sinn þjóðlega tón
(sem hann gerir aldrei til hlítar)
eru ljóðin í þessari bók hlaðin stór
kostlegum líkingum, tákmftynd-
um, og hér virðist skáldið gjör-
nýta möguleika hreinnar ljóðlist-
ar (poesía pura).
Á seinni árum orti Lorca einn-
ig í anda surrealismans: „Poeta
en Nueva York“ (Skáld í New
York, 1935), „Nina ahogada en un
pozo“ (Drukknuð í brunni), en
um leið reynir hnnn að skorða sig
við hinn klassiska bragarhátt „al-
ejandrino“,^ sbr. Óður til Walt
Whitman, Óður til Salvador Dalí,
Óður til hins heilaga altarissakra-
ments, og kafli úr hinum óvið-
jafnanlega „Llanto (Harmljóð)
por Ignacio Sánchez Mejías", um
nautabanann sem Alberti orti einn
ig um.
Hrein Ijóðlist
(Poesía Pura).
Leysið sundur kvæðið,
sviptið það skrauti rímsins,
bragarháttum, hrynjandi,
og jafnvel hugmyndum.
Blásið orðin í vind
og ef eitthvað kynni enn þá að
verða eftir
það
mun vera skáldskapur.
Hvað
gerir það til
þó að stjarnan
sé fjarlæg
og rósin
sundurtætt?
Enn höfum við
skinið og ilminn.
(Le Felipe Camino: Deshaced
ese verso . . .).
Ein grundvallarhugmynd „nú-
tíma“-listar var hugmyndin um
hreina list. Eins og Sedlmayr hef-
ur bent á er „hrein“ list einna
helzt neikvætt hugtak. Hrein er
sú list, sem reynt hefur að hreinsa
til, farga hinu og þessu, losna við
hitt og þetta, þangað til ekki var
hægt að fara lengra. En hrein list
getur einnig þýtt sama sem óháð
Romero
list, abströkt, list sem er sjálfri
sér nóg.
Að sjálfsögðu náði einnig slík-
ur hugsunarháttur til skáldanna.
Þau ætluðu einnig að hreinsa til,
losa skáldskapinn við allt óskáld-
legt. í líkingu við óháða myndlist
ina reyndu futuristar og dadaist-
ar að svinta orð og setningar merk
ingu, en „yrkja“ aðeins í merk-
ir.gurlausum orðum eða atkvæð-
um. Mallarmé dreymdi um óháðan
skáldskap, „construire un poeme
qui ne contient qui poesie", en Val
ery komst bráðum að þeirri nið-
urstöðu að þetta væri ókleift, „eon
struir un poeme qui ne contient
qui poesie est impossible", því að,
eins og T. S. Eliot sagði: ,,If you
aim only at poetry in poetry there
is no poetry either“.
„Óháður“ skáldskapur er í raun
og veru ekki til nema sem hugtak,
en slíkt hugtak er hættulegt sköp
uninni, þar sem það felur í sér
mótsögn. Maður skapar ekki leng
ur neina list ef maður hefur að-
eins þann tilgang að skapa list.
Hrein ljóðlist í þeirri merkingu
er því ekki til. Maðurinn, orðin,
merkingin, vrkisefnin, allt þetta
verður að vera með, til þess að
hægt sé að tala um skáldskap.
Þrátt fyrir þetta vilja margir
kalla sig ,hrein skáld“ og segj-
ast „yrkja hreint“. Til að verð-
skulda slíkt nafn verður að nota
orð, merkingar, líkingar, sem eiga
rct sína í raunveruleikanum, en
hefja þau yfir hið daglega merk-
ingarsvið, gæða þeim nýjum merk-
ingum, skáldlegum mætti, sér-
stakri tilveru milli heima manna
og hluta. Hrein ljóðlist er þann-
íg tjáning þess, sem kemur ann-
aðhvoyt úr djúpi tilfinninga eða
úr fylgsnum heilans, en hann er
ekki beinlínis nakinn kveðskap-
ur. heldur rahghverfur kveðskap
ur. Ranghverfir hlutir í senn flókn
ir og einfaldir, en lausir við öll
svik.
Surrealisminn veitti sínum
straumum i farveg hinnar hreinu
Ijóðlistar og einmitt á þessu svæði
niilli manns og hluta blómgaðist
og kvíslaðist hann í leit sinni að
hinum ókunna og undarlega.
Surrealisminn í þjónustu hreinn
ar ljóðlistar gaf spönsku Ijóða-
gerðinni fjögur stórskáld, hvert á
sinn hátt, fjórar stefnur. En allar
þessar greinar hreinnar ljóðlistar
eiga sameiginlegan hinn surrealist
iska grundvöll: sjálfið hálfsokkið
í undirvitundina, upreisnina gegn
öllu óþarfa skrauti, mælgi, léleg-
um yrkisefnum, væmninni, ósann-
indum í ljóðagerðinni.
Öll þessi skáld eru erfið, tor-
skilin, djörf. Þau eru einnig skáld
j sem lengi hafa leitað, reynt,
breytt um stefnu — um það
verður skrifað á eftir þegar fjall-
; að verður um skáldin hvert um
sig — og hafa loks skilað okk-
ur beztu ljóðum sínum í þessum
anda surrealismans í þágu „po-
esía pura“.
Þessi skáld og þessar stefnur
eru: ALBERTI (superrealismo),
SALINAS (intimismo). GUILLEN
(intelectualismo), ALEIXANDRE
(existencialismo).
Rafael ALBERTI (1902—. . . .) er
aðalhöfundur surrealismans í
spánskri -ljóðagerð. Hann er fædd-
ur í Puerto de Santa Maria, Cád-
iz, á Suður-Spáni. Hann fluttist
1917 til Madrid og byrjaði feril
sinn þar sem kubist-málari. Auk
þess byrjaði hann að yrkja í kring
fum 1923, on 1925 fékk hanin
æðstu bókmenntaverðlaunin —
(Premio Nacional de Literatura)
fyrir bók sína „Marinero en ti-
erra“ (Sjómaður í landi).
Síðan hefur hann aðeins verið
skáld. Sumir gagnrýnendur telja
hann eins mikið skáld og Lorca;
aðrir gagnrýnendur og úrvalshóp
ur lesenda telja hann miklu minna
skáld. En Alberti — eins og Lorca
— hóf feril sinn sem neopopular-
isti og iáðist að klassiskum höf-
undum, einkum Gil Vicente,, Lope
de Vega og Góngora, en af lifhndi
skáldum að J. R. Jiménez. Þó er
einn mikill munur á Alberti og
Lorca, jafnvel í neopopularisman
um. Lorca drakk beint úr þjóð-
sogunum og þjóðarsálinni til að
yrkja sín ódauðlegu kvæði, en Al-
berti orti sín þjóðlegu kvæði í
anda klassiskra höfunda; Ijóð hans
sýna meiri fágun . skólun. glæsi-
leika.
Ljóðabækur hans í þessum anda
eru: „Marinero en tierra“ 1925,
,.La Amante“ (Ástmærin, 1926),
„E1 alba de alheli" (Dögun fjalla
vorblómsins, 1927) og „Cal y
Canto“ (Kalk og grjót, 1929), og
eins ein af seinni bókum hans,
„Verte y no verte“ (Að sjá þig
og sjá þig ekki, 1935).
En 1929 markar bók hans „So-
bre los ángeles“ (Um engla) tíma
mót í spánskri Ijóðagerð. Hann
gieymir öllum sínum gömlu yrk-
isefnum og aðferðum, gerist ab-
strakt, yfirgefur jafnvel sína Anda
lúsíu og haf hennar. Og með „So-
bre los ángeles“ hefur Alberti leit
sína að hinu algilda með drama-
tískum krafti. Ljóð hans verða
torskilin. Surrealismi hans er
myrkur en magnaður kyngikrafti
sem hrífur lesandann, en jafnvel
í honum finnast málmæðar fyrri
stefnu hans.
José Ortega y Gasset
SPÆNSK LJÓÐAGERÐ Á 20. ÖLDINNI
9