Alþýðublaðið - 30.03.1940, Qupperneq 3

... ALÞÝSUBLAÐIS
Briet Bjarnhéðtasdóttir
er borln tll grafar i dag.
Bríet Bjarnhéðinsdóttir.
! ALÞYÐUBLABW
srfSTJóai:
j W. R. VAUÐMMAMSSON.
í íjarveru feans:
| STEFÁN PÉTUBSSON.
j AFGKP3æ>SLA:
j AÍÞÝDUHÚSINU
j (Inngangnr tré Hverfkgötu).
SÍMAR:
4800: Aígreiö«la» auglýsingar.
4901: Ritstjórn (innl. fréttir).
4802: Ritstióri.
4903: V. S. Vilhjálms (heima).
4905: Alþýðuprentí:fniðjan.
490S: Afgreíðsla.
,5021 Stefán Pétursaon (heimgt).
! ALhÝÐUPRENTSMIÐJAN
£-------------*---------*
Vofa atvinnu
íeyslsins.
1S|VÍ lengur, sem líður á það
^ stríð, sm nú geisar úti í
heimi, því ljósara verður það,
að baráttan gegn vofu atvinnu-
leysisins, sem stríðið þegar hef-
ir sært fram, verður ein harð-
asta raunin, sem það leggur
okkur á herðar.
Stríðið er ekki búið að standa
nema í rúmlega hálft ár, og
nokkur stöðvun hefir hingað til
ekki orðið á siglingum eða að-
flutningum til landsins. Engu
að síður vofir nú algert atvinnu-
leysi yfir 900 byggingariðnað-
armönnum bara hér í Reykja-
vík, sem hafa samtals um 4000
manns á sínu framfæri, og auk
þess yfir fjölda annarra verka-
manna, sem atvinnu hafa haft
af byggingum. Því að þótt eng-
in siglingastöðvun hafi enn orð-
io, hefir verðhækkunin á er-
lendu byggingarefni þegar
orðið svo mikil, að mjög lítið
hefir fengizt inn af því, síðan
stríðið hófst, enda er gjaldeyr-
ir þjóðarinnar takmarkaöur, og
innflutningur á ýmsum öðrum
nauðsynjum, svo sem matvæl-
urn og eldsneyti, taldist vitan-
lega ennþá meira aðkallandi í
byrjun ófriðarins.
En nú er svo komið. að ekki er
annað sýnilegt en að öll bygg-
ingarvinna stöðvist til fulls og
fjölmenn stétt manna, sem hing-
að til hefir átt við þolanleg kjör
að búa, verði ofurseld hálfu eða
heilu hungri, nema aftur verði
rýmkað mjög verulega um inn-
flutning á byggingarefni. Það
er í fullri vitund um alvöru
þessa ástands, sem þingmenn
Reykjavíkur hafa nú, eftir á-
skorun byggingariðnaðarmanna,
borið fram þingsályktunartil-
lögu á alþingi þess efnis, að
fela stjórninni að liðka svo til
um innflutning á byggingar-
efni, að ekki þurfi að taka fyrir
byggingar nýrra húsa, að sjá
um, að nægilegt efni'sé stöðugt
fyrir hendi til viðhalds húsa og
verkstæðisvinnu, og að nota
eftir því, sem við verður kom-
ið, faglærða iðnaðarmenn við
þá iðnaðarvinnu, sem ríkið læt-
ur framkvæma eða styrkir. Það
ætti ekki að þurfa að ætla, að
slík tillaga mætti mikilli mót-
spyrnu hjá þingi eða stjórn eft-
ir áð sýnilegt er orðið, hvað yf-
ir vofir, enda þolir það enga bið
lengur, að atvinna byggingar-
iðnaðarmanna verði tryggð með
þeim ráðstöfunum, sem í þings-
ályktunartillögunni er farið
fram á.
En það eru ekki aðeins bygg-
ingariðnaðarmennirnir, sem nú
verða að horfast í augu við vofu
atvinnuleysisins. Baráttan við
hana er' þegar í dag orðinn al-
varlegur veruleiki fyrhr aðra
fjölmenna stétt verkafólks. Það
er daglaunafólkið hér í Reykja-
vík, Hafnarfirði og raunar víð-
ar, sem á þessum tíma árs hef-
ir stöðugt haft atvinnu við salt-
fisksverkun, en nú stendur uppi
atvinnulaust og með tvær hend-
ur tómar af því, að togararnir
fiska eingöngu í ís og saltfisks-
veiðar þeirra hafa fallið niður.
Atvinnuleysi þessa fólks er
líka afleiðing striðsins, að
minnsta kosti óbein afleiðing
þess, og það er óhjákvæmilegt,
að hið opinbera hefjist handa
til þess að sjá því á einn eða
annan hátt fyrir vinnu og
brauði, ef stríðið heldur áfram
árum saman og saltfisksvertíð
togaranna fellur niður af völd-
um þess, vegna hinna arðsam-
ari ísfisksveiða, því að það er
tilviljun í ár, að vinnan við hita-
veitúna bjargar þó aldrei sé
nema nokkurn. hluta þessa dag-
launafólks frá neyðarástandi.
Það hefir komið fram þings-
ályktunartillaga á alþingi frá
tveimur Alþýðuflokksmönnum
Frh. á 4. síðu.
IÐ HÖFUM FENGIÐ
99 " fjölda margar réttar-
bætur, en margar þeirra eru
aðeins á pappírnum og ekki í
£ramkvæmdinni.“
Þessi orð sagði Bríet Bjarn-
héðinsdóttir við mig, er ég átti
samtal við hana dagirm fyrir átt-
ræðisafmæli hennar í september
1936, og mér finnst rétt að rifja
þau upp í dag, þegar hún er
borin til grafar. Þetta var dómur
hennar sjálfrar um árangurinn af
baráttu hennar, sem þá hafði
staðið í hálfa öld og rúmlega
það.
Það er óhætt að fullyrða, að
með Bríeti Bjarnhéðinsdóttur
hverfur merkasta konan, sem ís,-
iand hefir alið á þessari öld.
Hún var alveg sérstæð kona.
Hún hóf rnerki kvenfrelsisbarátt- >
unnar ein og óstudd veturinn
1885, og með þeim hætti, sem
vakti stórkostlega furðu. Hún
var bóndadóttir norðan úr Húna-
vatnssýslu, nýkomin hingað íil
bæjarins, og lítið sem ekkert
hafði þá verið minnzt á það, að
konumar væru misrétti beittar i
þjóðfélaginu. Þeim hafði frá alda
öðli verið markaður bás, sem tai-
inn var hæfa þeim, og annar
staður var þeim ekki ætlaður. Æ
Það valrti því eltki litla furðu,
þegar þessi bóndadóttÍT birti
grein í Fjallkonunni 5. júní 1885,
og krafðist aukinnar menntunar
til handa konum og jafnrétti við
'karlmenn í opinberum máium. En
Briet gerði ekltí aðeins að krefj-
ast réttinda. Hún snéri sér fyrst
og fremst til kvénnanr.a sjálfra,
rakti fyrir þeirn orsakimar fyrir
áhugaleysi þeirra, senf hún að
visu taldi skiljaniegt, þegar telc-
ið væri tillit til aðstöðu þeirra,
og hvatti þær lögeggjan til auk-
innar menntunar, en hana taldi
hún fyrsta og stærsta skilyrðið
fyrir því, að konurnar gætu
féngið jafnrétti við karlmenn og
notfært sér það. — Þetta var
og stefna Bríetar alla hennar
löngu baráttuæfi. Hún gerði allt
af miklar og strangar kröfur til
kvennanna, og ég hygg, að hana
hafi oft sviðið að: sjá tómlæti
þeirra og áhugaleysí fyrir eigin
málum.
Þegar Bríet var að alast upp
nörður í Húnavatnssýslu, gekk
aldia yfir landið. Unga fólkið
hafði vaknað við gnýinn af sjálf-
stæðisbaráttunni upp úr og um
1874, og nýjar skoÖanir og ný
viöhorf ruddu sér til rúms. Með
rétti er hægt að líta á Bríeti sem
einn' bezta' fulltrúa þessa æsku-
lýðs. Hún var stórbrotin í skap-
gerð, stórgáfuð, þrekmiltíl, áræð-
in og áköf, að hverju máli sem
hún gekk. Það var því ekki und-
arlegt, þó að hún gerðist braut-
ryðjandi upp á eigin spýtur,
skapaði sjálf stefnu og stjórnaði
baráttunni fyrir henni.
En þö að greinin hennar vekti
mikla athygli 1885, þá vakti það
enn meiri undrun, þegar hún lét
það boð út ganga tveimur árum
seinna, að hún ætlaði að halda
opinberan fyrirlestur um réttindi
kvenna; því að það var í fyrsta
sinn, sem íslenzk kona réðist í
slíkt stórvirki. Þessi fyrirlestur
var haldinn i Góðíemplarahúsimi
og fyrir húsfylli. Hann var ekki
neítt bænakvak. í skýrum drátt-
um dró hún upp myndir af að-
stöðu og réttleysi konunnar og
krafðist fullkomms jafnréttis
kvenna við karla þegar í stað.
Upp úr því hefst baráttan fyrir
alvörn, og frá þeirri stundu stóð
gnýr um nafn hennar, sem aldrei
þagnaði, jafnvel ekki þö að henni
finnist sjálfri, að hún væri hætt.
Þegar nafn hennar var nefnt
stóð myndin af hinni gömlu
sterku konu í Þingholtsstræti 18
lifandi fyrix hugskotssjónttM
manna.
Um það leyti, sem Bríet fiutti
fyrixlestur sinn, var hún leyni-
lega trúlofuð Valdimar Ásmunds-
syni, en ekki sýndi hún honuni
þó handritið að fyrirlestrinum.
Hún gat staðið edn, og hún sýndi
það alltaf, að hún þorði það..
Heimili þeirra Brietar og Valdi-
mars varð arinn ýmissa trelsis-
hugsjóna hér í Reykjavík. Valdii-
mar var hinn mikilhæfasti mað-
ur, djarfur í skoðunum og á-
"kafur í sókn fyrir þeim. Betri
maka mun Bríet vart hafa getai
fengið. SkoÖanir þeirra féllu sanr-
an. og þau uppfylltu hvort annaö.
Það var mikils virði fyrir þessa
sterku konu, sem var að hefjia
merki frelsishugsjónar, sem varla
nokkrum manni hafði áður dottið
í hug hér á landi.
Valdimar Ástnundsson, sem var
ritstjóri Fjallkonunnar, fékk mik-
ið af erlendum blöðum og tima-
ritum, og þar kynntist Bríet fyrst
baráttunni erlendis fyrir málefn-
um kvenna. Jafnframt setti hún
sig í samhand við kvenréttinda-
hreyfinguna erlendis og hélt hún
þvi sambandi áfrani alla tíð.
Á næstu árum ritaði Bríet mik-
ið um þessi mál og flutti fyrir-
elstra. Hún stofnaði Kvenrétt-
indablaðið, sem um skeið varð
útbreiddasta blað hér á landi.
Jafnframt stofnaði hún kvenfé-
Iög og ferðaðrst um landið þvert
og endilangt. Hún var öþreytandi
í starfi sínu. Árið 1902 var hún
boöin á kvemnaþing, sem haldið
'Var í tlslo. Hún ætíaði að fara
þangað, en það ár lézt Valdimar,
svo að ekkert varð af för hennar.
En 1904 var stofnað Alþjóðasam-
band kvennéttindafélaga, og
fylgdist hún vel með störfum
þess, þó að hún gæti ekki sótt
stofnþingið. Tveimur árum siöar
sótti hún þing Alþjóðasambands-
ins, og hafðí það ferðalag stór-
kostíeg áhrif á hana. Þegar hún
kom heim hóf hún ákafari bar-
áttu en nokkru sinni áður, og
náði sú barátta hámarki um 1911,
en þá fengu konur ýms réttíndi,
þó ekki kosningarrétt til alþingis
fyrr en 1915 og þá takmarkaðan.
En 1918 unnu þaer fullnaðarsigur
í því máli og fengu jafnan kosh-
ingarrétt á við karlmenn.
Sigurinn í kosningaréttarm ál-
umrm nægði Bríeti þó ekki. Kon-
umar áttu við margs konar mis-
rétti aö búa, og nú hófst barátt-
Frh. á 4. siðu.
LAUGABDAGUR 30. MARZ 1940
•-------——------------- «
svo, að hún er orðin að einni
stórkostlegri vígvél. Þessári
manntegund er lýst í hundruð-
um bóka eftir höfunda, sem
ekki eru af gyðinglegum upp-
runa: í ,,Þegninum“ eftir Hein-
rich Mann, í „Tíðindalaust á
Vesturvígstöðvunum'1 eftir Re-
marque, í „Útlögum" eftir Peter
Martin Lampel. ,,Ár í Helvíti"
eftir Wolfgang Langhoff og
mörgum fleiri.“
Kolka gerir engan greinar-
mun á því, hvort raenn hafa
andúð á þjóð eða ákveðnum
flokki manpa eða stefnu, er á
einum og öðrum tíma ryður sér
til rúms með ofbeldi innan þjóð-
félaganna.
Mjög víða í bókum Reeds
kemur fram mikil aðdá-
un á Þjóðverjum, en skörp
gagnrýni á Bretum. Enginn
Englendingur, sem ég hefi lesið
bækur eftir, gagnrýnir Breta
jafn óvægilega og Reed gerir.
Hann bendir þeim á ófrelsið,
sem alþýðan 1 Englandi eigi við
að búa um öll ytri þægindi, sem
sé gagnstætt því, sem er í
Þýzkalandi. Hann telur ,.slum“-
hverfin hreinan smánarblett á
Englandi og segir, að þeim sé
útrýmt að fullu í Þýzkalandi.
Þlann hæðir Breta fyrir gamlar
venjur þeirra, sem ekki sam-
rýmast orðið nútíma vinnu-
brögðum í stjórnmálum og
hernaði, og bendir þeim á hví- •
líka yfirburði Þjóðverjar hafi
þar fram yfir þá. Þjóðverjar
velji menn sína eftir dugnaði
þeirra og þekkingu, en ekki
eftir því af hvaða ætt þeir eru
eða. í hvaða skóla þeir hafa
gengið. En hann gerir meira.
Hann bendir Bretum á að þeir
sofi meðan Þjóðverjar vaki í
öllu því, er að hernaði lýtur.
Og er sá maður ásökunarverð-
ur, sem bendir þjóð sinni á þá
hættu, sem yfir henni vofir?
Sá, sem sér hættuna og gerir
það ekki, er landráðamaður.
Eins og Kolka er skylt sem
lækni að benda sjúkling sínum
á þá hættu, sem yfir honum
vofir ef hann þreytir ekki um
lífernisháttu, eins er hverjum
syni þjóðar sinnar skylt að
benda á þá hættu, sem hann sér
að yfir henni vofir. Til þess að
afs.týra árásarhættunni þýðir
ekkert annað en aukinn vígbún-
aður, og þá leið verður að fara.
Það er eina leiðin, sem til er,
segir Reed.
*
„Andinn frá Versölum“ gegn-
sýrir þessa bók, segir Kolka.
„Hann klauf Evrópu í tvo
fjandsamlega flokka, sigurveg-
ara og undirokaða. Ranglæti
og hatri var sáð og lýðræðið í
Þýzkalandi kafnaði í þeim
gróðri, sem óx upp af því sæði.“
Til sannindamerkis um að
„andinn frá Versölum11 sé ekki
uppistaða þessarar bókar og síð-
ari bóka Reeds um þessi efni
má benda á, að á einum stað
segir hann á þessa leið: „Þegar
friðurinn var saminn og hið
nýja landabréf Evrópu gert, var
það óheillaráð tekið að lima
sundur það ríkið, sem síður
skyldi. Hinu forna Austurríki-
Ungverjaland stóð heiminum
engin hætta af, en heimsfriðn-
um mun ávalt stafa hætta af
hinum þýzka hernaðaranda og
friður fæst ekki fyrr en honum
er hnekkt, með hvaða ráðum
svo sem það verður gert.“
Sannleiksgildi þessara um-
mæla höfum við nú sannprófað
í annað sinn á æfi einnar kyn-
slóðar.
Það er með öllu rangt, að Ev-
rópa hafi eftir 1918 greinzt í
sigurvegara og sigraða. Á
Þýzkalandi var í engu tilliti
níðst eftir að friðarsamningar
voru komnir á, nema ef það er
kölluð áníðsla að krefjast af-
vopnunar, en það var sú
minnsta krafa, sem hægt var að
gera á hendur því. Fé til end-
urreisnar atvinnulífi Þýzka-
lands streymdi þangað í svo
stórum stíl frá Bretlandi og
Bandaríkjunum sérstaklega, að
það nam meiru en öllum stríðs-
skaðabótum þeim, er Þjóðverj-
ar nokkurn tíma inntu af hendi.
*
Kolka segir réttilega í grein
sinni að við íslendingar, sem
minnsta ábyrgð bærum á þeim
ófarnaði, sem hræsnisfull
heimsmenning hefir steypt
þjóðunum í, ættum að reyna að
skoða þá atburði, sem nú gerast,
frá hlutlausu sjónarmiði og gera
okkur hleypidómalaust grein
fyrir þeirri framvindu, ^em nú
á sér stað.“ Þetta er rétt mælt,
en hann heldur því einnig fram,
að þessvegna eigum við ekki að
lesa bækur, slíkar sem „Hruna-
dansinn“, heldur aðrar, minna
. áróðurskenndar, að því er virð-
ist svo sem bækur eftir Bruce
Lockhart og aðra honum líka.
Hvernig maður á að geta gert
sér hleypidómalaust grein fyrir
hlutunum með því að lesa ekki
þær bækur, sem mestu róti
valda á hverjum tíma, eins og
bækur Reeds áreiðanlega gerðu
1938 og 1939, er harla vont að
sjá og skilja. Ef til vill veit
Kolka einhverja leið til þess, þó
ég sjái hana ekki.
Hinsvegar vill svo til að ég
hefi líka lesið sumar bækur
Lockharts og ég fæ ekki með
bezta vilja séð, að á þeim kenn-
ingum, sem þær flytja, sé veru-
legur munur og á kenningum
Reeds.
Ein af béztu bókum Bruce
Lockharts er bókin „Guns or
butter“, sem hefir fengizt hér í
Reykjavík í danskri þýðingu
undir nafninu „Kanoner eller
Smör“ og margir því vafalaust
hafa lesið.
Hann lýsir í síðustu köflum
þessarar bókar nokkuð „andan-
um frá Postdam", sem nú gegn-
sýrir þýzku þjóðina. Stríð, land-
vinningar, yfirdrottnun, for-
ingjadýrkun og dýrkun hins
þýzka hernaðaranda, ásamt
hæfilegri fyrirlitningu á til-
verurétti annarra eru megin
þættir „andans frá Postdam."
Um það, að skapa skilning og
samstarf milli Þýzkalands og
Englands segir Lockhart í þess-
ari bók sinni:
„Ég held að frá Breta hálfu
verði að byggja það samstarf á
tveim aðalatriðum: styrkleika
og umburðarlyndi, Vér verðum
að Vera svo sterkir, að árás af
hálfu Þýzkalands sé óhugsandi
og þýði fyrir þá sama sem sjélfs
morð. Vér getum ekki látið oss
á sama standa um örlög Evrópu.
Ef stjórna á Evrópu með valdi
— munum vér einnig að loknm
verða að beygja oss fyrir vald-
inu.“
Hvernig ætlast nú hr. Kolka
til að sá styrkleikur verði skap-
aður af Englands hálfu öðruvísl
en með öflugum vígbúnaði og
hernaðarbandalagi? Hvernig
getur Bretland á annan hátt oið
ið svo öflugt, að það sé „sjálfs-
morð“ fyrir Þýzkaland að
leggja til ófriðar við Bretland?
Og ef svo er, hver er þá munur
skoðana hans og skoðana Reeds,
höfundar „Hrunadansins"?
*
í niðurlagi greinarinnar ræðst
svo læknirinn á Menningar- og
fræðslusamband alþýðu fyrir að
gefa út slíka bók sem „Hruna-
dansinn“ er. Hann segir, að sú
menningarstarfsemi sé seyrð og
lævi blandin“, sem „laumar
að lesendunum áróðri og jafnvel
lygum undir því yfirskyni, að
.verið sé að fræða þá.“
Hræddur er ég um, að ef
Frh. á 4. siðu,